Selim Hasanaj: Tre libra pasqyrë për tri kultura

nga **Agim Gashi** Mon Dec 28, 2009 4:05 am

TRE LIBRA PASQYRË PER TRI KULTURA

Nga Selim Hasanaj

Si
gjimnazist mbaj mend se ne mes neve nxansave flitej shumë per romanin e
Pashko Vasë Shkodranint "BARDHA E TEMALIT", pastaj per tjetrin roman të
Sami Frasherit "DASHURIA E TALATIT DHE FITNETES". Profesoret e gjuhes
dhe letersisë shqipe si Luljeta Kabashi-Berdynaj, pastaj Ali Gjydiu, i
ndjeri Ramë Bajramaj, Kadri Rexhaj etj na flisnin per këto romane , na
i preferonin që ti lexojmë dhe veq tjerash ata na flisnin edhe per një
fakt, per faktin se cili është ROMANI I PARË NË LETERSINË SHQIPE.Disa
thoshin per ate të Pashko Vasës e disa per ate të Sami Frashërit. Mbaj
mend se miku im i klasës tani Dr. Prof. i nderuar Xhevat Syla i kishte
lexue që të dyjat dhe ai ashtu me at buzqeshjen e ti të kandshme na i
spjegonte, por kuptohet pa u fut në ndonjë analizë kritike letrare, ai
na fliste per romanet në fjalë ashtu thjeshtë dhe spjegonte per
dashurinë e zjarrt të dy të rinjve që shtjellohet si temë në këto
romane. I kishim edhe neve dashurit e andrrat tona djaloshare dhe
librat me tema të tilla na peqenin.
Pikrisht
per këtë shkak unë tash këto ditë dhjetori ,kur gjatë një vizites time
te miku im ,shkrimtari dhe gazetari Imri Trena pash këta dy romane në
vitrinen e librit të ti e luta per huazim dhe gjithmonë kisha bindjen
se i kamë lexue dikur, por doja ti lexojë prap. Ai si zakonisht ashtu i
urtë me plot respekt mi dha dhe më pyeti a e kamë lexue ndonjëherë
romanin "BIJA E MALLKUAR" të autorit francez Emile Risheburg, kamë
ndegjue i thash , por nuk di, nuk më kujtohet. Merre pra dhe lexoje ,
asht i mrekullueshem. Së pari lexova BARDHA E TEMALIT të Pashko Vasës,
pastaj DASHURIA E TALATIT DHE FITNETES të Sami Frashërit dhe sot
perfundova së lexuari BIJA E MALLKUAR e Emile Risheburg-ut.
Sado
që nuk jamë kopetent dhe sado që nuk mirrem me kritika dhe analiza
romanesh e shkrimesh artistike të krijuesve të ndryshem , këtë herë nuk
po muj pa e ba një koment - shkrim per ta shpreh opinionin tim në dy
fusha në lidhje me këta romane.
Së
pari veq se më kujtohet se ish mësimdhansit e mi kishin mendime të
ndryshme se cili është romani i parë i letersisë shqipe, pra BARDHA E
TEMALIT e Pashko Vasës apo DASHURIA E TALATIT DHE FITNETES i Sami
Frashërit më ra në sy se edhe rexenzentet në këtë botim që unë e lexova
ishin në kundershtim me njani tjetrin. Po e potencojë se redaktor të
romanit BARDHA E TEMALIT janë Nazmi Rrahmani dhe Sabri Hamiti ndersa
recenzent Prof. Ymer Jaka i cili recenzimin e ka shkrue në Paris në
mars të vitit 1969. ndersa romanin DASHURIA E TALATIT DHE FITNETES nga
turqishtja e ka perkthye Raif Morina.
Pra
vlen ta ceku per lexuesin e posaqërisht per gjeneraten e re së të dyja
këto libra janë shkrue në gjuhë të hueja e jo në ate shqipe. Romani i
Pashko Vasës në origjinal kishte këtë titull ALBANUS ALBANO "BARDA de
TEMAL " Scenes de la vie Albanaise dhe është i shkruar në gjuhen frenge
ndersa ai "DASHURIA E TALATIT DHE FITNETES i Sami Frasherit asht shkrue
në gjuhen turke dhe në origjinal ka këtë titull: " TAASSUK i TALAT ve
FITNAT" dhe emri i autorit është kështu: SEMSETTIN SAMI. Të dyja këto
romane trajtojnë pothuej të njejten temë. Dashurinë e dy të rinjve dhe
barikadat që ju dalin atyre perpara në realizimin e ëndrrave të veta
per shkaqe tradite dhe zakoneve.
Unë
nuk do analizojë romanet,as ngjarjet që shtjellohen aty, unë së pari
due ta shpreh mendimin tim se dilema se cili është romani i parë i
letersisë shqipe është fare lehtë të zberthehet. Ka gjasa se këto dy
romane janë shkrue dhe botue në të njejten kohë, per romanin BARDHA E
TEMALIT shkruen edhe viti 1890 në Paris, ndersa per DASHURIA E TALATIT
DHE FITNETES nuk ka datë së paku në këtë perkthim të z. Raif Morina,
por perderisa është diskutabile se cili është i pari, nuk asnjë dyshim
se të dyjat janë shkrue dhe botue në të njejtin vit. Megjithate unë
mendojë se kjo është fare lehtë të zberthehet dhe njëherë e
pergjithmonë të shenohet se: ROMANI I PARË NË GJUHEN SHQIPE ËSHTË
romani i autorit rilindas PASHKO VASA- SHKODRANI " BARDHA E TEMALIT".
Ja
pse dua ta mbrojë këtë tezë timen. Të dyja këto romane janë shkrue në
gjuhë të hueja, të dyja këto si gjini letrare janë romane. Mirpo ka një
dallim. Pashko Vasa, ky burr i madhë i Rilindjes tonë kombtare, në
mungesë të alfabetit të gjuhes shqipe, por më teper me qellimin e
prezantimit të artit të shkruem edhe të shqiptarve që në atë kohë fare
pak nifeshin dhe shumë pak veta në Evropë e dinin se diku ka shqiptarë,
pasi neve ishim islamizue në jeten e perditshme dhe me doke e zakone si
dhe emra, dhe konsideroheshim si turq, si anadollak, Pashko Vasa i hynë
punës dhe shkruen në gjuhen frenge këtë roman të mrekullueshem. Ai e
shkruen aq bukur sa lexuesi frankofon do ta kuptojë se jo vetem se
paska diku në jug të Gadishullit Ilirik një popull që po u quejka
shqiptarë, por se ai popull sado nen okupimin e thundres osmane
megjithate paska dhe po e ruejka traditen e vetë dhe paska kulturë të
lashtë. Në roman autori pershkruen aq bukur edhe bukurit dhe bjeshket e
larta të Malësisë së mbishkodres ku me një stil të hatashem të
krijuesit ai i bën të njohura ato bjeshkë edhe per francezin dhe per
Evropen. Pra thënë shkurt shkruen frangjishtë por trajtonë temë,
traditë, kulturë, doke e zakone shqiptare. Ai shkruen frengjishtë , por
pershkruen bukuritë e rralla të natyres të alpeve dhe trojeve
shqiptare. Dhe mbi të gjitha ai nuk e shkruen emrin e vet ashtu si ai
quhej, por padyshim per ta tregue identitetin e vetë dhe të popullit të
vetë ai e shkruen emërin ALBANUS ALBANO. Që do thotë SHQIPTARË
SHQIPTARI.
Sami
Frasheri, shkruen poashtu në gjuhë të huej, në ate turke, ai trajton
një temë të ngjajshme apo identike sikur Pashko Vasa, por ai ngjarjen
dhe personazhet nuk i ka të trevave shqiptare ata janë turq të
Anadollit, nuk trajton as pershkruen asgjë shqiptare, QAK EDHE EMRIN
GJEGJËSISHT MBIEMËRIN E SHKRUEN ASHTU SI JA KISHIN TURQIZUE TURQIT
(veprime këto tipike të turqve per asimilim të të tjerve) dhe pikrisht
per këtë shkak unë mendojë se është apsurd të pretendohet dhe të
konkurohet per primatin e romanit të parë të letersisë shipe me BARDHA
E TEMALIT të Pashko Vases, romani i Sami Frasherit. Të dyja këto janë
shkrue në gjuhë të hueja , por dallojnë jo veq me trajtimin e ngjarjes
dhe vendit, por edhe me qellimin pse janë shkrue. Sikur e thash më
lartë mendojë se Pashko Vasa e ka shkrue në gjuhen frenge pikrisht pse
ka dasht ta bajë si pamflet, si parullë, si udhërrefyes per Evropen se
atje në jug të juvin ka një popull, ka një shtet, ka një kulturë që
quhet SHQIPTARE. Ndersa Sami Frasheri e bënë të kunderten, ai shkruen
roman, trajton ngjarjen në Turqi, mirret me doket dhe zakonet turke dhe
me këtë e pasuron kulturen dhe letersinë turke nga e cila letersia
shqiptare nuk ka asnjë interes, pra letersia shqiptare as kombi
shqiptarë nuk ka asnjë leverdi pse Samiu e ka shkrue romanin DASHURIA E
TALATIT DHE FITNETES. I vetmi shkak per mburrje per neve si komb asht
se mund tu themi turqve, ja neve jua kemi bë jo veq Universitetin, por
jemi edhe themeluesit e kultures suaj letrare. Pra per bindjen time PA
KONKURRENCË ROMANI "BARDHA E TEMALIT" E PASHKO VASË SHKODRANIT ËSHTË
ROMANI I PARË I LETERSISË SHQIPE.
Dhe
tema tjeter që dua ta shtjellojë është TRADITA, doket dhe zakonet. Por
tash do shtjellojë këto duke u bazue në këto dy romane dhe në romanin e
Emile Risheburg "BIJA E MALLKUAR". êshtë perafersishtë e njejta kohë që
autoret e këtyre tri veprave marrin dhe shkruejn per të njejten temë;
per dashurinë e dy të rinjve e cila per shkaqe tradite hasë në pengesa
dhe perfundon në shumë forma tragjike dhe me pasoja. Është interesant
të shifet se ngjarjet ndodhin në tri vende të ndryshme, të kulturave të
ndryshme dhe popujve të ndryshem që as nuk kanë dicka të perbashket.
Njëra në Shqipërinë e veriut gjegjësishtë në rrethin e Shkodres ,
tjetra në Turqi ndersa e treta në Francë në rrethin e Parisit. Koha e
njejtë, sistemi dhe rendi shoqëror feudal, doket dhe zakonet e ashpra
sidomos per gjinin femër. Derisa i lexova këto romane të trijat me
radhë dhe derisa trajtonin tema të njejta, mue më bani pershtypje një
gjë. Ajo se sa të ngjajshem ishin popujt me doket dhe zakonet e veta në
kohen para një shekulli e gjysem. Kur mendonë njeriu per atë kohë dhe
lexon libra që trajtojnë tema të njejta por në anë të ndryshme të
botes, medomos hasë në ngjajshmëri. Edhe në atë kohë , viti 1850 në
Francë francezi duhej të vriste dikend per shkak të mbrojtjes së
namuzit, dhe nderit. Edhe francezi kishte traditë BESEN dhe
MIRNJOHJEN-FALEMNDERIMIN sepse autori Emile Risheburg per mrekulli
trajton në këtë roman se si Jon Reno ishte i perkushtuar dhe besnik
ndaj cifligarit të vetë Jak Miler sa edhe vrasjen që e banë ky i fundit
sado që Jon Reno kishte mundësi per ta fut atë në burg, nuk e bënë por
pranon në heshtje akuzen që i bahet ati pa pik faji dhe merr denimin e
perjetshem me të vetmin qellim per të ja këthye borqin Jak Milerit i
cili njëherë i kishte shpetue jeten Jon Renosë. Pra nese njeriu donë
të mendojë sinqerishtë nuk paskemi qenë vetem neve shqiptaret të njohur
me traditen tonë të BESES me të cilen ja kemi marue qefin vetit deri në
ditet e sotme si tipar ky i joni dhe vetem i joni pozitiv. Këtë tipar e
paskan pas edhe të tjeret. Nese njeriu donë ta analizojë librin e Emile
Risheburg "BIJA E MALLKUAR" me sinqeritet shef se ate tonen BUKË E
KRYPË E ZEMER PER MIKUN nuk e kemi vetem neve, sepse do e shef se ate e
kishin pas edhe francezet sepse shef se autori shkruen se kushdo që
futej në oborrin e cifligarit Jak Miler, kryepuntori i ti Ruvenai
urdhëronte sherbtoret që ta lusin dhe ti shtriejn truezen me bukë.
Derisa e lexon këtë roman të mrekullueshem lexuesi do shef se atë anen
tonë të fort se mikut nuk i shkelet besa, nuk duhet prek morali etj me
të cilen poashtu neve jemi mburr dhe kemi reklamue veten, do shofi se
edhe francezet e kishin pas po të njejten sepse edhe këtu Emile
Risheburg pershkruen per mrekulli se si baba e qorton të birin të jetë
i kujdesëshem e mos të tentojë gjë me vajzen e mikut të ti se
perndryshe do ta detyrojë ta vras birin. Por ajo që më bani më së
shumti pershtypje është fakti se shkruen se si cifligarit Jak Milerit
kusherini i ti i kerkon bijen per grue dhe shifet cartë se atë kohë në
Evropë ka pasë martesa të tilla mbrnda kusheri llakut dhe janë marr si
të natyrshme. Unë posa e lexova faqen e fundit të këti romani dhe masi
kisha lexue edhe ato dyja të lartcekura më parë erdha në perfundim se
per shumcka dyqind vite më parë shqiptaret dhe Francezet kishin qenë të
njejtë, kishin pas afersi me doke e zakone. Dhe tash thamë ku jemi neve
e ku janë francezet?! Neve akoma me kohen e Sami Frashërit dhe
mjerimin, ndersa francezet shtet superfuqi. Kush është fajtori dihet. E
dini edhe juve , por unë po ua ceku edhe njëherë. FAJTOR ASHT PUSHTIMI
PES SHEKULLOR TURK. ËSHTË ZANI E EZANIT NEPER MINARE. Dyqind vite më
par ishim pothuej në të njejtin nivel me francezet dhe neve kemi mbet
po aty pa e levizur as një hap para.

Selim Hasanaj
Sarpsborg
Norvegji
26.12.2009

Mon	Tue	Wed	Thu	Fri	Sat	Sun
		1	2	3	4	5
6	7	8	9	10	11	12
13	14	15	16	17	18	19
20	21	22	23	24	25	26
27	28	29	30	31