Lexim tematik i “ Krushqit janë të ngrirë ” novelë të Ismail Kadaresë

Lexim tematik i “ Krushqit janë të ngrirë ” novelë të Ismail Kadaresë

Studim

Shkruar nga dr. Ermir Xhindi

Kosova në letërsine shqipe është më së pari, Kosova e lexuar shqip. Le të shqyrtojmë leximin e një teksti model, novelës “Krushqit janë të ngrirë” të Ismail Kadaresë, gjatë gjysmës së dytë të viteve 80’, nga një lexues-kritik model, i interesuar të përkufizojë tematikisht tekstin. Nocioni i “leximit tematik”, përkatesisht edhe ai i lexuesit tematik, ofron njëlloj kompromisi me themel fenomenologjik mes një fushe të studimit e të shpjegimit kritik të letërsise (Reader – Response) në versionin e saj narratologjik/semiologjik, që rezulton në një identitet të caktuar të qasjes ndaj veprës letrare. Nocioni në fjalë është në kufijtë e një procesi (leximit), të cilit i gjegjet një tipologji komuniteti lexuesish sipas Stanley Fish-it dhe ku leximi nënkuptohet në kushtet e caktuara te ‘kompetencës” . Kritika e Përgjigjes së Lexuesit paraqitet si një fushë studimi e panjësuar konceptualisht, si term që lidhet me punën e kritikëve që përdorin fjalët lexues, proces leximi dhe përgjigje për të shënuar një fushë kqyrjeje kritike. Kritikët e Përgjigjes së Lexuesit (Reader Response) argumentojnë se një tekst nuk mund të kuptohet jashtë rezultateve të tij. Efektet e këtij teksti, të çfarëdoshme, janë thelbësore për çdo përshkrim të përimtë të kuptimit të tij, qëkur ky kuptim nuk ka ekzsistencë jashtë materializmit në mendjen e lexuesit. Ështe e dukshme se ndonëse teoricienët e kritikës së orientuar nga lexuesi ndahen për çështje të ndryshme, bashkohen në kundërshtimin e tyre ndaj bindjes se kuptimi ndodhet plotësisht dhe padyshim në tekstin letrar. Ky kundërshtim që lëkundet që nga cilësimet e drojtura të doktrinave mbi autonominë tekstuale e deri te sulmet e hapuara ndaj objektivitetit ne vetvete, duket se paraqet një ndarje radikale me bindjen se “poezia në vetvete është objekt i gjykimit të veçantë kritik”. Qëndrimi në fjalë kërkon statusin e revolucionit kritik. Formalizmi shpallet i vdekur, ndërsa përgjigjet e lexuesve individualë jepen si objekt i vërtetë i studimit letrar (sidoqoftë ndonëse formalistët dhe kritikët e përgjigjes së lexuesit nuk e vendosin kuptimin në të njëjtin vend bashkohen në percaktimin e kuptimit si qëllim perfundimtar i kritikës). Kjo jo vetëm i afron këto dy qëndrime teorike polemike, por edhe i shpreh së bashku kundër një historie të gjatë të mendimit kritik në të cilin përcaktimi i kuptimit nuk është qëllim kryesor i kritikës. Ndryshimi në përkufizimet që ndajnë kritikën e shek. XX nga mendimi i mëparshëm kritik është zbutur prej faktit se përgjatë shekujve është përdorur një terminologji e ngjashme, në të vërtetë duke iu referuar praktikave që nuk janë të afërta. Në një vështrim të parë, p.sh. kritika bashkekohore e PL duket të ketë mjaft të përbashkëta me teoritë klasike letare. Komentet klasike mbi letërsinë, në fund te fundit, dëshmijnë një vëmendje zotëruese mbi përgjigjen e audiencës. Platoni, Aristoteli, Horaci, Lonxhinusi, të gjithë e diskutojnë letërsinë në terma të efekteve të saj mbi audiencën. Sidoqoftë, nëse do të shihet më afër se çfarë kuptohet me reagim, përgjigje të audiencës nga dijetarët e vjetër, shpejt vërehet se ajo nuk është çfarë interpretohet si e tillë nga Wolfgang Iser, Stanley Fish, Riffaterre, Eko etj. Në fakt, pavarësisht ngjashmërive fillestare, “kritika emocionale” (affective criticism) e praktikuar nga kritikët në gjysmën e dytë të shek. XX nuk trashëgon asgjë nga tradita e retorikës klasike të cilën duket se ndjek, përkundrazi i detyrohet plotësisht doktrinës formaliste të cilën zotohet ta përmbysë.Versioni kritik i paraqitur këtu synon të ofrojë në një instancë të interpretuar nga formalistët materializimin e polit artistik në pol estetik prej lexuesit, njëlloj leximi të leximit apo siç e quan Fish, “interpretim të interpretimit” – natyrisht, në një kontekst kritik e kundershtues me metodologjitë tradicionale dhe ku pajtimi i sipërpërmendur mes kritikës së PL dhe teorisë formaliste bëhet i dukshëm.Instanca formaliste në këtë rast është tema e përkufizuar mbi konceptin e motivit. Njësia më e thjeshtë tematike, motivi përkufizohet nga Tomashevskij në nivelin e sentencës. Kjo është pa dyshim çështje zgjedhjeje prej pikëpamjes sonë, ndonëse Tomashevskij është më shumë kategorik. Ka një lloj ambiguiteti në statusin e këtyre sentencave. A janë ato të pranishme në tekst, apo te “konstruktuara” dhe që përshkruajnë metagjuhësisht thelbin e ngjarjes në tekst ?Tomashevskij qëndron pranë konceptit të motivit të zhvilluar nga Veselovskij. Ky i fundit e lidh organikisht nocionin e motivit me temën duke e përkufizuar temën si njësi komplekse për të cilën motivet janë elemente bazikë:
“Një temë është një seri motivesh, një motiv zhvillohet brenda një teme – me termin motiv nënkuptoj njësine më të thjeshtë narrative… të tillë janë ato elementë te pamundur për t’u ndarë më tej, të cilët i përkasin mitologjisë më të ulët dhe përrallës: motive të ndërvarur reciprokisht përbëjnë kufijtë tematike të tekstit”.
Le t’i referohemi këtij perceptimi mikrostrukturor narrativ mbi motivet duke mbajtur në vëmendje nje koncept tjetër të Tomashevskit, atë mbi diferencën mes struktures motivore të fabulës dhe subjektit: funksioni estetik i subjektit, sipas këtij të fundit, është saktësisht të sjellë në vëmendjen e lexuesit motive sipas një rendi te caktuar.Edhe një herë figura e lexuesit është e lidhur në mënyrë domethënëse me formen e tekstit, një hap krucial ky në analizën formaliste. Subjekti ka nje strukturë të vetën, koherenca e së cilës nuk kontrollohet nga konsideratat kohore apo shkakore, por nga nevoja artistike: paraqitja e një ngjarjeje në mënyrë të suksesshme për të nxitur një përvojë te veçantë te lexuesi, emocion, kureshtje, simpati etj. Leximi tematik në konceptin tonë është ekuivalentja e kodit sistemor të motiveve (bazike dhe te lire) në subjekt, së cilës i përgjigjet një lexues tematik model (sipas Eko-s), i aftë të regjistrojë metagjuhësisht temën, gjatë një periudhe që shkon aty nga fundi i viteve 80’. Në novelën “Krushqit janë të ngrirë” LT (leximi tematik) synon përcaktimin e serisë së motiveve të lira e bazike, raportet perkatëse prej të cilave mund te abstragohet një teme e mundshme. Duke e perkufizuar LT në raport me izotopinë narrative e cila përshkohet nga domosdoshmëria e koherencës kuptimore, nënkuptojmë se leximi tematik nuk i nënshtrohet linearitetit të leximit të zakonshëm, por ështe pjesa më sistemore e këtij leximi, siç u tha, version mikrostrukturor i tekstit, i identifikueshëm vetëm ne subjekt. Novela hapet me një motiv te lirë tipik për Kadarenë, i vendosur zakonisht në fillim apo mbyllje të kapitujve. (Po e citojmë për të qenë më të qartë).
X(1). 169. Porsa doli në rrugë, asaj iu duk përnjëherësh se dita kishte diçka të pistë. Edhe një ditë më parë kishte qenë kohë e keqe, e vrenjtur dhe ashtu si sot copërat e xhamave të thyer të vitrinave në trotuar, përpiqeshin të përsëritnin diçka nga ndriçimi i saj, megjithatë ndoshta për shkak të mjegullës apo për ndonjë arsye tjetër. Dita e djeshme kishte pasur në irrnimin e saj një gjë luksoze. Kurse e sotmja me atë ngjyrë të shpëlarë, që dukej sikur tërhiqej përbrenda objekteve, ngjante e varfër dhe tejet e pikëlluar. Është me siguri mjegulla që mungon sot, mendoi ajo. Ishte parimi i vellos që e bën tërheqëse fytyrën e nje gruaje dhe që, me sa dukej, ishte i vlefshëm edhe për pamjen e asaj dite.Për lexuesin tematik të Kadaresë, ky është rasti për një iperkodifikim retorik në dy nivele: (1) me karakter asociativ mes gjendjes mentale e psikologjike të subjektit veprues dhe motit, (2) një shkallëzimi kundërvënës mes asocimit mental/psikologjik te një dite më parë dhe dites ne vijim. Është rasti tipik i një motivi subjektor udhëtues në tekstet e Kadaresë. X (2). “Kosova –Republikë”. Fq. 170. Lexuesi tematik përkufizon një motiv bazik, rast i një iperkofikimi ideologjik. Kosova-Republikë është nocion me themel politik, propagandistik, shpesh mitologjik, mbase për këtë shkak, indiferent për lexuesin tematik brenda kufirit shtetëror shqiptar. Edhe ndonjë e dhënë referenciale e mëparshme (hoteli Grand) nuk ndihmon për të zvogëluar distancën me këtë mit propagandistik (e përsëris - flasim për lexuesin e viteve 80’). X (3). ….sova-publ. Lexuesi tematik duhet të kryejë një operacion të dyfishtë të dekodifikimit retorik e ideohistorik. K.-R. është motiv që e fiton vlerën e vet mitologjike/romantike, pikërisht në kontekstin sllav.X (4). Korba mbi fushën me të vrarë, si në baladat e vjetra. Vijon të jetë e nevojshme të kryhet një operacion dekodifikimi stilistik e historik. Mundet një digresion në Fushë–Kosovë 1389. Është një operacion i mundshëm. Nëse jo, atëherë lexuesi e ndjek pa vëmendje këtë motiv. Vërehet, megjithatë, opozicioni mes X2 dhe X3 e X4. X (5). Tito. Ç’do të bënte plaku po të ishte gjallë, mendoi ajo. Lexuesi tematik standart kryen një operacion shkëputjeje prej subjektit veprues me të cilin ishte identifikuar. Tito është ambig për lexuesin tematik. I duhet të konkretizojë domethënien ideologjike e politike që ai trupëzon. X (6). 171. Kur hyri në repartin e kirurgjisë, sapo ndjeu erën e njohur të kloroformit e të jodit e ndjeu veten më të lehtësuar. Lexuesi tematik sheh të reduktohet tensioni i shpërndarë në kohë dhe hapësirë në një metonimi pardoksale ku zotëron kloroformi dhe jodi. X6 përbën njëlloj ekuivalence me rezultanten e të gjithë motiveve të mësipërm. Eshte kthimi i sigurisë, pikërisht atje ku mbretëron gjaku dhe plagët. X (7). Veç kësaj, dhe kjo qe kryesorja, ndonëse menyra si rrinte përskaj murit ishte e njeriut që s’donte të binte ne sy, prej tij nuk vinte ndonjë shenje druajtjeje, përkundrazi, njëlloj sigurie tinzare.
Kontrolli. Lexuesi tematik e zhvendos vëmendjen në aktantë dhe në domethënie të tjera. Opozicionet deri këtu, në tërësi, jane lineare X(. 172. Ora 11 mbledhje e përgjithshme etj. LKJ. Kontrolli. Përforcohet ndjesia e kontrollit, kësaj rradhe duke e konkretizuar për së largu shkakun e mundshëm të tij. LKJ është pak e njohur për lexuesin tematik i cili duhet të zgjidhë një lëmsh ideologjik: komunistët jugosllave si version i papranueshëm komunist. I duhet të bëjë lëshim në qenien e vet ideologjike përpara qenies së vet romantike. LKJ është sërish motiv ambig. X (9). Operacioni. Plaga, dhjami i qetë, gjaku. Përsëri lexuesi zhvendoset drejt një ambivalence. Rivendoset qetësia. Lexuesi tematik udhëhiqet drejt mbylljes në një iluzion. Realiteti janë burgjet. Opozicioni i një operacioni të paqtë është burgu, humbja, izolimi. Tensioni rikthehet.X (10). 173. Sterilizimi. Për herë të parë lexuesi tematik ndjek d.p.d. një realitet jo propagandistik. Zhvendoset mes konkretësisë dhe përfytyrimit mitologjik mbi motivin në fjalë.X (11). Dy serbë përballë katër shqiptarëve. Statistikë etnike. Lexuesi tematik ndjek statistikën e konfliktit. Përseri ka një opozicion mes represionit që pëson shumica shqiptarë dhe faktit që është shumicë. Motivi, megjithatë, ka vlerë simbolike mbi opozicionin sipas një logjike numerike, pastaj edhe morale.X (12). 175. Tanjug. Lexuesi tematik aktualizon solemnitetetin e plomikave zyrtare mes AtSH dhe Tanjug. Në ligjërim edhe ky motiv paraqitet në thelbin e vet ambig për subjektiN veprues. Lexuesi tematik duhet të pajtojë idenë e komunikimit paqësor të mjekes shqiptare me fotoreporterin sImbol të një miti propagandistik antishqiptar.

vijon