Luan Çipi: Cikël me tregime për Avokatin dhe për Çamët‏

Në tërësi për çamët kam respekt dhe veçanërisht për një pjesë të tyre që u vendosën në Vlorë. Me ata na lidhi puna dhe jeta e përditshme. Kanë qarkulluar mendime dhe përshtypje nga më kunërshtueset, si “çam i pabesë”, “çami më i mirë në Shesh të Flamurit”, demek aty duhet të varet; por nga ana tjetër “besa e provuar e çamit”, “besnikun më të madh Ali Pashai e kishte çam” etj.
Ndonjë i shan çamët si mbartës të veseve, të intrigave apo pabesive, nxitës të ryshfetit dhe allishverisheve të pamoralshme. Dhe këto i argumentojnë me raste konkrete. Unë them se nuk përjashtohen rastet, madje, edhe për krahina të tjera, brenda dhe jashtë vendit tonë, gjenden gjithandej plot raste skandaloze. Mos harrojmë për çamët kushtet e tyre të banimit e të jetesës, rrethuar me të huaj, që i kanë larguar dhe përbuzur ndër vite, duke i lënë, shumicën e tyre, të pashkolluar, të shtypur e të ndrydhur nën trysni.
Por nuk mund t’u mohohen atyre virtytet e larta të edukatës familjare, qëndrimi i moralshëm dhe dëshira e madhe për të kryer, pa qibër, çfarëdolloj pune, deri në ato më të rëndomtat dhe më të rëndat.
Të panënshtruar dhe shqiptarë të mirë, çamët lanë shtëpi e pasuri dhe u hodhën në Shqipërinë mëmë, në ëndrrën e tyre të hershme. Në dhe të tyre ata ishin të pafuqishëm për të mbrojtur veten, gratë dhe fëmijët. Nga grekët, fqinjë shekullorë, çamët u përndoqën, me egërsi e barbarizëm, në atë pabarazi të madhe forcash dhe mjetesh. Ata ngelën pa asnjë ndihmë e përkrahje, qoftë dhe nga shteti amë, gjithnjë i preokupuar me probleme të tjera të kohës. Me bagëtitë e tyre dhe ato pak mjete financiare që dispononin, po me dashuri të madhe për Gjuhën shqipe, Atdheun e shumëkërkuar dhe për punën, ata erdhën në Shqipërinë e varfër dhe të shkatërruar nga lufta, përballuan plot vështirësi, por të paktën u vunë, pa dallim, në kushte të njëjta me vendësit, si të gjithë bashkëkombësit e tyre.
Unë qysh në fëmijëri u njoha me shumë çamë të mirë. Në shtëpinë tonë shumëdhomëshe në Skelë të Vlorës u strehuan dy familje të mëdha fisnike çamësh: Hamitajt e Arvenicës dhe Habilajt e Skopjonës, me të cilët kishim njohje shumë të hershme. Diku aty afër u vendos dhe një nga shokët e mi të fëmijërisë, Mersin Zeneli dhe më tej të shpërngulur nga Arpica, Gumenica, Vola, Paramithia, Grikohori etj. Kështu më pas u njohëm, më pas, me djalin e lagjes, matematikanin Abedin Elmazi dhe vëllezërit e tij të mirë, me dentistin gojëmbël Abdulla Iljazi, me mjekun e shquar Remzi Suljoti dhe prindërit e tij të mrekullueshëm, me financierët Osman Rexho, Sulo Sulejmani, Mustafa Suljoti, Namik Veipi, me shoferin buzagaz e dashamirës Saqe Gera, me fotografin historian Skënder Beqiri dhe vëllezërit e motrat e tij të mira, me inxhinierin e talentuar, që arriti të bëhej deri prefekt, Esat Hasani, me shokët e mi të vjetër e të pahar! ruar Ali Hoxha dhe Emin Sejko.
Ne Fermën e Llakatundit u njoha me çamin Jakup Sulejmani dhe vëllezërit e tij. Xha Jakupi ishte magazinier në depon qendrore të ndërmarrjes, ndaj me të unë kisha lidhje të përditshme pune, çka më bëri ta njoh më nga afër. Fare i bindur them se Jakupi ishte përsosmëria e një njeriu të mirë dhe të ndershëm. Unë vija re se nga shumë anë të Durrësit, Fierit dhe Vlorës, ku kishte përqendrime çamësh, vinin pothuajse çdo ditë miq dhe të njohur të tij për t’i kërkuar këshilla e mendime për krushqi, ndarje paqësore apo për zgjidhje grindjesh e mosmarrëveshjesh. Për çdo rast gjendej një zgjidhje oportune dhe e mençur. Pajtonte sherre e gjaqe, lidhte krushqi dhe gjente deri burime financiare dhe ndihma morale, materiale e fizike, për të kapërcyer vështirësi të përkohshme. Dhe të gjitha këto pa përfitimin më të vogël material. Jakup Sulejmani, që kishte marrë pjesë me armë në dorë në luftë për mbrojtjen e vatrave fa! miljare, kishte ndier në kurriz të tij padrejtësi shtetërore dhe shoqërore, kishte parë me sytë e tij egërsinë dhe dhunën e ushtruar ndaj bashkëkrahinarëve të tij, nuk pranonte as dhuratën më simbolike materiale, përveç urimeve dhe falënderimeve shoqërore.
Ishte atje në Llakatund edhe çami Nail, që punonte e hapte kanale drenazhimi. Ai me një bel special 50 centimetra të gjatë bënte çdo ditë 5 norma pune, gati sa një traktor, hante 2 bukë të zeza gruri (4 kg) me një copë djathë dhe pinte një bucelë me ujë. Nuk kishte ai asnjë mëtim e kërkesë tjetër, veç që me punën e me djersën e ballit të mbante familjen e tij të madhe, duke i çuditur të gjithë, duke bërë atë volum pune me krahë, që besoj se nuk e bënte njeri tjetër në botë.
Ja të tillë i njoha çamët, siç i vrojtova nga afër, në pikëpjekje 40 vjet pune me ta. Ata lanë vatrën e ngrohtë familjare, se nuk duruan poshtërim e skllavëri. Lirinë dhe shpëtimin e gjetën te vëllezërit e një gjaku e të një gjuhe, duke punuar në çdo lloj pune. Ata zgjodhën të jetonin, në kushtet të përafërta, si në trojet e tyre, sa më afër detit, ullinjve dhe portokalleve. Punuan më së shumti si peshkatarë në det dhe si bujq e blegtorë, në vazhdim të traditës, në përjetim të mallit për vendlindjet e tyre të paharruara. Ata ushtruan profesionet e bujkut, blegtorit, peshkatarit, karroxhiut, qoftë dhe të punëtorit të thjeshtë të krahut në ndërtim, komunale e transport. Ata shumë shpejt i arritën dhe diku i kaluan mikpritësit vendas, duke e përkrahur dhe mbështetur fort njëri-tjetrin, për të manifestuar kështu shkallën e tyre tradicionale të fisnikërisë dhe të besës. Ata e ruajtën dhe përtërinë folklorin ! e tyre të bukur, duke kërcyer me patos vallen e paharruar çame, duke kënduar me nostalgji këngën polifonike karakteristike të tipit Çelo Mezani apo këngën qytetare erotike të ëmbël çame. Kur kërcejnë dhe këndojnë çamët, në festat apo dasmat e bukura dhe me shumë harxh që organizojnë, ata duken të tjetërsuar, duke shpërthyer dhe duke nxjerrë në shesh gjithçka që kanë thithur dhe mbajtur në thellësinë e qenies dhe të shpirtit të tyre vital. Dhe në këto raste ata ngjajnë më shumë shqiptarë, njësoj si ne, ndaj dhe s’ka pse mos t’i duash më shumë.

Një nga çamët e parë të ardhur me kohë në Vlorë ishte Et’hem Suljoti. I ngelur jetim qysh në fëmijëri, ishte birësuar në një familje labe. Partizan i orëve të para, ishte plagosur keqas në luftë dhe, pasi e kishin mjekuar në spitalin e forcave aleate të Mesdheut në Bari të Italisë, e kishin kthyer pa ia rregulluar plotësisht njërën këmbë, ndaj çalonte dukshëm. Kishte qenë në funksione të ndryshme drejtuese në pushtet, deri Kryetar Bashkie në qytetin e Vlorës. Unë u miqësova më shumë me të kur ishte Kryetar i Degës së Drurit në ndërmarrjen lokale Vlorë, kur drejtonte nga ana administrative repartin e zdrukthëtarisë, një kolektiv me rreth 300 punëtorë. Këtu prodhoheshin mobilie, arka ambalazhi dhe fuçi druri. Ishte një njeri shumë i çiltër e dashamirës. Nuk ishte i arsimuar plotësisht, po njeri me sens praktik, i lidhur me punën dhe organizator me përvojë. Et’hemi ishte njeri me prirje pë! r të renë. Na përkrahte dhe na nxiste, duke ndihmuar këdo. Ai e ndiente dhe e shprehte mirënjohjen e thellë për shokët dhe sidomos për farefisin. Ata e kishin birësuar dhe e kishin nxjerrë në jetë. Me këtë mirënjohje atij i dukej se lante detyrime të hershme.
Një mbesa e tij takoi, për fatin e saj, të lidhet, pa e kontrolluar veten, me një djalë nga fshati Dukat i Vlorës, fshat që njihet për karakter të ashpër e të qëndrueshëm. Me kalimin e kohës ajo nuk po dallonte më siguri te qëllimet përfundimtare të të dashurit të saj. Këtë ia shprehu pa dashur së ëmës. Nëna, e vënë në shqetësim për të ardhmen e së bijës, këtë problem e pleqëroi me Et’hemin, duke e gjykuar për njeri me mend, me njohje e me ndikim në një rreth të gjerë shoqëror dhe, për më tepër, ngaqë e kishte të besuar, si vëlla të birësuar të burrit të saj.
Et’hemi pranoi dhe, pasi bëri hetimet e nevojshme, mësoi se djali ishte nga një familje shumë e mirë, por i papjekur sa duhet. Arriti në përfundimin se duhet të ndërhynte me ngut, ta takonte vetë bandillin dhe të bisedonte shtruar me të, për ta bërë zap, sa nuk ishte vonë. Meqë atëherë Et’hemi ishte drejtor ndërmarrje dhe për fat takoi që djaloshi punonte po aty si marangoz, gjeti një shkak dhe dërgoj e thirri atë në zyrën e vet.
Et’hemi e nisi bisedën me djaloshin rreth e rreth, për ta njohur më mirë, si të thuash, për t’i blerë mendjen. U bind edhe vetë se djali nuk “mbushte” fare, ishte karafil nga mendja. Për ta afruar, që të fitonte simpatinë e tij, nis dhe e pyet:
- More, djalë i xhaxhit, mos je gjë nga Dukati ti?
Nga pyetja djaloshi kuptoi që diçka kishte “shfryrë”. Duket, mendoi, me gjithë porosinë time, ajo “kuçka” më ka tradhtuar, ka dekonspiruar dhe i ka thënë gjë xhaxhait të saj, ndaj me ashpërsi u përgjigj po me pyetje:
- Po, nga më njohe ti mua? Mos të ka folur ndokush?
Et’hemi nuk e priste reagimin e befasishëm. Si t’i përgjigjem? Aty për aty sheh se djali kishte ngjeshur në brez, sipas modës së atëhershme, një alamet rripi si palldëm kali. E gjeta alibinë, mendoi me vete.
- Të njoha… më rrip!
Djali sedërli, që këtë e mori për tallje, ngrihet me rrëmbim dhe nisi të largohet.
- Ashtu? Mirë atëherë, ke për të ma parë… rripin!
- Dale, more dale, prit, ku vete, të merremi vesh njëherë!
Et’hemi, i dëshpëruar shkoi te njerëzit e vet shumë i mërzitur, për t’u thënë atyre që në vend, sikur, t’i vinte vetulla, i kishte nxjerrë sytë së mbesës.
Po e vërteta doli ndryshe. Biseda e papëlqyer e kishte bërë punën më mirë. Dukatasi i fyer, inatçi , siç qe ai, po dhe me karakter, në trashëgim të traditave të mira familjare, kishte shkuar me një taksi e kishte marrë zvarrë për krahu vajzën dhe drejt e në… “Gjendjen Civile” me dy shokë të tyre si dëshmitarë, ku kishte celebruar martesën

...

Një tjetër herë Et’hemi kishte shkuar për pushime te një miku i tij në Himarë. Po bënte muhabet dhe po çmallej, duke ndenjur në banakun e një farmacie, ku shërbente barba Koçua, shoku i tij i vjetër i Luftës.
- O barba Koço! Ne vërtet muhabet bëjmë dhe do bëjmë gjithë ditën, se jemi të malluar, po pa e dëmtuar shtetin ama.
- Pse, more vëlla, ku dhe si po e dëmtojmë shtetin?
- Si more, ku dhe si?! Ja, o vëlla. Këtu para nesh, ndenë banak, ti ke plot “shkrepëse”. Ata të kërkojnë, ishte i treti, goxha zdap që t’u lut dhe ti s’u jep, duket nuk të lë muhabeti. Mos e blloko kot mallin e shtetit dhe vete e ma lë stoqe. Apo mos do ta bësh ti personalisht politikën demografike, në kundërshtim me porositë e qeverisë, që i ka prurë ato marifetet këtu? Mos do të dalësh ti kundër “planifikimit familjar”?! Ti mos e ke hallin që të shtohet popullsia e bregut të detit?
- Për çmall, o derman, e ke llafin? Nga ato që kërkojnë ata unë nuk kam!
- Si more, s’ke! Kaq të paditur më bëre mua ti. Po ato dengjet aty ç’janë?
- Ato ashtu janë, ta themi troç, prezervativë janë, po janë çineze, markë kineze, me numër të vogël. Këta këtu, në këto anë, i duan çeke, numër të madh, se ti i pe vetë sa kaba janë, ndaj edhe më the ai “zdapi”… janë sojsëzë këta.

vijon

Ishte koha kur prodhimi i gëlqeres përreth Vlorës bëhej me kumi primitive, rrëzë malit Llogora. Nxirrej guri gëlqeror, që ishte i cilësisë së mirë, në masivin shkëmbor aty, si dhe drutë e zjarrit nga trupat e dëmtuar të pyllit dhe shkarpat që gjendeshin në pyllin e madh po aty. Prodhimi organizohej nga ndërmarrja shtetërore me sipërmarrës privatë. Lidhej kontratë akordi me një sipërmarrës dhe ai gjente dhe administronte punëtorët, duke i tërhequr nga kooperativa bujqësore e Dukatit, që kishte, në çdo kohë, forca të lira të tepërta. Punëtorët i paguante vetë sipërmarrësi çdo ditë. Veglat e punës, materialet e nevojshme, si dinamit, kazma, qysqi e sëpata, si dhe transporti, pas kërkesës së sipërmarrësit, përballoheshin nga ndërmarrja. Nëpërmjet sipërmarrësve, më të zellshëm ishin dukatasi Lulo Bodo dhe çami Jasin Balo.
Ndodhte që sipërmarrësit e gëlqeres dështonin, duke krijuar shumë shqetësime. Dështimet ndodhnin jo vetëm kur mungonin forcat e mjaftueshme të punës, sidomos në procesin e gjatë dhe të mundimshëm të djegies, por dhe kur binte shi, breshër e borë, kur frynte e bënte furtunë, dukuri që shfaqeshin gjithnjë në dimër në këtë zonë. Po kështu ndodhte edhe kur nuk kishte mjete të mjaftueshme transporti, sidomos për mos lëvizjen e gëlqeres, kur ajo qëndronte stok, buzë rruge në mal, e rrezikuar të vidhej nga kalimtarët ose të shuhej nga uji i shiut dhe nga shkrirja e borës.
Në këtë kohë sipërmarrësi kishte marrë ose merrte para nga ndërmarrja dhe me to paguante punëtorët e përkohshëm me mëditje çdo ditë. Në këto kushte ai figuronte debitor, borxhli, ndaj ndërmarrjes, përderisa të shlyente paradhënien monetare me një sasi të caktuar prodhimi.
Me sipërmarrësin çam Jasin Balo dështimet ishin më të shpeshta dhe shoqëronin njëra-tjetrën. Drejtor i ndërmarrjes ishte Dadani, një ish-oficer, ardhur nga jeta partizane, vërtet pa nivel arsimor, por me përvojë në drejtim. Ai ishte mësuar me rregull dhe korrektesë, ndaj i kishte tërhequr disa herë vërejtjen dhe e kishte lajmëruar Jasinin të tregohej më i kujdesshëm dhe të shlyente paradhënien me prodhim, se me shtetin nuk bëhej shaka. Por më kot, borxhi thellohej. Kur shuma u rrit tej kufijve ligjorë dhe nuk dukej më shpresë kompensimi, Dadani më porosit mua ta hedh sipërmarrësin Jasin Balo në gjyq. Dhe kështu u bë.
Gjykata, sipas akt-akuzës firmosur nga drejtori, mori si të pandehur të lirë Jasin Balon. Akt-akuza jo vetëm i kërkonte një për një detyrimin, por e padiste Jasinin si borxhli përsëritës e mashtrues.
Jasin Balua, që ishte shumë i zgjuar dhe bilbil nga goja, ndërthuri një apologji gjurmëlënëse. Pasi foli për figurën e tij morale, për trimëritë në luftë për çlirimin e atdheut, si partizan i batalionit “Çamëria” dhe më parë si eamist dhe antifashist, tha se unë nuk kam asnjë faj dhe se ky gjyq i nderuar ka prirje të më dënojë pa faj, vetëm e vetëm se unë jam çam, edhe këtu, padrejtësisht, i nënvleftësuar, i përbuzur dhe pa përkrahje.
Kryetari, që ishte me origjinë minoritare greke, e kundërshtoi dhe tha se para ligjit të gjithë përgjigjen njësoj, pavarësisht se nga janë dhe ne këtu në gjyq çamët i kemi njësoj me lebërit dhe me shqiptarët e tjerë.
- Jo dhe jo, - kundërshtoi Jasini, se po të qe kështu, do të kishte ndonjë çam të punësuar në Komitetin e Partisë, në Komitetin Ekzekutiv, në Gjykatë apo në Prokurori. Më gjeni një, - vazhdoi me këmbëngulje Jasini.
Kryetari, pasi u mendua dhe nuk gjeti vërtet asnjë çam në këto organe, i thotë të pandehurit, pa u thelluar:
- Po, këtu ke të drejtë. Nuk po gjej asnjë çam.
- Po qe se kam të drejtë, gjyqi është mbyllur.
- Jo, më keqkuptove. Gjyqi është tjetër gjë dhe ka bazë akt-akuzën dhe jo tezën tënde për çamët. Ti je akuzuar dhe do të përgjigjesh për ato që ngrihen atje.
- Po kush më akuzon, Dadan analfabeti?
- I pandehur, mos e ofendo drejtorin.
- Jo, zoti kryetar, ai ka ofenduar veten se, megjithëse alfabeti i gjuhës shqipe është më i gjati në botë dhe ka 36 shkronja, Dadani di vetëm një shkronjë.
- Ç’do të thuash me këtë? Ç’është kjo shkronjë?
- Shkronja “S”
- Shpjegohu, i pandehur!
- Po, ja: Unë i kërkoja Dadanit para për të shpërblyer punëtorët, sipas punës së bërë, ai thoshte s’kam gjendje sot në arkë, hajde nesër, më pas… do t’i nis pas një jave. Po ku priste zjarri? Duke mos pasur punëtorë e duke mos e ushqyer zjarrin aq sa duhej me dru ose dëmtohej cilësia e gëlqeres, ose shuhej fare.
Unë kërkoja sëpata e kosore, për të prerë dru e shkarpa, ai thoshte se s’kam tani në magazinë, prit kur t’i gjej.
Unë i kërkoja dinamit, për të bërë mina për nxjerrje guri, ai më thoshte s’gjendet në Shqipëri, kur të vijë nga importi.
Unë i kërkoja mjete transporti, për të tërhequr shpejt gëlqeren, se po vjen koha e shirave, ai thoshte s’i kam në gatishmëri pune makinat, janë në remont.
Unë i kërkova llogaritarin dhe magazinierin për të inventarizuar dhe për ta marrë në vend në dorëzim gëlqeren, që e kisha të tërën sipas kontratës, ai më thoshte se s’vijnë dot, janë të sëmurë me raport doktori.
Kështu “S”-ja e këtij ish-oficeri lufte, të më falë se edhe unë oficer kam qenë, të këtij drejtori analfabet, që e patëm llafin, e vetmja shkronjë e kobshme që ai e di mirë, ndaj e përdor shpesh, është shkaktarja e dëmtimeve në gëlqeren e prodhuar në kohë e me cilësi nga unë, sipas kontratës ligjore të lidhur midis palëve, ku kishim detyra të ndërsjellta. Atij, me plogështinë, paaftësinë dhe mosveprimin, t’i kërkohet llogari dhe jo mua. Po qe se duhet të dënoni dikë, ai duhet dënuar për shkujdesjen që tregoi, duke i parë e ndjekur punët me dylbi ushtarake nga qyteti dhe jo unë, Jasin Balua, një çam i përpjekur, korrekt e fukara, që ka qenë gjithnjë i munduar e i rraskapitur e që ngrysej e gdhihej për një copë bukë në mes të borës dhe të ujqërve të Llogorasë. Kështu e mbylli apologjinë e tij çami i zgjuar dhe trim.

Gjykata i dha pafajësinë Jasin Balos dhe për Dadanin propozuan shkarkim nga detyra për paaftësi drejtimi.