Dr.IRENA GJONI:"KULTI I DETIT NË KRAHIN E BREG DETIT TË JONIT" (Botuar te Revista shkencore "Kultura Popullore" 1/2, 2011, Instituti Antropologjik QSA TIRANË)

nga **Agim Gashi** Tue Dec 18, 2012 8:36 pm

Dr.IRENA GJONI:"KULTI I DETIT NË KRAHIN E BREG DETIT TË JONIT" (Botuar te Revista shkencore "Kultura Popullore" 1/2, 2011, Instituti Antropologjik QSA TIRANË)

8.2.1. Dy pamje kontrastuese të detit

Krahina e Bregdetit ka qenë e lidhur pazgjidhshmërisht me detin. Me të ka të ndërthurur pjesën më të madhe të jetës, të ekonomisë, të lidhjeve me botën. Nëpërmjet tij Bregdeti ka qenë i lidhur me botën e huaj (me Korfuzin, Venedikun, me Napolin, Peloponezin).

Në sytë e bregdetasve të lashtë, ashtu si dhe të grekëve e romakëve të lashtë, koncepti fillestar mbi detin ishte pamja e dyanshme e tij. Simonidhi e përshkruan kështu: “Shumë herë qëndron i palëvizur, të keq nuk bën, përveç gëzimit për marinarët. Në verë shumë herë i papërmbajtshëm, përplas valët me furi”.[1]

Për anën negative të tij mund të lexojmë Ligjet e Platonit. Duhej vendosur për një zonë fantastike në Kretë. Diskutimi rrotullohej rreth vendit ku duhej të ndërtohej qyteti. Duhej të gjendej afër detit. Por kjo, sipas njërit nga diskutuesit, do të kishte rezultate të këqija, sepse “afërsia me detin do të mbushë tokën me tregtarë dhe shitës të vegjël që fitojnë para dhe lindin në shpirt zakone të paqëndrueshme, të këqija dhe i bën qytetarët të pabesueshëm dhe armiqësorë”.[2]

Këtë kontradiksion të detit e shpreh qartë A. Papleka: “Marrëdhëniet e himariotëve (nënkupto bregasit – shën. im – I.Gj.) kanë qenë komplekse, madje kontradiktore. Nga njëra anë deti është një element i jashtëzakonshëm, i stërfuqishëm dhe i madhërishëm i natyrës, si një hapësirë e pakufishme për bëma dhe aventura, si një mundësi për të siguruar fitime të mëdha përmes tregtisë, peshkimit, piraterisë; nga ana tjetër ai ka qenë një botë e panjohur, vendbanimi i qenieve të llahtarshme, apo vdekjeprurëse, shkaktari i furtunave shkatërrimtare, rruga nga kanë ardhur nëpër shekuj ushtri pushtuese dhe piratë.”[3] Madje, tri arsyet e fundit thuhet se janë bërë shkak që disa fshatra të Bregdetit të tërhiqen nga buza e detit, më në lartësi e thellësi.

Megjithatë, nga ana tjetër, deti mund të paraqitet si një burim i çmuar jetese nëpërmjet peshkimit dhe tregtisë. Bregdetarët janë njohur si detarë të mirë e të zotë, pa përjashtuar piraterinë e qeparotasve e të himariotëve. Aq të lidhur kanë qenë me detin, sa thonë se në Piqeras kishte aq varka, sa kishte dhe burra, prandaj shpesh i thonë “Fshati i varkarëve”. Kjo ka bërë që tek banorët e kësaj treve shumë kuptime mitike dhe rite të kishin të bënin me detin. Elementët e paganizmit, të lidhura me të (detin) mbijetuan edhe pas krishtërimit, por përgjithësisht të pasuruara me detaje kristiane.

8.2.2. Hyjnizimi i detit

Kultin e detit e hasim tek ballkanasit dhe te mbarë indoevropianët. Në të gjithë këta popuj ai shfaqet me një fuqi të mistershme, herë jetëdhënëse e herë të frikshme. Kudo flitet për thellësi të mistershme, të panjohur e tepër të fuqishme. Ky konceptim i hershëm natyrisht që lidhet me nivelin e njohjes së një realiteti veprues tepër energjik.

Deti përfaqësohet nga vetëm një Zot, i cili megjithëse nuk është forca e vetme që vepron në ujërat e tij, kishte një fuqi më të lartë se të gjitha fuqitë e tjera, nga Posejdoni. Gjendja e tij ishte herë e qetë, herë e butë, herë e trazuar dhe herë e pakontrollueshme. Ai është perëndia e detit dhe e kuajve – shprehet Homeri. Njihet nga furka me tre dhëmbë, armë me të cilën edhe sot peshkatarët kapin peshqit më të mëdhenj.[4]

Figura e Posejdonit, perëndisë së detit, derdhur në vjegën e një ene bronxi, datuar në shek. IV p. K., është gjetur në Kastane (Himarë) të Bregdetit kaon.[5]

Atributet e Posejdonit i kishte edhe Redoni ilir, Neptuni latin e hyjnesha Tetis.[6]

Një numër Zotash më të vogla si: Glauku, Nereu, Proteu dhe Tritoni ndanin një njohje të përbashkët, profecinë. Zecharia Sitchin e paraqet Posejdonin jo vetëm sundimtar të deteve, por, sipas tij, ai zotëronte edhe artin e metalurgjisë e të skulpturës, si dhe ishte magjistar dhe falltar i fuqishëm.[7] Përmes ekzistencës së këtij atributi të fundit, mund të gjykohet se ndër kohëra, me dëshirën njerëzore për të kuptuar të sotmen e imagjinuar, të ardhmen, fuqia e mistershme e detit mund të jetë interpretuar si simbol i misterit të thellë e të pazbuluar të së ardhmes.

Megjithëse nuk i quanin banorë të tij, fuqi në det ushtronin gjithashtu edhe Dioskurët (djemtë e Zeusit), pra Kastori dhe Polluksi.[8] Njihen si mbrojtës të marinarëve .

Duke qënë banorë të bregut të detit Jon, pranë këtij areali mitologjik, afërsie, marrëdhënieje, mendojmë se edhe kaonët do të kenë pasur emërtesë të një hyjnie deti në trajtë ikone të antropomorfizuar. Në fakt kjo ngelet vetëm një hipotezë, sepse asgjëkundi nuk ekziston një emërtim konkret për hyjninë tonë të detit, as në tekstet e shkruara, as në burimet gojore. Por hipoteza e ekzistencës së kësaj hyjnie deti bëhet më e besueshme për shkak se në konceptin etnologjik popullor shqiptar deti ka qenë dhe vijon të mbetet një forcë tejet e madhe, të cilit banorët e Bregut të Jonit i falen e i blatojnë.

Gjiri i Jonit, siç e ka vënë re edhe dijetari Hamond, ka qenë “rezistenca e Klas Kolpos dhe Kronios Pontos”, pra një lloj Olimpi detar, bota fillestare e ekzistencës mitologjike, e protohyjnive të mëdhenj të cilët i rrëzoi Zeusi. Në gjirin jonian duhet të dallojmë djepin më të vjetër mitologjik të kozmogonisë, të pashkëputur nga bota e detarëve të fiseve rreth tij dhe paraardhësve.[9]

Mendojmë se ndër kohëra do të ketë pasur një emërtesë konkrete edhe këtu në Breg për hyjninë e detit:

Sepse të tilla ekzistojnë në të gjitha hapësirat kufitare me Kaoninë, kështu që nuk kishte pse të bënte përjashtim ky vend.
Sepse deti, në vetvete, në Bregdet është konsideruar si hyjni dhe gjithmonë i janë adresuar lutje. Madje këtu deti shfaqet me një funksion të dyfishtë: edhe si hyjni, edhe si altar ku adhurohej e lutej.
Sepse Detit i është blatuar (sipas të dhënave gojore) si në periudhat pagane, ashtu edhe në ato kristiane. Në periudhat pagane e më vonë flijonin njerëz, kryesisht fëmijë për të shpëtuar nga e keqja. Më vonë flijimi u zëvendësua nga qenie njerëzore, në ato shtazore, më vonë ushqimore. Një formë më e vonë blatimi ishte edhe ndezja e qiririt në det.[10]
Ekzistencën e hyjnisë së detit në Kaoni e vërteton tërthorazi edhe një figurë mitologjike që quhet “Nëna e detit”, konceptimi popullor i së cilës paraqet ngjashmëri me perëndeshën e detrave e oqeaneve, Tetis. Te “Përralla e djalit dhe e Kuçedrës”, thuhet: “Duke u kthyer për në shtëpi, me gëzim të madh për fitoren e madhe që pat, na ra në det dhe “Nëna e Detit” e hëngri”.[11]
Ka shumë të ngjarë që në Bregdet pasardhësi më i vonë i hyjnisë së antropomorfizuar, si edhe në festat e tjera kalendarike, të jetë zëvendësuar nga shën Spiridhoni. Kjo është fare e natyrshme po të kemi parasysh se prej shekujsh banorët e kësaj treve janë ndodhur nën ndikimin e religjionit të krishterë të ritit ortodoks greko- bizantin.[12]

8.2.3. Ritet kushtuar kultit të detit

Pavarësisht që nuk kemi një emër të saktë të hyjnisë së detit në zonën e Bregdetit ekzistenca e kësaj hyjnie nuk është mohuar asnjëherë. Po kaq i sigurt është ruajtur edhe funksioni i tij themelor si mbrojtës i lundërtarëve. Jo pa qëllim në konceptimin popullor ky është atributi i tij kryesor. Lundërtarët, apo detarët ishin më në kontakt me detin. Ata ishin më të rrezikuar prej tij dhe ishin personat që i luteshin më shumë, bashkë me familjarët e tyre. Këtu shfaqet më i pranishëm edhe gërshetimi i elementit pagan me atë kristian.

Detarët, përpara çdo lëvizjeje, çdo daljeje në det, i luteshin detit: “Të lutemi i madhi Det, ndihna të na vejë lundrimi mbarë!”, “Të lutemi Baba Det, mos të ketë tallaz në det!”, “Zoti Det, i plotfuqishëm që na jep jetë e shpirt”.

Po me kaq pathos i luteshin edhe Shën Spiridhonit të kasës dhe e shoqëronin me bërjen e kryqit. Ndërsa të afërmit e tyre luteshin: “O Shën Spiridhon, na i shpëto! Të venë shëndoshë e të kthehen shëndoshë!”[13]

Kur ishin në det në rrezik, detarët bregdetarë i drejtoheshin njëri – tjetrit: “Bëni kriq, kriqi ju ndihtë”. Shpesh këtë ritual e shoqëronin me hedhjen e kryqit në det.[14] Hedhja e kryqit për të lehtësuar tallazet vdekjeprurëse është një mbivendosje kulturore. Konvergimin e simbolikës së kulteve pagane me simbolikën e kulteve kristiane e vemë re jo vetëm në këtë rast, por edhe në shumë raste të tjera.

Kur u vonoheshin njerëzit në detin me tallaz, gratë dilnin karshi Korfuzit, bënin kryq dhe luteshin: “Shpëtoma burrën e djalën, o Shën Spiridhon i kasës!”

Dhe si shpërblim për shenjtërinë e tyre, Shën Spiridhonin, që i “ndihte” (ndihmonte- dialektore –shën. im) dhe s’i braktiste kurrë, bregdetasit tradicionalisht më 12 dhjetor të çdo viti ua hipnin karaveve e shkonin në Manastirin e Shën Spiridhonit në Korfuz. E çanin detin më 12 dhjetor edhe në furtunë, vetëm e vetëm për të arritur tek fryma e shenjtë e Shën Spiridhonit. Kënga thotë:

“O karav[15] me derte shumë,
Ku të zu ajo furtunë,
Apo e bën maksus,[16]
Të na nxjerrësh n’Othonus[17]
O ndë nisi në Korfuz?
O kanal Korfu me shkumë,
Natën njomë e ti më shumë,
Ule pak atë furtunë,
Se na prishe shumë punë
për Spiridhon do vete u’(unë).” [18]

Faleshin e luteshin në kishën e Korfuzit duke qëndruar tërë natën jashtë, ndonëse në kohë shumë të ftohtë, në dhjetor. Besohej se shën Spiridhoni natën ngjallej e ditën futej në kasë, duke lënë këpucët jashtë kase, ndonëse zakonisht netët e tjera qëndronte buzë detit. Ndër dhuratat më të preferuara që njerëzit çonin te Shën Spiridhoni ishin këpucët.

Natën e shën Spiridhonit burra, gra e fëmijë që nuk shkonin dot në Korfuz, mblidheshin në sheshet e kishave e bënin një zjarr të madh. Djemtë i kapërcenin zjarret e shenjtë për të komunikuar me forcat e mbinatyrshme. Në këto zjarre piqnin kurbanët që kishin therur për Shën Spiridhonin.[19]

Për të njëjtin moment, A. Papleka përshkruan: “Natën e Shën Spiridhonit, djemtë mblidheshin grupe – grupe, ndiznin zjarre në rrugët e fshatit dhe një zjarr të madh në një kodrinë. Këtë të kremte banorët e krahinës hanin mish. Duke u nisur nga skenari i këtij riti, ku është i pranishëm edhe kulti i zjarrit, mund të them se duhet të ketë pasur ndonjë altar të thjeshtë në natyrë. Djemtë i kapërcenin zjarret për të komunikuar me forcat e mbinatyrshme e për t’u pajisur me cilësi të jashtëzakonshme. Ashtu si në kontekste të tjera, mishi që hahej natën e Shën Spiridhonit, ka qenë mbijetesë e flisë së qëmotshme që i bëhej hyjnisë së detit.[20]

Kaq i lidhur ka qenë shpirti i këtyre njerëzve me detin, sa kur ndodhte ndonjë fatkeqësi në krahinë, jo vetëm i luteshin detit, por flijonin dhe njerëz, kryesisht fëmijë, për të shpëtuar nga e keqja. Më vonë flijimi u zëvendësua nga qenie njerëzore me ato shtazore. Tregojnë në fshatin Nivicë Bubar: “Në stanin e një familjeje kishte rënë një sëmundje e rëndë, sa çdo ditë u ngordhnin 7-8 krerë bagëti. Thirrën meshtarin e fshatit. Ai iu lut detit në Grykën e Kakomesë. Të gjitha bagëtitë i spërkatën e i lanë me ujin e detit, si shpëtimtari i vetëm i fatkeqësisë. Flijuan 12 desh në det, duke vënë përpara Ungjillin e Manastirit të Kakomesë. Si për çudi, ngordhja u ndërpre. Të gjithë ia dedikuan këtë mirësi “Baba Detit”, “Zoti Det”, “Të madhit Det”.[21]

Riti i flijimit, si njëri nga ritet më të vjeta të njerëzimit, shfaqet me një tipologji krejt të veçantë në Bregdet: ai nuk bëhet as në kala, as në kishë e as në urë (vendet tipike të hiperlandit ballkanik), por në det.

Kulti i detit është i lidhur edhe me kultin e blegtorisë e bollëkut në të. Kjo duket te vargjet e mëposhtme që këndohen në Nivicë – Bubar, stanet e të cilëve ishin karshi detit:

“Deti me ujë,
dubeku me qumësht.
Deti me valë,
dubeku me gjalpë.
Deti me hopa,
dubeku me topa.”

Plakat e shtëpisë kur tundnin për herë të parë dubekun me qumështin e vitit, ktheheshin me fytyrë nga deti dhe thoshnin me zë të ulët vargjet e mësipërm. Pranë dubekut varnin një pasqyrë, një lëmsh leshi dhe një gur. Shtrohej bari i njomë poshtë dubekut dhe thuheshin vargjet:

“Si deti në verë,
Si pasqira ndriftë,
Si lëmshi u mbështjelltë,
Si guri u forcoftë,
Si lulja lulëzoftë,
si bari na bleroftë.”

Në këtë mënyrë besohej se prodhimi blegtoral i atij viti do të ishte i mbarë.

8.2.4. Rite të tjera: Sifoni

Ndër ritet e tjera që kanë lidhje me kultin e detit, praktikuar ndër banorët e Bregut përmendim:

a. Larja katartike me ujë deti
b. Riti kurativ
c. Riti magjiko religjioz i kthimit të dallëndyshes:

“Dallandishe faqekuqe,
Merr veroret shpjeri në det
Na sill tre qerre shëndet.
Dallandishe bishtgërshërë
Na këtë gajtan të gjërë,
Hidhe ti në det,
Na sill bukë edhe shëndet.”

d. Riti i prerjes së Sifonit

Për këto rite kemi të dhëna vetëm nga arkivi gojor, nga një dorëshkrim i Minella Gjonit Mite e rite në Bregdetin e Poshtëm dhe nga një material më specifik të studiuesit Anton Papleka, të botuar tekHimara në shekuj. Ndër këta rite më interesantin kemi konsideruar ritin për prerjen e sifonit. Prandaj e pamë të arsyeshme që të japim një përmbledhje të këtij riti duke e analizuar.

Stihia është figurë mitike, karakteristike e Bregdetit të Jonit. Përfytyrohej si demon femër. Në besimin popullor shfaqet si një kuçedër me krahë, që nxjerr flakë nga goja dhe që ruan thesaret e fshehura nën dhe.

Stihia, si demon femër, na paraqitet edhe te balada e Kostandinit dhe e Dhoqinës, e cila ruhet e pastërt në Vuno e Kudhës. Këtë e vërteton dhe profesor Eqrem Çabej në kujtimet e tij, kur tregon se këtë këngë ia kishte rrëfyer në origjinal një shoku i tij bashkëstudent nga Vunoi i Bregdetit në Vjenë të Austrisë:

“Ditën e Pashkës në drekë,
Seç u ther një ka në fshat,
Vajta e mora një okë mish,
Dhe e hodha në kusi,
Me vrap dolla në avlli,
Të marr një kërcu të zi,
Të më shfaqet një stihi,
Kërcen brenda në kusi,
M’i helmoi djemtë e mi,
Nëntë djem e nëntë nuse,
Të nënta me djep në duar,
Nëntë djepe ç’m’i përmbise,
Nëntë konake ç’m’i zhurite,
Kosta im të ardhtë gjëma,
Martove Dhoqinën larg,
Ditën e Pashkës së madhe,
Dhoqina na hidhej valle,
Kosta na u ngrit nga varri,
Dërrasa iu bë kalë,
Balta iu bë shalë,
..... ...... ......
Vajti gjer te derë e qishës,
Çëk e çëk në portë,
Ç’je ti që kërcet në portë.
A mos je zonja murtajë,
...... ...... .....
Një në prak e një në derë,
Plasnë si qelqja me verë.”[22]

Fjala stihi, aq e përdorur në Bregdetin e Jonit, ka gjetur vend edhe tek kjo këngë baladë.

Ekzistojnë disa rite për prerjen e sifonit.

“Një ndër dukuritë meteorologjike më tipike dhe më mbresëlënëse të trevës së Bregdetit, ka qenë sifoni. Ai në kuptimin popullor është i shtrirë nga retë deri në det, thithte ujë nga deti, përpinte anijet, shkulte ullinjtë. Sifoni zbriste nga reja lart, derisa futej në det. Populli mendon se kaq fuqi ka sifoni, sa nxjerr ullirin nga toka në Palasë dhe e shpie në Vuno. Po ta prisnin, nuk bënte dëm.

Njerëzit nuk e dëshironin stihinë, por kur vinte ishin të detyruar ta përballonin. Bënin çdo lutje e veprim për ta ndaluar këtë fuqi të pallogaritur meteorologjike. Prerja e sifonit bëhej si nga ata që jetonin në tokë, ashtu edhe nga lundërtarët në det. Kryenin këtë rit: njerëzit merrnin një urë të ndezur dhe e hidhnin në oborr, duke belbëzuar gati si me vete. Atë e realizonin në formë dialogu. I pari thoshte: “Ç’pret aty?”. Tjetri i përgjigjej: “Pres sifonin”. Ky dialog përsëritej tri herë. Përdorimi i urës së zjarrit shpreh epërsinë e botës qiellore mbi botët e tjera, epërsinë e hyjnisë së Diellit mbi atë të Detit.

Në një trajtë tjetër që paraqet përparimin teknik të shoqërisë njerëzore, ura e zjarrit është zëvendësuar me armë zjarri. Kur vinte sifoni në drejtim të anijes e gjuanin me armë. Që të bënte kohë e mirë, qëllonin me armë në sy të resë që t’i pëlciste syri e të hapej koha.

Sipas Andrea Varfit (poet nga Qeparoi), për të prerë sifonin përdorej një brez i zi, i gjatë dhe i hollë. Kur e këputnin në mes këtë brez, pritej sifoni. Diku përdorej një tërkuzë e madhe e bardhë dhe, me të dalë sifoni, thoshin: “O burra, ta presim se do të na marrë!” Merrnin një kërcu, një tërkuzë të bardhë liri, të cilën e vendosnin mbi të dhe e mbanin nga skajet dy fëmijë. E ëma e fëmijëve thoshte: “Siç të pres unë tia, o tërkuzë, kështu u preftë sifoni!” Këto fjalë i përsëriste tri herë, pastaj gruaja qëllonte me sëpatë. Duhej që tërkuza të këputej me një të rënë të sëpatës. Po qe se nuk pritej tërkuza me një të rënë, duhej të përsëritej tërë riti. Kjo tregonte se sifoni duhet të ishte shumë i fuqishëm. Ndodhte që sifoni pritej pa i bërë këto veprime. Atëherë thoshin: “Dikush e ka prerë”. Sifoni këputej në mes, hollohej e ikte larg.

Veç tërkuzës, një mjet magjik i fuqishëm ishte thika me dorezë të zezë. Doreza duhej të ishte prej briri dhie, cjapi ose sorkadheje. Atë e mbante përpara në anije Karaviqeli (nostromi, drejtuesi i anijes), i cili shikonte nga vinte shtrëngata. Tehu i thikës mbështillej me lëkurë gjarpri e lule trëndeline. Trëndelina përdorej që të binte bunaca. Koncepti mbi forcën magjike të trëndelinës ndoshta buron në mendimin se ajo simbolizon motin e mirë kur i çelin lulet.

Ndikimet e krishterimit ishin më të dukshme te një trajtë tjetër e këtij riti, ku thika me dorezë të zezë, ngulej në mes të pendë allfës. Kur njeriu që e kryente këtë rit, ndodhej në shtëpi, ai dilte në dritare. Pendë allfa kishte këtë tekst:

“Më përpara ishte fjala
fjala për perëndi
dhe perëndia – fjala”.

Në trajtën më të thjeshtëzuar, këtij riti i ka mbetur vetëm teksti namatisës. Kur ndodheshin në det, për të prerë sifonin, lundërtarët thoshin: “Shpëtona, o zot nga një stuhi e madhe!” Me të thënë këto fjalë, sifoni këputej në mes”.[23]

Nga sa u tha më sipër, del në pah se ky është një rit me origjinë pagane. Shtresat e tjera kulturore kristiane janë mbivendosje të një kohe më të vonshme.

Gjithë këto rite të ndjekura nga banorët e Bregut tregojnë për raportin e natyrshëm me detin, në breg të të cilit jetojnë dhe nga i cili kanë siguruar një pjesë shumë të madhe të të mirave materiale për jetesë. Njëherazi raportet e paqta me detin u janë dashur si nevojë mbijetese, pasi jetojnë në brigjet e tij. Deti ka shërbyer si mundësi kalimi nëpër vende të tjera të botës e shumë funksione të tjera utilitare jetësore.

8.2.5. Gjallesat fantastike që popullojnë detin

Në Bregdet është e njohur thënia: “Ç’ka stereja, ka deti”. Bregdetasit e hershëm kanë besuar (një trashëgim i ardhur nga brezi në brez) se në det ka krijesa në trajtë ujku, qeni, ariu e njeriu. E përmendëm në kapitujt e mëparshëm se sipas mitologjisë, sovrani i detit i fali njeriut kalin e parë.

Në fantazinë popullore gjallesat fantastike që kanë populluar detin ndahen në dy kategori:

a. Përbindëshat e detit
b. Zanat, xhindet dhe
c. E bukura, hyria e detit

8.2.5 a. Përbindëshat e detit

Vetë Kimera është përbindëshi me kokë luani, bisht gjarpëri që në shtrirje kap nga brirët një dhi. Nga gjetjet arkeologjike në trevën e Himarës duhet veçuar një fragment arkitran, në të cilin është gdhendur edhe një përbindësh deti.

Sipas traditës gojore, në Palermo, pranë kështjellës ishte një gropë e thellë, ku mendohej se rronte lubia. Njerëzit thonë: “Mo (mos) vete të lahesh atje, se të rrufiti lubia!” Sipas tyre lubia kishte trajtën e një peshku që përpinte njerëz. Në këtë kategori hyn edhe përbindëshi që nga gjysma e trupit e lart ishte njeri e nga gjysma e trupit e poshtë ishte peshk.

Një konceptim të ngjashëm gjejmë edhe në vende të tjera, me Nereidat, bijat e Nereut dhe të Doridës. Ato njihen si nimfat e Mesdheut (ku edhe deti Jon është pjesë e tij). Personifikonin lëvizjet e valëve, ngjyrën e tyre.

Nereidat banonin në fund të detit, në një pallat të shndritshëm dhe zbavitnin të atin me këngët dhe vallëzimet e tyre. Paraqiteshin si vajza të reja, të bukura, me flokë të stolisur me inxhi, të hipura mbi delfinë ose mbi kuaj të artë. Nganjëherë janë qenie fantastike, gjysmëgra, gjysmëpeshq.

Përbindëshit e detit dilnin në tokë, pastaj zhyteshin prapë në det. Mund të rrëmbenin edhe të mëdhenjtë. Qeniet gjysmë kafshë e gjysmë njeri popullonin edhe shpellat buzë detit. Ato ishin tinzare e të fuqishme dhe lëshonin klithma. Po t’u afrohej ndokush, ato dilnin te gryka e shpellës dhe njerëzit iknin të lemerisur. Nuk rrëmbenin as fëmijë, as bagëti. Po t’i shihje këta përbindësha, ishte ogur i keq për të dalë në det.[24]

8.2.5 b. Zanat, xhindet e detit

Në kategorinë e dytë bëjnë pjesë figura antropomorfe, që në folklor quhen “zana të detit” ose “xhindet e detit”. Ato imagjinoheshin se rronin në det ose në shpellat bregdetare. Banorët e Bregut imagjinojnë se në shpellën e Spilesë në Himarë kanë qenë zanat e detit.

E përhapur në Bregdet është gojëdhëna e martesës së një njeriu me një nuse ujërash. Thuhet se në lëmin e grurit që ishte afër buzës së detit erdhën 12 xhinde dhe nisën vallen. I zoti i lëmit që ruante i fshehur midis duajve të grurit, hodhi brezin dhe zuri njërën prej tyre, ndërsa të tjerat ikën. Robinja iu lut ta lëshonte, por himarioti e mbajti për grua. Për ta bërë të lumtur e të pasur, ajo i vuri si kusht të mos i fliste për tre vjet, tri javë, tri ditë, tri orë e tri minuta. Burri i foli pa dashur tre minuta para se të mbaronte afati. Për këtë arsye ajo iku bashkë me vajzën që kishte me himariotin. Kështu e tregojnë të moçmit në Himarë këtë bëmë të trashëguar kushedi sa breza.[25]

Sendi që përdorej për të kapur xhindet e bukura që dilnin buzë detit ishte një brez i bardhë prej leshi deleje me nëntë vrima, i cili mbahej në mes.

Shumë e përhapur në Bregdet është edhe figura e Nuses së Detit. Ndër atributet kryesore të saj përmendim aftësinë për të parashikuar të ardhmen e të vdekshmëve. Në ndryshim nga hyjnitë e tjera, ajo duhej marrë me të mirë, i thureshin lavde dhe i blatoheshin dhurata. I ngjashëm me Nusen e Detit në mitologjinë greke është Proteu, hyjni deti e dorës së dytë. Ai ishte i dëgjuar për profecitë e tij, por gjithnjë refuzonte t’i thoshte ato. Ai që dëshironte të dinte të ardhmen, duhej ta gjente Proteun në mesditë, kur ai flinte dhe ta lidhte me zinxhirë. I kapur në befasi dhe i egërsuar, Proteu shndërrohej në shumë lloje përbindëshash, njëri më i frikshëm se tjetri, madje merrte edhe formën e ujit e të zjarrit.[26]

8.2.5 c. E Bukura, Hyria e Detit

Ashtu si në krijimet e tjera popullore, edhe në krijimet me tematikë dhe motive nga deti dhe detaria hasim elementin e metamorfizimit ku personazhet shndërrohen në breshka, gjarpërinj, shtazë, mjellma, drunjë. Besimi i transformimit të njeriut në mjediset e detit a në breg të tij, padyshim, i takon antikës së lashtë, kur mendohej se vetëm hapësira detare kishte disa zotfuqi, të cilat në rastet e shumta ishin fisnike, mëshirëmëdha dhe bamirëse të detarëve.

Procesi i metamorfizimit në mjediset detare pasqyrohet edhe në Bregdetin e Jonit. Rasti më tipik është ai që na vjen prej gojëdhënës, ku e Bukura e Detit – Hyrija e Detit, shndërrohet në breshkë. “Mbreti i tha djalit që të martohet me atë vajzë, ku të bjerë heshta e shigjetës. Gjuajti dhe kur shkoi për të parë se cili ishte fati i tij, vërejti që aty në breg të detit, nën një fik, ku kishte rënë heshta, rrinte një breshkë e madhe. Djali, i pezmatuar, e çoi në shtëpi. Pas gjuetisë së peshkimit, kthehet në pallat dhe i gjen tërë punët e shtëpisë të kryera. Të nesërmen u fsheh për të zbuluar sekretin. Vërejti se kur në shtëpi nuk kishte njeri, nga breshka dilte një femër e bukur "si hyri deti", "E Bukura e Detit".

Djaloshi dashurohet pas saj dhe i shfaqet beftë, pa arritur që hyria të futet në zhgunin e breshkës. I kërkon që të martohen dhe ajo pranon, me kusht që të ngelej sekret mes tyre. Kur mbreti zbulon martesën e tyre, hyria zhduket përgjithmonë, duke u metamorfizuar sërisht në breshkë.”[27]

Pra si përfundim, kulti i detit është shumë i përhapur në zonat e Bregdetit. Në të tri nënpjesët (8. 2. 1.; 8. 2. 2.; dhe 8. 2. 3.) u përpoqëm të dëshmojmë për ekzistimin e kultit të hyjnisë së tij në natyrë të hapët. Midis argumenteve që flasin në dobi të kësaj hipoteze janë edhe:

(1) ekzistimi i emërtimit të hyjnisë së tij te fqinjët;
(2) funksioni i dyfishtë mitik i detit (si hyjni dhe si altar);
(3) flijimet i bëhen (fillimisht në njerëz, pastaj në kafshë dhe në fund në ushqime);
(4) përpjekja për personalizimin në kontekst të hyjnive të tjera mitike të arealit mitik bregdetar, si Baba Deti, Nëna Deti;
(5) ngritja në kult e kishës së Shën Spiridhonit në Korfuz dhe vizita në të më 12 dhjetor.

Shenjat që dëshmojnë ekzistimin e besimit në një hyjni të kësaj natyre, përveç këtyre janë edhe ndezja e zjarreve në sheshe të kishave, si edhe në të gjitha ditëfestat e tjera, por këtu ndryshon se këto i ndeznin ata që mbeteshin në tokë, pastaj besimi me kapërcim i zjarreve ku fitohet forca e mbinatyrshme; spërkatja dhe larja e bagëtive me ujë deti për parandalimin e sëmundjeve (Nivicë Bubar), këndimi me fytyrë të kthyer nga deti me rastin e tundjes së qumështit për herë të parë.

Të gjitha këto shkojnë në dobi të tezës modeste e të guximshme për ekzistimin e hyjnisë shqiptare të detit, shumë të pranishëm në këtë zonë dhe në zonat e tjera shqiptare, i cili duhet të jetë një qenie e antropomorfizuar, që dallohet prej vendkulteve të tjera (si të krahinave të tjera shqiptare, ashtu dhe të popujve të tjerë) që bëhej në natyrë të hapur.

Midis riteve për ta mposhtur zemërimin e detit është ai i këputjes së stihisë (si nga marinarët në det, ashtu edhe nga familjarët në shtëpi). Ai duke u lidhur me kulte të plleshmërisë e të ekzistencës është një dëshmi e fortë që flet për përpjekjen e bregdetasve primordialë për t’i pasur hyjnitë e tyre origjinalë.

Po kështu, në dobi të hipotezës sonë shkojnë edhe besimet për ekzistimin e banorëve misteriozë që popullonin detin. Midis përbindëshave të detit përmenden Himera, mandej lubia dhe njeripeshku. Pastaj martesa dhe jetesa me qenie antropomorfe, të cilët zakonisht paraqiten si ruajtës të kështjellave dhe ndeshja me ta, njerëzve u shkaktonte fatkeqësi: (a) martesa me nuse deti, me të Bukurën e Detit, e cila ka aftësinë e parashikimit të ardhmërisë, por edhe të metamorfizimit; (b) përcaktimi hapësinor i vendbanimit të zanave të detit (në Shpellën e Spilesë); (c) mënyra e kapjes së xhindeve me brez të bardhë leshi deleje; (ç) afria me disa qenie mitike helene: njeripeshku me Nereidet, Nusja e Detit me Proteun.

[1] N. Psilakis, ΚρητικηΜυθολογια, Ηρακλειο 1996, f. 67.
[2] N. Psilakis, ΚρητικηΜυθολογια, Ηρακλειο 1996, f. 67.
[3] Anton Papleka, Himara në shekuj, Tiranë 2004, f. 439.
[4] Gerold Dommernuth – Gudrich, Mitet, Tiranë 2006, f. 226.
[5] Jano Koçi, Himara – Kaonia, Tiranë 2006, f. 30.
[6] Tetis (apo Tetida) ishte një nga hyjneshat e para që sipas legjendës i kishte dhënë jetë çdo gjëje që ekzistonte. Ishte titanidë, bijë e Uranit dhe e Gjeas, motra dhe gruaja e Oqeanit, nëna e Oqeanideve (nimfave të detit, numri i të cilave arrinte deri në tre mijë). Tetia përfaqësonte detin Mesdhe. Në shumë shkrime paraqitet si personifikim i detit.
[7] Zecharia Sitchin, Toka dhe njeriu, përmbytja e madhe, Helgas’s sekrets, Tiranë 2010, f. 69.
[8] Guus Houtzager, ΕλληνικηΜυθολογια, Athinë 2004, f. 192.
[9] Moikom Zeqo, Motive arkeologjike, Sh. B. “8 Nëntori”, Tiranë 1986, f. 147.
[10] Arkivi vetjak i familjes Gjoni. Minella Gjoni, Mite dhe rite të Bregut të Poshtëm, Dorëshkrim 1988.
[11] S. Th. Frashëri, Folklori shqiptar, Tiranë 1936, f. 245.
[12] Anton Papleka, Deti dhe ulliri në traditën gojore të Bregut: Himara në shekuj, Tiranë 2004, f. 442.
[13] Arkivi vetjak i familjes Gjoni. Mblodhi Irena Gjoni nga Spiro Nasti 82 vjeç, Lukovë 2003.
[14] Arkivi vetjak i familjes Gjoni. Mblodhi Irena Gjoni nga Spiro Nasti 82 vjeç, Lukovë 2003.
[15] Anije.
[16] Enkas, me qëllim
[17] Një nga ishujt e vegjël të Korfuzit përballë Himarës.
[18] Fane Veizi, Bregu i detit në këngë, Tiranë 1998, f. 106.
[19] Arkivi vetjak i familjes Gjoni. Mblodhi Irena Gjoni nga Dhespo Xhani 83 vjeç, Piqeras 1999.
[20] Anton Papleka, Himara në shekuj, Tiranë 2004, f. 443.
[21] Mitro Papadhima, Nga jetesa, zakonet dhe luftrat e niviciotëve, Tiranë 2004, f. 82.
[22] Arsen Kabuci, Kudhësi në këngë, Tiranë 2002, f. 68.
[23] Anton Papleka, “Himara në shekuj”, Tiranë 2004, f. 449.
[24] Anton Papleka, Deti dhe ulliri në traditën gojore të Bregut: Himara në shekuj, Tiranë 2004, f. 449.
[25] Arkivi vetjak i familjes Gjoni. Mblodhi Minella Gjoni nga Odise Çipa 83 vjeç, Himarë 1988.
[26] Todi Dhamo, Fjalori i mitologjisë, Tiranë 1987, f. 211.
[27] Arkivi vetjak i familjes Gjoni. Mblodhi Minella Gjoni nga Odise Çipa 83 vjeç, Himarë 1988.

Mon	Tue	Wed	Thu	Fri	Sat	Sun
		1	2	3	4	5
6	7	8	9	10	11	12
13	14	15	16	17	18	19
20	21	22	23	24	25	26
27	28	29	30	31