Tomor Osmani: Shqipja që nisi nga Veriu

Shqipja që nisi nga Veriu

Nga Prof. Dr. Tomor Osmani

Tradita e shkrimit të shqipes në Veri dhe roli i saj në Kongresin e Manastirit. Tradita veriore, e përfaqësuar fillimisht me Formulën e pagëzimit dhe “Mesharin “, sipas E. Çabejt duke qenë se grafia është njëllojtë për të dyja “dëshmon se në kohë të Skënderbeut ka pasur njerëz (klerikë, noterë etj.) që shkruanin shqip dhe se ajo shkruhej me shkronja latine”. Por krerët e këtyre principatave, në kohën e Skënderbeut letërkëmbimin dhe kancelarinë në mes tyre mund ta kenë bërë edhe në gjuhën shqipe për të cilën nuk kemi të dhëna

Zhvillimi dhe qytetërimi i një populli lidhet ngushtë edhe me traditën shkrimore të tij.

Ai është i kushtëzuar nga shumë faktorë gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë. Dihet se popujt e Ballkanit që jetojnë në hapësirën e Evropës juglindore janë trashëgimtarë kulturash dhe gjuhësh të ndryshme, ndonëse vërehen edhe ndikime nga njëri-tjetri në fushën e kulturës materiale dhe shpirtërore. Shqiptarët trashëguan, por edhe ruajnë me kohë individualitetin e tyre kulturor dhe gjuhësor, ndonëse në traditën shkrimore secili nga këto popuj ka veçoritë e veta në përdorimin e këtij apo atij sistemi. Po ndryshe nga vendet e tjere, gjuha jonë, ndonëse është një gjuhë e vjetër, ka një alfabet të ri, historia e të cilit është e gjatë, e vështirë, plot vuajtje e sakrifica, ku u derdh shumë djersë dhe gjak për ta shkruar shqipen, Dhe me të drejtë mund të themi se rrallë mund të gjesh edhe në gjuhët e popujve të tjerë shembuj të tillë, ku u pagua aq shtrenjtë e drejta për të pasur shkrimin e vet sa populli ynë.

***

Fillimet e traditës së shkrimit shqip, me atë që njohim deri më sot dhe derisa të vërtetohet ndonjë zbulim i pritshëm, e ndeshim në Veri të vendit tonë, me atë frazë prej 13 fjalësh të përfshira në “Formulën e pagëzimit” të vitit 1462 dhe me “Mesharin “ e Gjon Buzukut të vitit 1555, me një leksik prej 2127 fjalësh. Po a thua vallë “Meshari” është zanafilla e shkrimit të shqipes, e kësaj gjuhe, një ndër më të lashtat e Gadishullit Ballkanit apo mund të shtyhet 2-3 shekuj më parë. Gjuhëtarët tanë, gjithnjë, po i mshojnë kësaj ideje, por ende shkëndija nuk ka marrë flakë, që ne të biem në gjurmët e një vepre të çfarëdo karakteri qoftë

Këto dy dokumente të hershëm të gjuhës shqip konvergojnë në një pikë se përdorin alfabetin latin për shqipen, traditë që vihet re edhe në dokumentet arkivore të Venedikut, Raguzës, Napolit e tj. Është alfabeti që pati më tepër jetëgjatësi se sistemet e tjera shkrimore që u përdorën në vendin tonë, pasi me të u shkrua një literaturë e pasur origjinale dhe e përkthyer që do t’u shërbente aspiratave të popullit shqiptar për çlirimin kombëtar. Do të jenë faktorët historiko-shoqërorë, politikë, kulturorë, fetarë etj. që kanë nxitur të pranojnë këtë apo atë sistem shkrimor, ku ndikim kanë pasur greqishtja, latinishtja dhe sllavishtja që kanë qenë gjuhë liturgjike.

Tradita veriore, e përfaqësuar fillimisht me Formulën e pagëzimit dhe “Mesharin “, sipas E. Çabejt duke qenë se grafia është njëllojtë për të dyja “dëshmon se në kohë të Skënderbeut ka pasur njerëz (klerikë, noterë etj.) që shkruanin shqip dhe se ajo shkruhej me shkronja latine”.

Por krerët e këtyre principatave, në kohën e Skënderbeut letërkëmbimin dhe kancelarinë në mes tyre mund ta kenë bërë edhe në gjuhën shqipe për të cilën nuk kemi të dhëna.

Shekulli XVII ka një veprimtari të bollshme në gjuhën tonë me alfabetin e autorëve të vjetër, pasi është një plejadë e tërë autorësh e veprash fetare, por në mes tyre edhe me elemente qofshin didaskalikë, që krijojnë një aereal të pasur në fushën e shkrimit të shqipes. Nëse themi se Buzuku vuri gurin e parë në themelin për një alfabet të shqipes, duke u bërë kështu themelvenësi i alfabetit të gjuhës sonë. Ai shërbeu si model për pasardhësit, veçanërisht për ata që përdorën alfabetin latin: Budi, Bardhi, Bogdani etj., merita e të cilëve pavarësisht se sa e kanë njohur veprën e Gjon Buzukut qendron se ecën në atë vazhdë që hapi autori i parë i librit shqip, e përpunuan dhe çuan më tej, gjë që ndikoi pozitivisht në zhvillimin kulturor për një alfabet të njësuar. Kështu autorët e vjetër secili bëri histori dhe secili hyri në histori. U krijuan kushtet e domosdoshme që pastaj në shkallë më të gjerë në Veri dhe në Jug, problemi i alfabetit të shqipes të konsiderohej me përparësi nga patriotët shqiptarë si një nga nga çështjet më kardinale të kulturës sonë. Ndonëse gjatë viteve pati edhe sisteme të tjera shkrimore për ta shkruar shqipen me alfabetin grek, turko-arab apo me shkronja të posaçme, gjithnjë epërsinë e pati alfabeti latin që la gjurmë deri në fillim të shekullit XX. Shpejt u bë pronë gjatë atij shekulli e familjeve vendëse, të krahinave të Veriut që filluan ta përdorin edhe në kancelaritë e tyre Kujtojmë letrën e krerëve të Gashit, shkruar me alfabetin e autorëve të vjetër që i dërgojnë, propagandës në Romë, më 30 maj 1689. Fakt tashmë i njohur. Në këto rrethana kur jepen sinjale pozitive, është e domosdoshme të gjurmohen në Arkiva dhe biblioteka për të gjetur ndonjë gjë në shqip, veçanërisht në ato vende ku shqiptarët kanë pasur marrëdhënie, qofshin ato të shteteve të mëdha apo të vogla. Nuk duhet nënvlerësuar gjurmimet në fototeka, kryesisht të Maqedonisë etj.

***

Për ta vlerësuar më drejtë rrugën e alfabetit tonë, duhen parë dhe krahasuar edhe me shtetet fqinje për të krijuar një vizion më të qartë dhe për të ditur se çfarë sistemesh shkrimore kanë përdorur gjuhët ballkanike, çfarë ndikimi kanë pasur tek njëri-tjetri dhe ç’dukuri përfaqëson alfabeti i shqipes. Alfabeti latin qe më i sukseshmi dhe zotëroi gjithë Evropën, ndërsa në truallin ballkanik do të përqafohet nga kroatët, rumunët, shqiptarët dhe turqit.Edhe në plotësimin e shkronjave që i mungonin alfabetit latin, për këto gjuhë nuk u ndoqën parime të njëjta. U përdorën shenjat diakritike nga shqipja, kroatishta, rumanishtja dhe turqishtja, ndërsa dyshkronjëshat i ndeshin në shqip dhe në kroatisht. Disa gjuhë ballkanike i kombinuan të dy këto parime. Ç’veçori ka alfabeti i gjuhës shqipe në krahasim me disa gjuhë ballkanike?

E para, shkrimi i shqipes dokumentohet vonë, në shek.XV, e dyta, në asnjë nga gjuhët e Ballkanit nuk pati aq mund e sakrifica sa gjuha jonë për ta shkruar shqipen me shkronjat e veta, e treta, në asnjë nga gjuhët ballkanike nuk u hartuan aq alfabete dhe variante, që pa u gabuar, mund të themi se janë hartuar mbi 150 alfabete, variante dhe nënvariante, që kanë lëvizur më shumë se 6000 shkronja qoftë të njëjta dhe të përsëritura. Kjo nuk ishte e favorshme për kulturën tonë, pasi pengonte zhvillimi e shpejtë të gjuhës dhe të shkrimit shqip.

Çfarë e dallon alfabetin e shqipes nga ai i popujve ballkanikë. Në radhë të parë, që me librin “Meshari” të Gjon Buzukut, zgjodhën alfabetin latin, dëshmi e një qytetërimi të vjetër, element e emancipimit kulturor. Shqiptarët iu drejtuan Evropës, pa u asimiluar nga popujt e tjerë, jashtë çdo ndikimi të pushuesit dhe shteteve fqinje dhe të disa forcave klerikale, duke zgjedhur vetë rrugën e civilizimit evropian gjë që ndikoi pozitivisht në zhvillimin e kulturës sonë.

***

vijon

Në këto rrethana të traditës shkrimore në Veri le të shohim se çfarë roli kanë luajtur shkrimtarët tanë të trevës së Shkodrës, qendra kryesore e Veriut, kryesisht në gjysmën e dytë të shek.XX dhe të fillimit të shek. XX. Le t’i referohemi shkurtazi retrospektivës.

Kultura humaniste hapi dyert e zhvillimit të saj në gjysmën e dytë të shek. XV-XVI .Nga Shkodra qindravjeçare dalin përfaqësuesit e parë të kësaj kulture, mendimtarë, historianë, artistë etj, të cilët në veprat e tyre të botuara, me të vërtetë në gjuhë të huaj, do t’i shërbenin popullsisë vendase që duhet të ketë pasur zhvillimin e kulturën e nevojshme, kur kryet e vendit do ta zerë Marin Barleti me dy vepra të botuara në latinisht “Rrethimi i Shkodrës” (1504) dhe Historia e Skendërbeut. Këto vepra do të jenë pararendëse e asaj rryme që do të fillojë të shkruajë në shqip me Gjon Buzukun, autorin e parë të letërsisë shqiptare që hapi një etapë të re në lëvrimin e shqipes si gjuhë kulture dhe që mund të jetë edhe nga treva e Shkodrës. Udha u çel. Rrugë të reja u hapën nga shekulli në shekull, por apogjeun për këtë çështje do ta ketë, siç e theksuam nga shek. XIX dhe XX. Shkodra me përfaqësuesit e saj do të krijojnë një shkollë në fushën e kulturës që do të lozë një rol edhe për njësimin e alfabetit të shqipes. Një vend të veçantë në gjysmën e dytë të shek. XIX zë Pashko Vasa, një ndër figurat e shquara të kulturës sonë dhe të lëvizjes sonë Kombëtare të Rilindjes. Ai nuk kuptonte shkrimin e shqipes për një alfabet të përbashkët, por njëkohësisht ishte mbështetësi kryesor i përdorimit të alfabetit latin për shqipen. Pse? Ai nisej nga kultura dhe pozicioni gjeografik i Shqipërisë. “Evropianët, thoshte Pashko Vasa, janë njerëzit më të ditur. Po kështu edhe ne shqiptarët duke qenë evropianë mund të marrim alfabetin e mirë dhe të bukur latin”. Ndërsa P.Vasa endej nëpër Stamboll sa në një shtëpi në një tjetër për të zgjidhur këtë problem, bashkatdhetari i tij Zef Jubani botonte në Venedik veprën “Përmbledhje këngësh popullore e rapsodi poemash shqiptare” (1871).Vlera e kësaj vepre qëndron në atë që ai është ndër të parët autorë që përdori alfabetin latin deri në atë kohë.

Por në Veri u përdor edhe sistemi shkrimor arabo-turk. Përmendim Shemini Shkodrani në hartimin e një fjalori shqip-turqisht (1835), të një abetareje të D. Boriçit etj, etj. Me të vërtetë janë shkruar me një sistem shkrimor që vlera e tij nuk qëndron në alfabetin, por këto botime do të ndihmonin në mësimin dhe përhapjen e shqipes në ato vite të vështira të pushtimit osman.

***

Në Shkodër kemi kështu një veprimtari të shkrimit të shqipes që përfshin një hark kohor prej disa shekujsh. Por ajo që elektrizoi jetën kulturore dhe arsimore qe krijimi i shoqërisë “Bashkimi” nga Preng Doçi (1899) dhe i shoqërisë “Agimi” nga Ndre Mjeda. më 1901. Dhe nuk kishte si të ndodhte ndryshe në një areal të gjerë kulturor, siç ishte Shkodra me trevat e saj, me një traditë shkrimore të hershme, që nxori përfaqësuesit e Buzukun, Budin, Bardhin dhe Bogdanin. Këto dy shoqëri iu kundërvunë njëra-tjetrës për parimet dhe kriteret që duhet të mbështeteshin për hartimin e alfabetit të gjuhës sonë.

E para, ishte për sistemin e dyshkronjëshave, ndërsa e dyta në paraqitjen e një tingulli me një shkronjë, duke përdorur shenjat diakritike. Alfabeti i “Bashkimit” ishte i lehtë dhe praktik në të shkruar dhe në botime. Mjeda nuk e pëlqen këtë sistem shkrimor dhe kërkoi që të rishikohej duke propozuar që plotësimin e mungesave të alfabetit latin të bëhej me anë të shenjave diakritike. Filloi një luftë pa kompromis në mes dy shoqërive deri në Kongresin e Manastirit, duke mbrojtur secila parimet e alfabetit të vet, duke mohuar atë të tjerëve.

Realiteti kohës kërkonte që shqipja të kishte alfabetin e vet. I gjithë potenciali intelektual i patriotëve shqiptarë u vunë në shërbim të zgjidhjes së këtij probleme me vlera të veçanta për kulturën tonë. Në agim të këtij shekulli disa figura qëndrojnë me në ballë për zgjidhjen e alfabetit të njësuar të gjuhës shqipe, me botimet, letërkëmbimin dhe aktivizimin e pandërprerë. Mund të përmendim nga treva e Veriut: L.Gurakuqin, Nd.Mjedën, H.Mosin, Sh.Gjeçovin, M.Logorecin etj, veprimtaria e të cilëve në këtë fushë është trajtuar në shtyp për këtë problem.

Situata gjithnjë bëhej më e ndezur për këtë problem. Çajupi më parë kishte kërkuar që alfabeti duhet të zgjidhej prej vetë shqiptarëve, L.Gurakuqi që 1899 propozonte thirrjen e një kongresi, Noli bërtiste mjaft abecera se është turk. Një organ i vitit 1905 shkonte edhe më tej, duke kërkuar se po të jetë nevoja duhej të zgjidhim këtë çështje me forcë. “Po të kërcasim edhe një herë dhëmbët kundra armiqve që na ndalojnë shkronjat. ..t’u tregojmë edhe hutat të shohim se do të guxojnë më të sillen pas kësaj mënyre.

Gjithnjë para dhe gjatë Kongresit atdhetarët nga Shkodra ishin në krye të situatës dhe luajtën një rol të veçantë. U bënë disa përpjekje disa herë për të zgjidhur këtë problem.

Sipas një letre që nga Vjena konsulli i Austrisë në Shkodër Ipen, më 3.6.1903 thuhej se është arritur një marrëveshje në mes P.Doçit dhe Nd.Mjedës për çështjen e njësimit të alfabetit të tyre, ku jepen edhe disa zgjidhje, ndonëse nuk kemi ndonjë dokument tjetër që të vertetojë një pohim të tillë. P.Doçi, duke qenë edhe hartues i alfabetit të shoqërisë “Bashkimi” e vlerësonte shumë atë, duke parë edhe jehonën e tij. Në letrën e Shahin Kolonjës, drejtuar konsullit të Austrisë në Shkodër, më 23 mars 1906 shprehej qartë pikëpamja e P.Doçit se alfabeti i shoqërisë “Bashkimi” ishte më i miri i të mirëve se alfabeti i tij do të shpëtonte Shqipërinë. Doçi kishte mendimin se po të përdorte “Drita” e Sofies alfabetin e “Bashkimit”, “atëherë çështja ishte e mbaruar”. Gjithashtu thuhej se shoqëria “Agimi” dërgoi në Sofje përfaqësuesit e saj, Mati Logorecin për t’u marrë vesh me Shahim Kolonjën për njësimin e alfabetit. Ruhet edhe sot në Arkivin e Shtetit një letër e Nuçi Naçit shkruar në Shkodër më 8 mars 1907, dërguar klubit “Bashkimi” të Bukureshtit , në të cilën shënohej se ishte arritur një marrëveshje e pjesshme në mes tri alfabeteve kryesore që përdoreshin në Shqipëri, Stambollit, “Bashkimit” dhe “Agimit”. Me interes është projekti ku vërehen gërshetimin e tri alfabeteve ekzistuese. Gazeta “Kombi” e dt.28 qershor 1908 njoftonte për një marrëveshje të tri fletoreve të njohura të kohës për njësimin e alfabetit të tyre: “Drita”e Sh.kolonjës, “Kombi” dhe “Dashamiri”. Nuk dihet pse kjo nismë nuk dha rezultatet që priteshin. Edhe Nd. Mjeda ka ndërmarrë një nismë duke iu drejtuar Mithat Frashërit dhe Gjergj Qiriazit për një kompromis për zgjidhjen e alfabetit të njësuar të gjuhës shqipe, por nuk ka gjetur përkrahjen e Gjergj Qiriazit. Vihet re një aktivizim i veçantë i patriotëve shkodranë para mbledhjes së Kongresit të Manastirit, ku përveç fakteve të përmendura më sipër, shoqëria “Bashkimi” shpërndan më 20 gusht 1908 një deklaratë ku thuhej se mendimi i anëtarëve të shoqërisë ishte që të mos merrej asnjë nga alfabetet ekzistuese, ngase vendit tonë i lypset një abe praktike a më mirë me thanë e lehtë që mund të shtypej lirë dhe kudo dhe të mos i “bëhemi rob askujt”. Nga njëra anë shoqëria “Bashkimi” tregonte gatishmërinë e saj për zgjidhjen e këtij problemi, por nga tjetër vlerësonte epërsinë e alfabetit të saj.

***

Kongresi i Manastirit filloi punimet më 14-22 nëntor të vitit 1908. Kryetar i Kongresit u zgjodh Mithat Frashëri. Në ditën e tretë u zgjodj komisioni për hartimin e alfabetit të shqipes, me kryetar atë Gjergj Fishtën. Lind pyetja pse Fishta u zgjodh kryetar i këtij komisionit, kur në 11 anëtarët e komisionit kishte edhe delegatë që ishin marrë me gjuhën shqipe dhe alfabetin e saj, si Ndre Mjeda, Mati Logoreci etj. Fishta u zgjodh me vota të fshehta, duke fituar 49 vota në 52 të mundshme. Për mendimin tonë Fishta u zgjodh kryetar për disa arsye.

Fishta ishte në atë kohë 37 vjeç, poet i njohur jo vetëm në Veri, por edhe në Jug dhe në ngulimet shqiptare jashtë atdheut. Përveç artikujve të botuara në revistën “Albania”, më 1905 qarkulloi edhe “Te Ura e Rrzhanicës” që pati jehonë të mirë gjithandej në vendin tonë dhe jashtë.

Fishtën e karakterizonte erudicioni i thellë, kultura e gjerë, forca e fjalës, mendja e mprehtë dhe logjika e fortë. Zgjedhja e Fishtës gati njëzëri nga delegatët në këtë detyrë fliste për simpatinë që pati autori i poemës “Lahuta e Malësisë” që përfaqësonte një shoqëri, alfabeti i së cilës kishte gjetur përkrahje të disa organeve të shtypit dhe të disa figurave të shquara të kulturës sonë kombëtare. Për këto veti e veçanërisht si ligjërues është vlerësuar si nga bashkëkohësit dhe më pas. G. Petrota shkruante: “Si orator ua kalon të gjithë oratorëve shqiptarë, për këtë arsye është zgjedhur kryetar, ku foli më se një orë e gjysmë duke bindur dhe tërhequr admirimin e të pranishmëve. “Fishta arriti të japë një zgjidhje që për kohën nuk ishte plotësisht e pranueshmne, por më vonë u vërtetua drejtësia e saj.

Roli i autorëve të trevës së Veriut qe shumë i rëndësishëm në Kongresin e Manastirit dhe me të drejtë këtë tubim mund ta konsiderojmë, një nga faqet më të ndritura të historisë së kulturës sonë, të cilin, sivjet, ne po e kremtojmë në 100-vjetorin e tij.