Shtypi botëror për Kadarenë - Kadare: Ja pse nuk hapen dosjet e komunizmit

nga **Agim Gashi** Fri Oct 23, 2009 1:48 am

Shtypi botëror për Kadarenë

Kadare: Ja pse nuk hapen dosjet e komunizmit

Nga Carlos Fuentes

Rruga që të çon në shtëpinë e Ismail Kadaresë mund të jetë një metaforë për jetën e tij. Një rrugë gjarpëruese, e fshehur pothuajse në anën e majtë të Durrësit, portit më të madh të Mesdheut, ku gjatë viteve '90 shumë shqiptarë kërkuan një rrugë klandestine për të ikur nga vendi i fundit komunist në Evropë. Në këtë shtëpi rrethuar me pisha, shkrimtari veteran kalon muajt e verës me familjen e tij. Kadare shkruan çdo mëngjes, pesë orë në ditë me një orar të palëkundur, ndërsa pret kthimin e përvitshëm në Paris, ku ai banon gjatë dimrit gjithmonë, që këtu e njëzet vjet më parë, kohë kur kërkoi azil politik duke braktisur kështu vendin e tij ku udhëhoqi diktatori Enver Hoxha. Ai do të jetonte në shtetin ku politikat staliniste do të uzurponin për katër dekada. Princi i ri i Asturias lindi në qytetin kështjellë të Gjirokastrës 73 vjet më parë, në 28 janar 1936. I vlerësuar me çmimin e Legjionit Francez të Nderit dhe një kandidat i shpeshtë për Çmimin Nobel në Letërsi, (per te cilin perben rekord me vete per rreth 30 vjet) të premten ai do të jetë në Oviedo që të tërheqë çmimin "Princi i Asturias" për Letërsi, çmim i cili i është dhënë për rolin e tij si përfaqësues i lartë i letërsisë shqipe, ku pa harruar rrënjët e veta ka kaluar kufijtë për të dalë si një zë universal kundër totalitarizmit. Historitë e Ballkanit kanë qenë përkthyer në gjuhën katalanase nga Lizarralde Valladolid Ramón Sánchez, i cili në vitin 1993 fitoi Çmimin Kombëtar për Punë Përkthimi me romanin e Kadaresë "Koncerti".

A ndjeheni i njohur në Shqipëri dhe në përgjithësi, në Ballkan?

Unë ndjehem i nderuar për vlerësimin me çmimin "Princi i Asturias", sepse elita intelektuale dhe letrare e njeh dhe e vlerëson këtë çmim dhe domethënien e tij.

Kadare është mjaft i njohur në Shqipëri edhe si një lloj Don Kishoti shqiptar?

E njoh Don Kishotin dhe nuk besoj të ketë as edhe një shkrimtar në botë që nuk e njeh Don Kishotin apo Shekspirin. Por asnjë shkrimtar nuk mund të krahasohet me Don Kishotin. As me Sanço Pançon.

Çfarë roli mund të luajnë shkrimtarët tani? Tridhjetë apo dyzet vjet, puna e një shkrimtari është e rëndësishme në aspektin politik, tani?

Roli i letërsisë nuk ka ndryshuar në thelb. Ne duhet të vazhdojmë të krijojmë, megjithëse në rastin tim ka pasur edhe ndonjë vepër disi delirante. Por gjithçka që unë mund t'i jap vendit tim, mund t'ia jap përmes veprës sime letrare. Letërsi dhe asgjë tjetër. Në qoftë se kam luajtur një rol në fusha të tjera, është përmes letërsisë. Unë nuk kam një të vërtetë tjetër.
Por krijuesit luajnë gjithashtu një rol të rëndësishëm në formimin e qëndrimeve të një personi, të një populli. Çfarë mund të bëjë një shkrimtar?
Nuk mund të shpiket një rol i ri, unë nuk e pranoj këtë pikëpamje. Unë mendoj se ka një lloj keqkuptimi, sepse nëse ka një gjë që është globale, ajo është letërsia. Është letërsia ajo që ka ndihmuar në globalizimin e njohurive. Sepse letërsia ka qenë gjithmonë globale. Në kombe të ndryshme, por çdo popull që ka krijuar një letërsi e krijon atë për pjesën tjetër të popujve, jo vetëm për veten e tij. Dhe unë nuk po flas për letërsi të vogla, për letërsi mediokre, por për letërsi të madhe.

Librat tuaj nuk janë autobiografikë , por janë të bazuar në përvoja personale. Sa peshon tek një shkrimtar memoria e tij personale dhe ajo kolektive?

Është një e vërtetë për të gjithë, sepse unë nuk kam një të vërtetë të veçantë. E njëjta ndodh me letërsinë dhe ligjet e letërsisë janë të njëjta për të gjithë. Nuk ka asgjë të veçantë në rastin tim.

Çfarë roli luan pesimizmi tek një shkrimtar?

Unë nuk mendoj se pesimizmi luan një rol të veçantë në detyrën e një shkrimtari. Pesimizmi është pjesë e natyrës njerëzore, është pjesë e secilit. Është një dimension i përjetshëm i njerëzimit. Është roli që ka natyra tek njeriu, siç është urrejtja dhe dashuria.

A nuk është pesimizmi një burim i mirë frymëzimi për të shkruar?

Jo, nuk e besoj. Letërsia e madhe është mbi të gjitha, mbi pesimizmin dhe optimizmin. Ajo nuk njeh optimizëm apo pesimizëm, është indiferente ndaj tyre. Është letërsia e vogël ajo që merret me këto obsesione të qenies njerëzore.
Pyeta vite më parë një këngëtar të njohur spanjoll, në qoftë se është e nevojshme ekzistenca e një diktatori për të çuar në shoqëri këngën e një autori. Po për të shkruar, është më mirë të ndjejmë një presion politik apo shoqëror bashkë?
Është një qasje shumë naive të mendojnë se një shkrimtar ka nevojë për një diktator apo duhet të jetë nën presion, në mënyrë që të jetë më i qartë në punën e tij. Mund të merret një përshtypje e parë që është e nevojshme si shtrëngim, ose humbja e lirisë për të qenë më të qartë, por në fund të fundit nuk është ashtu. Sepse në fund të fundit, një burg i vërtetë ose burg imagjinar është e njëjta gjë për letërsinë. Burgu, në pikëpamjen globale të botës ekziston në të gjitha regjimet sepse tradita e lirisë është diçka e kohëve të fundit, shumë e re në shoqëritë tona. Unë gjithmonë kam menduar se shkrimtarët janë në gjendje të nxjerrin thesare letrare. Një situatë apo një tjetër, janë shumë të ngjashme, sepse një shkrimtar, fatkeqësisht nuk vlen më shumë se një shkrimtar i lumtur. Dy situatat ngjajnë.

Ndërsa ecte në këtë shtëpi, botuesi juaj Bujar Hudhri tha se djali i tij 17 vjeç e kishte pyetur para pak kohësh se kush ka qenë Enver Hoxha. Unë po ju pyes ju, kush ishte Enver Hoxha dhe si ishte jeta nën regjimin e tij diktatorial?

Ky nuk është një problem për letërsinë. Përse spanjollët duhet ta dinë këtë, për të njohur diktaturën shqiptare përmes letërsisë së saj? Çështja legjitime është se si mund të perceptohet kjo situatë. Unë nuk mendoj se roli i letërsisë është të shpjegojë se si ka qenë një regjim, apo se si ka qenë një sistem politik, liberal apo diktatorial. Kjo nuk është ndonjë gjë e rëndësishme. Siç ndodh këtu në Shqipëri, dhe në çdo vend të botës, nuk është normale që të mos dihet se çfarë ishte diktatura e Frankos. Unë nuk jam dakord me këtë ide mjaft të zgjeruar tani, që brezat e rinj nuk e dinë se çfarë ishte komunizmi apo fashizmi. Varet se për cilin brez bëhet fjalë. Nëse flasim për idiotë, është normale që e injorojnë njohurinë, por njerëzit normalë e dinë se kush ishin Caligula, Çezari apo Neroni. Është e njëjtë me diktaturën komuniste. Njerëzit luajnë me këtë, por duket se askush nuk e kupton se kush ishte Stalini. Nëse ju i përkisni një komuniteti ndërkombëtar, jeni të detyruar ta dini këtë, sepse kjo është historia e njerëzimit. Është një situatë shumë e trishtueshme, kështu që unë përpiqem të mos flas me njerëz që nuk dinë asgjë.

A qe një zgjedhje e mirë pranimi i deklaratës së pavarësisë së Kosovës?

Nuk ka dyshim, sepse situata në Kosovë ishte anormale, absurde. Ajo ishte e vetmja koloni e mbetur e tillë në kontinentin evropian. Dhe Evropa ka ekuilibruar atë që ishte e çekuilibruar.

Kam kaluar disa ditë duke ecur në këmbë në rrugët e Tiranës, ku tani janë zyrat e ndërmarrjeve të përbashkëta mes shqiptarëve dhe serbëve, ish-armiq. Cila është e ardhmja e rajonit, ajo e Ballkanit Jugor?

Nuk besoj se ka marrëdhënie të rëndësishme mes vendeve të Ballkanit. Serbia mendon se është një vend i madh, por e vërteta është se është një vend i vogël, i varfër gjithashtu, dhe pa shumë rëndësi. Të gjitha vendet e Ballkanit kanë përafërsisht të njëjtën madhësi, të njëjtën fuqi ekonomike dhe politike, dhe të njëjtën traditë. Ka ndodhur një tragjedi në Ballkan dhe tani është përhapur një ide false, sepse në fakt të gjitha vendet janë të ngjashme. Nuk mund të transmetohet deri në këtë pikë ideja e madhështisë dhe e respektit, sepse Greqia, Shqipëria, Serbia ose Bullgaria kanë pothuajse të njëjtën fuqi. Ka një ekuilibër të krijuar gjatë shumë shekujve, e që nuk mund të përshkruhet në një mënyrë të thjeshtë.

A ka ndodhur që janë harruar ditët e luftës dhe vdekjes?

Ka pasur një luftë që filloi mes shqiptarëve dhe serbëve, midis serbëve dhe kroatëve, mes serbëve dhe boshnjakëve ... dhe Kosova qe etapa e fundit. Ajo nuk ishte një luftë fisnore, as një luftë fetare. Aspak. Serbët donin të thuhej se kjo ishte një luftë fetare, duke menduar se do të kishte njerëz që do e mbështesnin çështjen e tyre sepse ishin të krishterë, por do të kishte edhe myslimanë që do të mbështesnin myslimanët. Në Shqipëri nuk u bë asgjë në kontekstin e fesë sepse u kuptua qartë se ishte një luftë për liri. Ishte vetëm një slogan për të fshehur atë që nuk ishte një konflikt simetrik. Nga njëra anë ishte diktatura ushtarake, policore dhe burgu. Kroacia dhe Serbia ishin dy shtete që shkuan në luftë. Por në Kosovë nuk ishte e njëjta, nuk ishte e njëjtë strukturë. Nganjëherë është thënë se në Kosovë serbët dhe shqiptarët u vranë me njëri- tjetrin, por kjo nuk është e vërtetë. Ashtu siç nuk mund të thuhet se gjatë Luftës së Dytë Botërore hebrenjtë dhe gjermanët u vranë me njëri-tjetrin. Kjo është një mënyrë për t'i falsifikuar gjërat dhe për të dhënë një vizion të historisë totalisht të rremë. Tani ekziston një lloj propagande në mënyrë që ngjarja të rishqyrtohet nga Evropa dhe Shtetet e Bashkuara. Nuk është e thënë haptazi, por lihet të kuptohet se ndërhyrja e Bashkimit Evropian dhe e Shteteve të Bashkuara ishte një gabim. Por unë nuk e shoh ashtu. Do të ishte gabim nëse në ligjin moral të Evropës do të ishte pranuar sërish racizmi, e nëse do të pranohej që popujt të mos vendosnin vetë për fatin e tyre. Nëse Europa e dënoi Jugosllavinë për masakrat, ishte sepse Europa nuk mund të hiqte dorë nga kjo, e nuk mund të mos e bënte këtë, sepse do t'i duhej të kthehej sërish mbrapsht. Do të ishte e pikëllueshme.
Ndoshta Serbia u dënua për të shmangur të këqija më të mëdha, mbase sepse Evropa nuk e ka harruar Ballkanin. Këtu filloi shekullit i XX-të me vrasjen e Franc Ferdinandit në Sarajevë dhe përfundoi me pavarësinë e Kosovës...
Është vetëm ajo çfarë ka qenë historia e Evropës, por e parë në një mënyrë paksa poetike, romantike, sepse Lufta e Parë Botërore do të kishte ndodhur edhe pa vrasjen e 1914-ës në Sarajevë. Sigurisht do të ishte gjetur një pretekst tjetër. Kjo është një çështje e komplikuar sepse ka një kontradiktë themelore: nga njëra anë ekziston një kulturë liberale dhe nga ana tjetër, një konservatore. Kjo është një kontradiktë thelbësore që unë nuk e di se si do të përfundojë. Secili përdor një Evropë kundër një tjetër.

Kush mund ta sjellë Turqinë në Evropë dhe anasjelltas?

Nuk e di. Duhet analizuar bota e Ballkanit ndaj Turqisë. Turqit thonë se termi "pushtimit osman" është zëvendësuar nga ai i "pranisë osmane", por unë nuk pajtohem fare me këtë ide. Nuk mund të ndryshohet historia. Ballkani dhe Perandoria Osmane ishin armiq për shekuj me radhë, dhe tani nuk mund të shtrembërohet apo falsifikohet historia në një mënyrë kaq groteske. Askush nuk ka nevojë për këtë falsifikim.

Ju keni thënë se nuk ka shkrimtarë të mirë të regjimeve...

Shkrimtarët zyrtarë janë shumë të paktë në botë, ndaj nuk duhet të përdorim këtë shprehje.
Kjo është një shprehje qesharake. Apo, mendoni ju se ekzistojnë shkrimtarët zyrtarë në Spanjë?

Në Spanjën e diktaturës së Frankos ka pasur disa shembuj...

Por, a qenë ata që e quajtën veten shkrimtarë të sistemit apo ishte dikush tjetër që i quajti ata ashtu? Në të gjitha rastet nuk kanë qenë shkrimtarë të mëdhenj, ishin shkrimtarë të vegjël. Pastaj ka pasur një lloj propagande të krijuar nga parullat. Nëse ju doni të flisni kundër ndonjë shkrimtari, a mund të më thoni se kush ka qenë shkrimtari i Stalinit, Hoxhës apo Çausheskut? Ose shkrimtarë nën komunizëm apo nën nazizëm. Unë nuk kam qenë asnjëherë një shkrimtar zyrtar, është thjesht shpifje. Si mund të isha unë një shkrimtar zyrtar, e të shkruaja një libër si "Pallati i ëndrrave"? Pas rënies së komunizmit, shumë shkrimtarë që ishin thjesht shkrimtarë, u bënë objekte të shpifjeve të tilla. Të gjitha policitë sekrete komuniste ishin në gjendje të shpifnin kundër shkrimtarëve, qoftë këta vendas apo perëndimorë, duke u përpjekur të dëmtojnë fuqinë e veprave të tyre. Imagjinoni ju se çfarë mund të bënin në vendet komuniste. Këtu në Shqipëri, problemi qëndron tek fakti që nuk u hapën arkivat sekrete, në mënyrë që të krijohet mundësia e demaskimit të gjithë shërbëtorëve të regjimit, njëherë e përgjithmonë. Pse? Së pari ka një mënyrë për të shikuar letërsinë, që do të thotë të shihen vlerat optimale ose vlerat minimale. Tekstet letrare me vlera të larta apo me pak vlera. Është vizioni i parë. Mënyra tjetër, është që të shihen shkrimtarët që ishin në shërbimin e makinës së diktaturës. Ky është kufiri i vërtetë, dhe jo fantazi. Teksti letrar, nga njëra anë, dhe morali që vjen nga arkivat sekrete, nga ana tjetër. Në shumicën e rasteve nuk janë zbuluar raportet sekrete, edhe pse ka pasur përpjekje për të parë e për të mësuar se kush ishte me regjimin dhe cili ishte kundër tij. Shumica nuk duan të pranojnë se shkrimtarët e rinj ishin në anën e regjimit dhe kishin rolin e informatorëve. Të qenit shkrimtar zyrtar apo jo, varet dhe shihet nga tekstet letrare që dikush ka shkruar, dhe librat e mi janë përkthyer dhe botuar në botën e lirë. Ku janë librat zyrtarë? Kjo nuk ka sens, është vetëm spekulim.

Për ZSH: Kozeta Zylo

Mon	Tue	Wed	Thu	Fri	Sat	Sun
		1	2	3	4	5
6	7	8	9	10	11	12
13	14	15	16	17	18	19
20	21	22	23	24	25	26
27	28	29	30	31