Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 2:46 am

Lexues i nderuar, meqë ky punim-sprovë nuk sfidon sa përplotëson dijen e deritashme rreth kësaj teme, sidomos në aspektin sinkronik dhe është në pritje sponzorimi, lusim dhe kërkojmë nga JU, lexues i nderuar dhe sidomos nga redaktorët e ortologët specialistë të gjuhës shqipe që vërejte-vlerësimet lidhur me këtë t’i dërgoni sa më parë në adresën: nuhiveselaj@hotmail.com, në mënyrë që ato më të arrirat si pjesë recensioni të kihen parasysh me rastin e botimit të këtij dorëshkrimi. Presim ndihmesën Tuaj.

Jufalemnderit për mirëkuptimin.

Autori

Prishtinë, tetor 2009.

Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Pishtinë, 2009

Redaktor:

Recensues (të deklaruar):

1. Ak

2. Prof. dr. Abdullah Zymberi

3. Prof. dr. Ilmi Badallaj

Pasqyra e lëndës:

Parathënie

Konstatime paraprake

1. Rreth kundërthënieve (nën)tekstore të sipërshprehura

2. Konstatime nga normativi “Gjuha letrare shqipe për të gjithë”

3. Konstatime tona vetjake

I. PRANIA E ASNJANËSVE NË SHQIPEN LETRARE DHE GRUPIMI

I TYRE SIPAS NYJE-MBARESËS SË NJËJËSIT TË SHQUAR

1) Grupimi i asnjanësve sipas nyje-mbaresave të njëjësit të shquar

2) Konstatime rreth grupimeve të mësipërme

a) Grupimi sipas tipit të nyje-mbaresave të shquarsisë

b) Grupimi përkatës dhe numri i shembujve

Tabela e numrit të asnjanësve të regjistruar në FShS 2002.

II. NËNFUSHAT SEMANTIKE SIPAS TIPAVE TË ASNJANËSVE NË

SHQIPEN LETRARE

A. ASNJANËSIT E TRASHËGUAR SI EMRA TË MIRËFILLTË (TË PAPARANYJËZUAR)

B. ASNJANËSIMI I MBIEMRAVE TË PARANYJËZUAR

a) Prejmbiemërorët me kuptimësi cilësie

b) Prejmbiemërorët me kuptimësi gjendjeje a të qeni

1. Rreth kuptimit strumbullar të asnjanësit prejmbiemëror

a) Rreth sinonimisë së asnjanësve prejmbiemërorë të cilësisë

b) Rreth sinonimisë së asnjanësve prejmbiemërorë jocilësorë

2. Sqarime të tjera rreth kuptimësisë së prejmbiemërorëve

Skema ndërsinonimike e prejmbiemërorëve

Shembuj ilustrues fjalior në përputhje me skemën e mësipërme

a) Nga grupimi i prejmbiemërorëve me kuptimësi cilësie

b) Nga grupimi i prejmbiemërorëve me kuptimësi jocilësore

3. Vazhdimi i sqarimeve në raportin asnjanësi prejmbiemërorë/ barasvlerësit sinonimikë

1) Specifikimi i nënfushave semantike kusht i bashkëjetesës sinonimike

2) Gjinia mashkullore si trajtë përfaqësuese e emërtimit të njerëzve sipas gjendjes a veprimtarisë së tyre

3) Rreth zhvillimit të strukturës sinonimike të prejmbiemërorëve

C. ASNJANËSIMI MBI BAZË PJESOREJE

1. Grupimi i asnjanësve prejpjesorë sipas profilit të nënfushës semantike

2. Disa nga karakteristikat e veçanta të asnjanësve prejpjesorë

III. FAKTOGRAFI RRETH SHTRIRJES SË PËRDORIMIT TË

ASNJANËSVE PREJPJESORË NË GJUHËN SHQIPE

1. Rreth qëndrimit jo të qartë teorik e-praktik ndaj asnjanësve prejpjesorë në shqipen e sotme letrare

2. Rreth përfshirjes së asnjanësve në burime të caktuara leksikografike të gjuhës sonë.

IV. VENDI I ASNJANËSVE PREJPJESORË NË KUADËR TË

PREJPJESORËVE TË TJERË

1). Treshi sinonimik dhe emërtimi i proceseve tekniko-teknologjike në gjuhën shqipe

2) Shembuj tipikë të treshit sinonimik të shqipes në krahasim me dy gjuhë të huaja në kontakt

3) Nënfushat semantike në raportin asnjanësi prejpjesor / barasvlerësi sinonimik

4) Skema e shembujve të treshit sinonimik sipas nënfushave semantike të tyre

Konstatime nga skema e mësipërme

Sipërfundim

V. KONSTATIME TË TJERA PLOTËSUESE RRETH IDENTITETIT TË

ASNJANËSVE TË PARANYJËZUAR

1. Rreth identitetit formal gramatikor të asnjanësit

a) Raporti ndërgjinior: asnjanës/mashkullor/femëror

b) Raporti nyje-përcaktuese e përparme ndaj emrit të gjinisë përkatëse

c) Raporti asnjanës/mashkullor, sipas nyje-mbaresës shquese

2. Rreth identitetit semantik plotësues të asnjanësve në raport me sinonimikë të tjerë.

Skema e dallimeve ndërgjinisore sipas nyjës së përparme dhe të nyje- mbaresave të shquarsisë

VI. ANASHKALIMI I VLERAVE REALE TË ASNJANËSIT NË

SHQIPEN E SOTME LETRARE PASOJË E KONSTATIMEVE

TË NXITUARA

1) Çka mësojmë nga reagimi i prof. A. Xhuvanit

2) Pasojat nga zëvendësimi i asnjanësit prejpjesor me trajta foljore në FGJSSH 1980

3) Rreth një konstatimi të nxituar kundërthënës të prof. A. Kostallarit

Sipërfundim

VII. ÇËSHTJE TË HAPURA RRETH ASNJANËSI NË SHQIPEN E

SOTME

1. Çështje ose vërejtje të përgjithshme

1) Rreth përkufizimit të emërtimeve të tipave të asnjanësve

2) Çështje rreth përkufizimit të nënfushës semantike

2. Disa vërejtje për çështje të veçanta

Sipërfundim

VIII. MENDIMI PËRMBYLLËS PËRGJITHËSUES RRETH

IDENTITETIT TË ASNJANËSVE NË SHQIPEN E SOTME

1. Konstatime përgjithësuese

2. Përkufizimi përmbyllës i profilimit të nënfushave semantike që mbulojnë tre tipat e asnjanësve

a) Asnjanësit si emra të mirëfilltë

b) Asnjanësit mbi bazë të mbiemrave të paranyjëzuar

c) Asnjanësit prejpjesorë të paranyjëzuar

Përfundime rreth profilimit të nënfushave semantiket asnjanësve

3. Edhe disa konstatime përgjithësuese rreth asnjanësve

Konstatime përmbyllëse

Literatura

Vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 2:51 am

Parathënie

Gjinia asnjanëse e emrave në gjuhën shqipe nuk është temë e patrajtuar në gjuhësinë tonë, si në aspektin historik ashtu edhe në atë aktual, mirëpo, jo aq në rrafshin diakronik sa në atë sinkronik në studimet e deritashme vërehen mjaft paqartësi,

Dr. Nuhi Veselaj në kabinetin e pallatit të vet në Prishtinë

madje edhe konstatime jo aq të sakta, të cilat sadopak do të do të trajtohen ose do të vihen në pah në këtë punim.

Në të vërtetë, në burimet e deritashme, përveç identifikimit të tipave përkatës brendagjuhësorë, janë vënë në dukje, mjaft mirë, edhe disa nga veçoritë e veçanta të asnjanësve të shqipes në krahasim me asnjanësit e gjuhëve të familjes indoevropiane që e kishin ose që ende e kanë të gjallë një gjini të tillë. Madje, me sa kemi dijeni, si karakteristika të veçanta brendagjuhësore të asnjanësit të shqipes që nga faza e dokumentimit të shqipes, si gjuhë e folur dhe si gjuhë shkrimi, në burime të caktuara, kryesisht përmenden si vijon:

E para, ndonëse thuhet se shqipja gjininë asnjanëse e ka të trashëguar nga gjuha i.e., gjuhësia jonë dhe përgjithësisht është konstatuar, me të drejtë, se trajtat e vjetra të protoshqipes do të jenë zhdukur në periudha të hershme, ndërsa që të tre tipat e sotëm të asnjanësve të shqipes: asnjanësit e mirëfilltë të paparanyjëzuar (primitivë), asnjanësit e paranyjëzuar prejmbiemërorë dhe asnjanësit e paranyjëzuar prejpjesorë, janë krijime relativisht të vona. Që të tre tipat janë zhvillime të brendshme të shqipes, por të përftuar mfat gjatë, shekuj me radhë.

E dyta, si veçori e parë formale dhe funksionale e dallimit të një emri si asnjanës ndaj dy gjinive të tjera përmendet nyjë-mbaresa -t(ë), p.sh.: mish-të, të mirë-t, të menduar-i/t e numrit njëjës në rasën emërore në trajtën e shquar, për ndryshim, pra, nga gjinia mashkullore gramatikore që po në njëjësin e shquar merr nyjë-mbaresat e shquarsisë -i ose -u: punëtor-i, njeri-u si dhe nga gjinia femërore, e cila po në këtë trajtë shquarsie merr nyje-mbaresën -a ose -ja, p.sh.: nënë-a, lule-ja.

E treta, gjithashtu asnjanësit dallohet formalisht e semantikisht edhe nga mbiemri a emri i paranyjëzuar në trajtën e pashquar të numrit njëjës në rasën emërore etj., dhe kjo shihet më së miri, kur emri përkatës parashoqërohet me nyjë-treguesin numëror një, sepse po në këtë rasë asnjanësi parashoqërohet me nyjën e përparme të (+ fjala përkatëse), ndërsa emrat (prejmbiemërorë a prejpjesorë e të tjerë) të gjinive aktive marrin nyjat përkatëse të përparme, në mashkullore i (+ fjala përkatëse) e në femërore e (+ fjala përkatëse). P.sh. një të bardhë ndaj një i bardhë (frymor) ose një e bardhë ose një të menduar ndaj një (person) i menduar ose një e menduar. Në të vërtetë, trajta në femërore mund të jetë, varësisht nga konteksti, edhe emër abstrakt edhe emër frymori.

E katërta, si veçori tjetër e asnjanësit të shqipes në krahasim me gjuhë të tjera, po përmendim faktin se në gjuhën tonë asnjanësi del i identifikueshëm edhe si tip sintetik (tipi i parë) dhe si tip analitik (dy tipat e paranyjëzuar). Në të vërtetë, dy tipat e asnjanësit të paranyjëzuar konsiderohen si trajta të përftuara më vonë nga tipi i parë dhe quhen analitikë vetëm pse janë të pajisur edhe me nyjën e përparme. Krahaso: nyja e përparme të + mbiemri i emërzuar (të mirët) ose nyja të + pjesorja e emërzuar (të dalët).

E pesta, edhe sa i përket ndërtimit dhe fushës semantike që mbulojnë asnjanësit e tre tipave dallojnë nga njëri tjetri. Ndërsa tipi i parë, asnjanësi i paparanyjëzuar zakonisht del i përftuar si emër i mirëfilltë për të mbuluar kryesisht koncepte nga fusha e konkretizimit, duke emërtuar jo emra të një nënfushe semantike të specifikuar, por të ndryshme, zakonisht nocione të emrave të lëndëve të panumërueshme ose nocione të pjesëve të trupit të njeriut etj. (ujtë, kryet), tipi i dytë, asnjanësit e paranyjëzuar kryesisht sipas motivimit që u jep tema prodhuese mbiemërore dalin të specifikuar në atë nënfushë semantike, ku shprehen zakonisht nocione abstrakte të një cilësie, gjendjeje a të qenë. Po ashtu edhe tipi i tretë, asnjanësit prejpjesorë dalin të specifikuar për një nënfushë të veçantë semantike, ku shprehen zakonisht koncepte veprimi ose ide të konceptuara veprimtarish.

E gjashta, që nga faza dokumentuese e shkrimit të shqipes e gjithnjë në vijim konstatohet se asnjanësi i të tre tipave nuk i ka të zhvilluara të gjitha kategoritë morfologjike (numrin e rasën) qysh i kanë emrat e dy gjinive të tjera, dhe si pasojë gjinia e tillë paraqitet me paradigma të mangëta (për nga numri e rasa). Mirëpo jo vetëm për këtë, por edhe për disa elemente të tjera gjinia asnjanëse e emrave në gjuhën shqipe nuk mund të krahasohet si gjini e barabartë me dy gjinitë e tjera.

E shtata, është konstatim me vend, ndonëse në finesa shfaqen përjashtime, se asnjanësit e mirëfilltë (primitivë) që shprehnin zakonisht nocione të gjë-sendeve konkrete, ndërkohë, duke i përzier ose përvetësuar treguesit e gjinisë tjetër përkatëse, por njëherazi, duke e ruajtur vetëm temën a rrënjën e fjalës, shkallë-shkallë janë integruar ose janë në shkrirje e sipër në gjininë përkatëse aktive, më shumë në gjininë mashkullore e më pak në atë femërore.

E teta, edhe për asnjanësit e paranyjëzuar si emra analitikë, që shprehin zakonisht nocione abstrakte janë dhënë mendime jo të padiskutueshme se edhe këta kanë pësuar rrudhje sa i përket nënfushave semantike e së këtejmi kanë edhe pakësim numri(!), jo nga shkrirja në gjini tjetër, siç ngjau me asnjanësit e tipit të parë, po nga konkurrenca, d.m.th. nga zëvendësimi i tyre me emra të prejardhur abstraktë sinonimikë të tipit sintetik. Kështu, thuhet, se prejmbiemërorët janë zëvendësuar kryesisht me emrat e prejardhur me prapashtesën -si, ndërsa prejpjesorët me emrat e veprimit me prapashtesat -imose -je a ndonjë tjetër. Për këtë shkak, siç thuhet, edhe numri i asnjanësve të këtyre dy tipave është zvogëluar shumë dhe priret të zvogëlohet edhe më(!). Si pasojë e një kuptimi të tillë, për ne jo të pleqnueme drejt, edhe këta dy tipa bashkë me tipin e parë janë karakterizuar nga teoricienët e gjuhës sonë si mbeturina, pa të ardhme në standard dhe si të tilla supozohet se do të mbesin në raste vetëm si relikte a si trajta arkaike(!?).

Pikërisht konstatimet e fundit, nga pika 8, lidhur me pasivizimin deri në zhdukje të asnjanësve en bloc (që të tre tipat) që ne i mbyllëm me pikëçuditje e pikëpyetje në kllapa, i quajmë konstatime të nxituara, jo të qëndrueshme ose jo të pleqnueme drejt dhe gjithsesi shumë të diskutueshme. Po shtojmë edhe këtë se jo lumnisht, konstatime të tilla, pra shumë të diskutueshme ose jo të pleqnueme drejti ndeshim, pothuajse, në të gjitha tekstet relevante shkollore e universitare përkatëse të gjuhës sonë.. Ne i quajtëm konstatimet e tilla të guximshme, sepse siç do të shohim në këtë punim ato bien ndesh me realitetin tonë gjuhësor.

Kur themi kështu kemi parasysh dy fakte që nuk janë vërejtur ose nuk ishin të njohura sa duhet nga studiuesit e deritashëm:

e para, në studimet e deritashme nuk është vërejtur mjaftueshëm fakti se asnjanësit e paranyjëzuar, të dy tipat, nuk u zëvendësuan dhe as sot nuk po zëvendësohen plotësisht nga sinonimikët përkatës në fushën e abstraksionit që e kishin destinacion të parë, sipas motivimit, por janë të zëvendësueshëm vetëm për një pjesë të fushës përkatëse të abstraksionit dhe

e dyta, nuk është vërejtur gjithashtu fakti se prodhueshmëria dhe aktiviteti i asnjanësve të paranyjëzuar, prejmbiemërorëve dhe sidomos i prejpjesorëve, në shqipen e sotme, si në gjuhën e folur, ashtu edhe në atë të shkruar, faktikisht nuk del e zvogëluar. Gjithsesi jo në atë masë sa të konsiderohen, si mbeturinë, përkundrazi numri i tyre, varësisht nga konteksti ka mundësi të pakufizuar shumimi.

Për një kundërvënie të tillë ne bazohemi jo vetëm në realitetin tonë të përgjithshëm gjuhësor dialektor, por edhe në gjuhën e sotme standarde. Po si ndodhi, pra, një lajthitje e tillë me elemente patologjike? - mund të pyes dikush. Edhene i bëmë një pyetje të tillë vetvetes, prandaj jemi përpjekur me e zgjidhë enigmën në 7 krerët e këtij punimi (monografik), të titulluar: Rreth vetëvetësisë (identitetit) të asnjanësit në shqipen e sotme, ku mjaft në hollësi dhe thellësi e kemi trajtuar këtë çështje.

Pa u zgjatur shumë, këtu po themi se një lajthitje e tillë, nëse mund të quhet kështu nga dikush, konstatojmë me plot gojë se ajo nuk ekziston. E vërteta qëndron ndryshe. Studiuesit tanë me dritën e shkencës në mendje ndërkohë, duke u ngjitur malit të dijes, patën hyrë mjaft thellë në pyllin e panjohur më përpara dhe atë që e panë teorikisht e përmbajtësish e patën shënuar mirë në burimet përkatëse shkrimore, por ata për shkaqe të ndryshme, sigurisht edhe të arsyeshme objektive e subjektive, nuk patën mundësi me depërtue edhe më thellë në atë pyllnajë, andaj për pjesën e pashkelur dikush prej tyre pati dhënë ndonjë supozim, e supozimet ose parashikimet herë-herë mund të dalin të qëlluara e herë-herë jo.

Ne, ç’është e vërteta rastisëm të hyjmë pak më thellë në atë pyll, duke ecur rrugës që trasuan ata, për çka i falënderojmë e derisotëm. Mbase pak rrugë hapëm edhe vetë apo jo le të vlerësohet. Kështu themi kur e kemi fjalën vetëm për temën në shqyrtim. Pamë, paksa diçka më qartë se ata para nesh apo jo, le të vlersësohet.. Në këtë kontekst, është e vetëkuptueshme, mendojmë ne,se për temën në shqyrtim nuk duhet të fajësohet askush për atë që s’ka pasur mundësi ta shohë e ta njohë. Më parë mund të fajësohemi ne, nëse nuk jemi të zotët me e paraqitë atë risi që e kemi parë e kon statuar dhe njëherazi, mbas tashti, mund të fajësohen edhe ata përgjegjës nga vendi i punës a pozita që mbajnë, ose nga detyrat që kryejnë në shoqëri, që pasi të vërtetohen risimet shkencore që tash më po dalin sheshazi, në dritën me diell, nuk i interpretojnë si duhet ose edhe nuk i përfillin e zbatojnë apo edhe nuk i bëjnë korrigjimet e nevojshme në burimet përkatëse për këtë temë.

Pra, konfuzioni ka ndodhur pa të keq, sepse studiuesit që i njohim me veprat e tyre nuk kanë mundur ta shohin çështjen në fjalë më thellë, sepse disa prej tyre tërë energjinë e kishin harxhuar në shndritjen e gjërave nga pikëpamja historike, ku kanë korrur, vërtet, suksese të pamohueshme, kurse nga aspekti aktual janë mjaftuar me vështrimin vetëm të një nënfushe semantike, si të themi gjysmë abstrakte - gjysmë konkrete, d.m.th. procesin e veprimit a të idesë së konceptuar, në njërën anë dhe rezultatin e veprimit a të idesë së konceptuar, në anën tjetër i kanë hetuar mirë, ku me të vërtetë asnjanësi në konkurrencë me sinonimikë të tjerë, ka pësuar rrudhje, pasivizim e në raste edhe zhdukje në dukje. E thamë në dukje, sepse asnjanësit e tillë nuk kishin pësuar zhdukje të vërtetë, ngase kishin bërë ndërrim-lëvizje, duke marrë përqendrim të ri pozicionimi në një fushë të përafërt semantike, jo për të shprehur nocionin e vetë procesit të veprimit a të idesë së konceptuar, por për konceptin e shkallës më të lartë të atij nocioni të fushës së abstraksionit, prandaj ne gjykimet e tilla rreth rrudhjes a shuarjes së përgjithshme të asnjanësve të paranyjëzuar i quajtëm konstatime të nxituara.

Sidoqoftë, edhe në këtë punim tonin mund të kenë mbetur gjëra të diskutueshme, pasi nuk kemi mundur ta konsultonim tërë materialin që ndoshta ekziston rreth kësaj teme, madje as që pretendojmë se kemi dhënë përgjigje për të gjitha çështjet e diskutueshme lidhur me këtë, megjithatë kemi bindjen se temën në fjalë e kemi trajtuar më në hollësi, thellësi dhe gjerësi seç është bërë, me sa dimë, më përpara në aspektin sinkronik. Së këtejmi, kërkojmë dhe shpresojmë që përpjekja jonë për zbardhjen e problemit në fjalë, do të mirëkuptohet nga dashamirësit e shkencës së gjuhës dhe sidomos nga kuadrot përgjegjës, në mënyrë që shembujt e kësaj gjinie gramatikore asnjanësit e paranyjëzuar të vlerësohen më drejt, dhe së këtejmi tashti menjëherë dhe në të ardhmen të zënë vendin e merituar në kuadër të mozaikut të sistemit emëror të shqipes.

Në fund, kërkojmë nga lexuesi i nderuar që gjatë leximit dhe pasi ta lexojë e rilexojë punimin në tërësi të mbajë qëndrim kritik. Për çdo vërejtje a vlerësim do të jemi mirënjohës. Shfrytëzojmë rastin të falënderomë recensuesit, në mënyrë të veçantë prof. dr. Abdullah Zymberin, të cilët jo vetëm pse dhanë vlerësimin pozitiv (me gojë) që i bënë këtij punimi, por edhe për guximin që patën për të mbështetur qëndrimin tonë në dukje të guximshëm, ngase nuk është lehtë me dalë në kundërvënie ndaj disa konstatimeve të mëparshme të disa studiuesve tanë të njohur, konstatime këto, të cilat edhe janë konsideruar si të vërteta të padiskutueshme e që ne i quajtëm të nxituara.

Prishtinë, 2009

Autori

Konstatime paraprake

Historianët e gjuhës shqipe kanë konstatuar se në periudhën paradokumentuese, përveç emrit të gjinisë mashkullore dhe asaj femërore ishte shfaqur në gjuhën tonë edhe emri i gjinisë asnjanëse, i cili ka lindur sigurisht nga nevoja për t’i

Në foto Nuhiu me mikun e vet, Mehdi Raçi, i implikuar në Lëvizjen e Adem Demaçit

dalluar emrat përkatës nga dy gjinitë e tjera, ose për të plotësuar ndonjë vacuum në strukturën përkatëse gramatikore, ashtu siç ka ndodhur edhe në gjuhët simotra të familjes i.e.

Në të vërtetë, që në atë periudhë të dokumentimit në gjuhën shqipe dallohen tre tipa asnjanësish:

së pari, si më të hershëm konsiderohen, pa dyshim, emrat asnjanës të mirëfilltë (primitivë) të paparanyjëzuar, me të cilët emërtoheshin koncepte të fushës konkrete të spektrit të gjerë, megjithatë, mund të thuhet se, ndërkohë shihet njëfarë përqendrimi i tyre rreth emërtimit të lëndëve (ushqimore) më të përdorura të kohës, zakonisht jo të numërueshme, si dhe në disa emra të veçantë të pjesëve të trupit e të tjerë, shembuj këta, që disa prej tyre dalin të identifikueshëm edhe në gjuhën e sotme, siç janë emrat: mish-të. ujë-t, krye-t, anët(ë), e ndonjë tjetër;

së dyti, emrat asnjanës prejmbiemërorë të paranyjëzuar, të cilët u përftuan më vonë, jo ekskluzivisht për emërtimin e gjërave konkrete, por për koncepte të fushës abstrakte, siç janë konceptet e tipareve të veçanta të cilësisë, të gjendjes a të qenit (tipi: të mirë-t, të keq-të, të gjallë-t) dhe

së treti, emrat asnjanës prejpjesorë të paranyjëzuar, që edhe këta, duke ndjekur pas vijën e prejmbiemërorëve, u krijuan fillimisht për të mbuluar nocione abstrakte, siç janë në radhë të parë, emërtimet e proceseve të caktuara të veprimit e pastaj u shtrinë edhe në ndonjë nënfushë tjetër (tipi: të menduar-it, të dalë-t, të shkruar-it, të rrezatuarit).

Si duket, sipas gjase, asnjëherë në gjuhën tonë asnjanësi primitiv i mirëfilltë, nuk ka përfshirë, jo vetëm të gjithë jofrymorët, por as të gjithë frymorët, madje edhe ata që nuk dallohen sipas seksit, përkatësisht të gjithë ata emra që nuk tregonin gjini natyrore, prandaj termi gjini asnjanëse, sidomos sot, me treguesit përkatës, ka kuptim të karakterit thjesht gramatikor, ashtu si edhe shumica e dy gjinive të tjera. Siç dihet, në shqipe, gjinia e emrit përcaktohet zakonisht nga nyjë-mbaresa e njëjësit të shquar: –t(ë) për gjininë asnjanëse, -i,-u për gjininë mashkullore dhe –a, -ja për gjininë femërore; si dhe nyjë-treguesit paraprijës të emrit të caktuar: as. (një)këta, m. ky këta dhe f. kjo këto.

Thuhet në burime të caktuara se asnjanësi i të tre tipave në periudhat e mëhershme të para dokumentimit të shqipes, ka pasur shtrirje më të gjerë dhe njëherazi edhe përdorim më të dendur se në periudhën e më pasme, kur u bë i mundshëm teorikisht dokumentimi i tyre. Ne pa kundërshtuar tërësisht, supozimin e tillë, e marrim me rezervë për një pjesë të konstatimit, pikërisht atë që ka të bëjë me faktin se ndërkohë fushëveprimi semantik i tyre i të tre tipave, edhe i paranyjëzorëve, në vazhdimësi në rrjedhë të kohës, shkallë-shkallë paska pësuar tkurrje, që nënkupton edhe zvogëlim numri deri sa gjoja paska marrë edhe shenja shuarjeje ose karakteristika reliktore a mbeturinore ?!

Sidoqoftë, ne para se të shprehim mendimin tonë, në vazhdim po japim mendimet jo të padiskutueshme të disa gjuhëtarëve tanë me emër lidhur me këtë çështje dhe po fillojmë, së pari, me atë të prof. Sh. Demirajt.

Prof. Sh. Demirajt, si duket i përqendruar, kryesisht, në analiza historike, pa u thelluar në aspektin e përimtësuar sinkronik, për të tre tipat e asnjanësve shfaq mendimin, sot, pra, jo plotësisht të pranueshëm, sidomos, kur është fjala, për dy tipat e paranyjëzuar të asnjanësit:

“Gjatë kësaj periudhe (periudha III, shek. XIV, XV – XVI, deri në fillim të Rilindjes Kombëtare n.v.) dobësohet gjithnjë e më shumë gjinia asnjanëse, e cila shndërrohet më në fund në një gjini mbeturinore, jo vepruese” ose “Gjinia asnjanëse ruhet ende sot te disa emra prejpjesorë si të folurit, të menduarit etj., te disa emra prejmbiemërorë: të kuq-të, të verdhë-t etj. e sidomos tek disa togfjalësha arkaikë (f. 198), sepse, emrat e asnjanës, të tipit ballë-të, ujë-t në njëjës janë integruar në gjininë mashkullore, ndërsa në shumës në gjininë femërore, kurse emrat prejmbiemërorë dhe ata prejpjesorë asnjanës, të tipit: të mirët, të qeshurit, si dhe dëftorët asnjanës: ata këta si në njëjës sot në shumës janë integruar në gjininë femërore”. (Shih Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Prishtinë 1998, f. 57, 200.)

Me fjalë të tjera ky me plot bindje shprehet se te tre tipat e asnjanësve mund të konsiderohen, sot për sot, të pasivizuar, joveprues dhe se një çintegrim i tillë, sipas tij, është rezultat:

“i prirjes së përgjithshme të shqipes për të parapëlqyer emrat me prejardhje sintetike, përkundër tipit analitik, andaj prejmbiemërorët janë zëvendësuar gjithnjë e më shumë me emra të prejardhur me prapashtesat -i, -ë/ni -ëri, -si, ndërsa prejpjesorët me emra të prejardhur me –im dhe –je. (Aty, f. 204.)

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 2:53 am

Një qëndrim të tillë kategorik, pa koment a interpretim plotësues, e ndeshim, pothuaj edhe në Gramatikën e Akademisë (1976, 1995, 2002), ku shprehimisht thuhet:

“Gjinia asnjanëse në gjuhën e sotme shqipe përbën një kategori që vjen vazhdimisht duke u rrudhur. Ajo është reduktuar në një numër të kufizuar fjalësh dhe, me humbjen plotësisht të gjinisë asnjanëse të fjalëve përcaktuese (të mbiemrave, të përemrave dëftorë e pronorë), shfaqet vetëm morfologjikisht në tipin e lakimit të shquar (vetëm në rasat emërore e kallëzore njëjës), në disa emra edhe me praninë e nyjës –të, për rasën emërore njëjës dhe, të ndryshme nga ajo e gjinisë mashkullore –i dhe ajo e gjinisë femërore -a: krye-t, të ecur-it, të ri-të. Pra, gjinia asnjanëse në shqipen e sotme ka karakter mbeturinor”. (Aty f. 93.)

Një konstatim të tillë, përgjithësues rreth tkurrjes, shkrirjes a pasivizimit, madje edhe zëvendësimit a shndërrimit, pa bërë dallimin a shpjegimin e duhur se për cilin tip asnjanësish dhe për cilën nënfushë semantike është fjala, e ndeshim të theksuar jolumnisht, en bloc, pothuaj në të gjitha veprat tona gjuhësore që konsiderohen normëzuesedhe shkencërisht të drejta, siç janë Studime gjuhësore në fushë të shqipes (nga prof. I. Ajeti, Prishtinë, 1985), ku thuhet se “në gjuhën shqipe kemi edhe gjininë asnjanëse, megjithëse të sjellë në një numër të vogël emrash”. (Shih aty f. 96.), në Gramatikën praktike të gjuhës shqipe (grup autorësh), Tiranë 1998), ku konstatohet gjithashtu, se emrat asnjanës janë të paktë, përdoren kryesisht në frazeologji, në ndërtime të ngurosura, vetëm në njëjës, më shpesh në një trajtë... ata zakonisht të shquar përdoren edhe si terma. (Aty f. 15.) Edhe në Gramatikën e gjuhës shqipe për të gjithë (të B. Becit), Tiranë, 2004, thuhet shkurt se “janë në gjininë asnjanëse disa emra të prejardhur nga mbiemrat: të ftohtë-t, të zi-të, të kuq-të; disa emra të nyjshëm të prejardhur nga foljet (prejfoljorët): të folur-it, të shtypurit, të dalë-t, të qeshur-it”. (Aty f. 57.) Po ashtu, por edhe më shkurt del përcaktimi te Shqipja standarde (vepër e Rami Memushajt, Tiranë, 2005.), ku thuhet vetëm kaq se “Gjinia asnjanëse përfshin një klasë shumë të kufizuar emrash, kryesisht ata me nyjë të përparme”. (Aty f. 53.) Prof. Eqerem Çabej, në të vërtetë, pa e përmendur tipin përkatës, se cilit tip i referohet, shprehet se “në gjuhën e shkrimit (ashtu si te disa gjuhë të tjera i.e) është një tendencë që asnjanësi të zhduket”. (Shih Studime gjuhësore VII, Prishtinë 1986, f. 94.) Po këtij konstatimi, pa e përcjell me koment, sipas prof. R. Ismajlit, i bashkohet edhe Harvej Mayer me fjalët: “neutri anon të zhduket në shqip e në rumanisht”. (Shih: Seminari... 25/1, Prishtinë 2007, f. 52.) Edhe studiuesi ri N. Pajaziti, në një kumtesë te vepra Frang Bardhi - 400 vjetori i lindjes (përmbledhje kumtesash, botim i IAP-së, Prishtinë 2007.), pa e përcaktuar tipin përkatës, shpreh një kësi mendimi: “Emrat asnjanës që i hasim te këta shkrimtarë (Buzuku e Bardhi) në ditët tona janë integruar në njërën nga dy gjinitë, pjesa më e madhe në gjininë mashkullore, ndërsa një pjesë më e vogël në gjini femërore”. (Aty f. 155.)

Nuk po vazhdojmë me përmendje të tjera, sepse lista del e gjatë, por e shohim të arsyeshme që kalimthi të cekim edhe konstatimin e prof. L. Mulakut, i cili pajtohet me atë të prof. Sh. Demirajt se ”asnjanësit participorë dhe ata me prejardhje mbiemërore janë zëvendësuar thuajse plotësisht me emra prapashtesorë”. (Shih Seminari...25/1, f. 447.) Prandaj shikuar sipërfaqësisht e njëanshëm kjo gjini aktualisht gjoja mund të cilësohet si një formë joaktive ose si një relikt, i cili, siç e thonë disa, së shpejti si mbeturinë mund t’i takojë së kaluarës (!), andaj, edhe gjithnjë e më pak po shënohet subjektivisht te disa fjalorë që cilësohen edhe si burime normëzuese për shqipen e sotme letrare.

Ne, vërtet, pas analizës që i bëmë çështjes në fjalë, rreth verifikimit të pohimeve të mësipërme erdhëm në përfundimin se shikuar realisht disa nga konstatimet e mësipërme rreth pasivizimit, zëvendësimit a shuarjes si dhe rreth kufizimit të numrit të asnjanësve në përdorim e sipër, sidomos për dy tipat e paranyjëzuar, i marrim me shumë rezervë, madje si të tilla pa ndonjë sqarim plotësues, mund të cilësohen edhe si konstatime të guximshme, të nxituara, madje edhe si teprime a një sipunë me gjykime të pamatura mirë.

Ne, për rezervën a mospajtimin tonë gjejmë mbështetje në këta tre faktorë:

e para, nga nënteksti i konstatimeve të tilla kundërthënëse që u cekën më sipër,

e dyta, nga vërejtje- vlerësimet e dhëna në “Gjuha letrare shqipe për të gjithë” rreth kësaj teme dhe

e treta, nga realiteti që na ofrohet dhe imponohet përditshmërisht, ashtu siç mund të shihet qartë dhe siç ka filluar në të vërtetë të shihet në kohë të fundit edhe nga të tjerët. Ndonjë emër nga këta të fundit do të përmendet gjatë analizës në këtë punim.

Po i zbërthejmë paksa këto fakte në vijim:

1. Rreth kundërthënieve (nën)tekstore të sipërcekura

Në kuadër të konstatimeve, ndonëse fragmentare, të sipërshënuara prej nesh edhe lexuesi i rëndomtë mund të vërejë kundërthënie tekstore dhe nëntekstore, ngase:

e para, zëvendësimi (në proces e sipër) e integrimi janë dy procese të ndryshme me dallime të theksuara, sipas tipave përkatës;

e dyta, çdo prirje spontane nuk do të thotë edhe tkurrje e materialit të goditur dhe që kjo dukuri vlen për të tre tipat e asnjanësve;

e treta, kur pas shembujve jepet treguesi etj. (do me thënë e të tjerë) dhe jo pikë ose e ndonjë tregues tjetër, lë për të kuptuar se ka ose mund të ketë edhe raste të tjera, madje mund të ketë edhe shembuj potencialë;

e katërta, edhe nga kuptimi i pjesëz-ndajfoljes pothuaj mund të nënkuptohet se shembujt mund të mos jenë plotësisht të rrëgjuar, por mund të jenë në numër të konsiderueshëm, në përdorim e sipër, qoftë në cilësinë e termit, qoftë si fjalë aktive në ligjërimin e përgjithshëm dhe

e pesta, kur pranohet se një trajtë e tillë e ngurosur në shprehje frazeologjike dhe në fusha të caktuara terminologjike e stilistike, është normative, atëherë nënkuptohet vetvetiu se ajo fjalë assesi nuk del jovepruese, e shuar ose e gjykuar për mospërdorim, por del me gjallëri relative përdorimi me mundësi që në mënyrë analoge mundet me joshë edhe shembuj të tjerë.

Sidoqoftë, këto katër-pesë fakte na japin të drejtë që çështjen ta konsiderojmë si të diskutueshme dhe njëherazi shtrohet nevoja e verifikimit dhe të grumbullimit dhe të fakteve të tjera plotësuese, por, në këtë kuadër edhe për vërtetësinë e gjykimeve përkatëse.

2. Konstatime nga normativi “Gjuha letrare shqipe për të gjithë”

Kërkesën tonë rreth nevojës së verifikimit të qëndrueshmërisë së konstatimeve të lartpërmendura e mbështesim si të drejtë, madje me fakte bindëse, bazuar edhe në konstatimet e hartuesve të veprës normative: Gjuha letrare shqipe për të gjithë (Tiranë, 1976), vepër kjo, e cila pas Kongresit të Drejtshkrimit (1972), si me thënë, u paraprinte burimeve të tjera normative në frymën e Drejtshkrimit të gjuhës shqipe të vitit 1973. Pikërisht konstatimet nga doracaku Gjuha letrare për të gjithë, ne i shohim mjaft të arrira, të qëndrueshme dhe patjetër normativisht të mbështetura për kohën, vërejtje këto që kanë të bëjnë pikërisht me tre tipat e asnjanësve në shqyrtim. Andaj kërkojmë nga lexuesi, jo vetëm nga dashamirësit e rëndomtë të gjuhës shqipe, por edhe nga ekspertët përkatës që së bashku t’i ndjekim vëmendshëm konstatimet përkatëse nga ky burim sipas tipave të asnjanësve:

a) Aty thuhet me të drejtë se “kjo formë e asnjanësit (është fjala për tipin e parë n.v.) dëgjohet ende sot nëpër dialekte e në të folurit e brezit të vjetër” dhe menjëherë më poshtë theksohet e drejta e pamohueshme universale se “trajtat e asnjanësve të këtyre emrave mund të përdoren në vepra letrare për të karakterizuar gjuhën e një epoke të kaluar”. (Aty f. 12.)

Pra materializimi i trajtave të tilla në vepra letrare e shkencore (e drejtë kjo e padiskutueshme), gjithsesi jo vetëm nuk nënkupton zhdukjen e tyre, por në njëfarë mënyre parakupton këndelljen a jetëgjatësinë e tyre në vepra letrare, në kuptim të shfrytëzimit të vlerave trashëgimore, por, në rast nevoje, edhe mundësinë e krijimeve të vlerave të reja artistike nga mjeshtrit e gjuhës edhe për destinime të tjera po mbi këtë bazë. Po sipas kësaj logjike e quajmë shumë pa vend konstatimin e Seit Lilës, të shprehur ne Kongresin e Drejtshkrimit (1972), ku format ose trajtat gjalpët, mjaltët, ujët, sipas tij, konsiderohen tashmë të huaja për gjuhën letrare. (Shih: Kongresi i Drejtshkrimit, Prishtinë, 1974, f. 267.)

b) Edhe lidhur me asnjanësit e tipit të dytë (prejmbiemërorët), ndonëse nuk dalin plotësisht të qartë, aty jepen mendime të qëndrueshme. Aty, në të vërtetë, nga hartuesit e burimit në fjalë konstatohet mirë, kur thuhet se ka raste, që “emri asnjanës ose femëror pa prapashtesë dhe emri femëror me prapashtesë përdoren me kuptime pak a shumë të ndryshme, si p.sh. të bardhët me bardhësi, të ftohtët e ftohta me ftohtësi etj.” dhe njëkohësisht theksojnë në mënyrë të veçantë, gjë që nuk e mohojnë as të tjerët, se “emrat asnjanës të formuar prej mbiemrash përdoren dendur në një numër shprehjesh frazeologjike”, duke theksuar edhe një të vërtetë tjetër të padiskutueshme se “në këto shprehje përdorimi i tyre është normativ.” (Aty f. 238.)

Pra, siç po shihet nga formulimet e mësipërme dalin në shesh tri fakte të qarta që i bëjnë të rrëzueshme konstatimet rreth pasivizimit të asnjanësve në fjalë:

e para, aty pohohet qartë se në raste bashkëjetojnë trajtat e asnjanësve prejmbiemërorë, krahas atyre sintetikë me prapashtesim,

e dyta, kur thuhet se emrat e tillë përdoren dendur dhe

e treta, kur thuhet se trajtat e tilla e kanë bekimin e normës edhe në shprehje frazeologjike.

c) Edhe më qartë e më mirë se për dy tipat e parapërmendur autorët e tekstit në fjalë, shprehen lidhur me tipin e tretë, ndonëse, sipas nesh edhe kjo paraqitje e tyre nuk është tërësisht e plotë. Aty, ndërkaq, pasi ceken 34 shembuj nga ky tip, d.m.th. trajta asnjanësish nga emërzimi i pjesoreve “që shënojnë veprime abstrakte” tërhiqet vërejtja se “një pjesë e emrave prejfoljorë asnjanës përdoren me kuptime deri diku të ndryshme nga ato të emrave përkatës me prapashtesat –im ose –je, p.sh. të çmuarit – çmim, të kënduarit – këndim, të menduarit – mendim, të mësuarit – mësim, të punuarit – punim, të shkruarit – shkrim; të luturit- lutje, të ngjarët – ngjarje, të pyeturit – pyetje, të sharët- sharje etj.”, duke sqaruar më tej se ”pjesorja e emërzuar në këto raste e jep më të theksuar kuptimin e procesit të veprimit, ndërsa formimet me prapashtesa emërtojnë veprimin si nocion abstrakt dhe në mjaft raste emërtojnë rezultatin e veprimit. Pikërisht për këtë arsye në gjuhën e sotme letrare këta emra mund të përdoren me vlerat e tyre të veçanta, p.sh. arti i të kënduarit, por shkrim e këndim, të mësuarit – mësim, të menduarit – mendim të shprehurit, mënyra e të shprehurit, por shprehje, shprehja e bukur etj. (Aty f. 239).

Kështu, ndonëse fjalëzat sqaruese një pjesë dhe deri diku dalin pothuajse të panevojshme, nga teksti i mësipërm, sidomos aty nga fundi i formulimit nga vetë treguesi etj. (nxirë (bollduar) prej nesh) si dhe nga theksimi tjetër se “emrat prejfoljorë asnjanës kanë përdorim të gjerë e të qëndrueshëm në gjuhën e sotme letrare në një varg shprehjesh e mënyrash të thëni me karakter frazeologjik” si dhe përfundimi se “përdorimi i emrave të tipit të tillë të mësipërm në shprehje të tilla është plotësisht normativ” (Aty f. 239), kuptohet katërçipërisht se shembujt e tillë, varësisht nga konteksti mund të përdoren edhe sot e gjithë ditën, së të thuash, në numër të pakufizuar, duke i dalluar, pak a shumë, tri koncepte: 1) nënfushën semantike, 2) veprimin si proces abstrakt dhe 3) rezultatin e veprimit.

Pra, siç po shihet, konstatimet nga kjo vepër, d.m.th. nga “Gjuha letrare shqipe për të gjithë” janë të mjaftueshme sa për të sjellë në rishikim konstatimet en bloc, nga veprat e thëniet e paracituara, me të cilat, si të thuash, arsyetohej subjektivisht pasivizimi a zhdukja e asnjanësit në gjuhën shqipe dhe në këtë kontekst shprehim habi e keqardhje pse kjo lajthitje ndaj së vërtetës së pamohueshme nuk është vënë re më përpara nga studiuesit tanë apo nëse është vënë re, pse nuk është kërkuar të bëhej korrigjimi a

modifikimi i caktuar në burimet përkatëse normative?! Pra, një korrigjim i tillë, ndërkohë e me kohë, deri në ditët tona, nuk është bërë, edhe pse dihet se lënda e doracakut normativ “Gjuha letrare shqipe për të gjithë” nuk ishte e panjohur gjithandej e këndej dhe më gjerë, madje në hollësi, edhe si tekst shkollor a udhëzues për mësuesit e shqipes, nga të gjitha rrethet tona shkencore dhe arsimore përkatëse.

Sidoqoftë, vërtet, disa gjëra për ne mbesin të paqarta.

3. Konstatimet tona vetjake

Si tek çdo dashamirës i gjuhës, edhe te ne. pas një përvoje pune prej disa vitesh në arsim dhe në lëmin e krijimtarinë letrare, madje paksa edhe në atë hulumtuese shkencore-gjuhësore, sidomos gjatë dhe pas studimeve pasuniversitare (postdiplomike) dhe konkretisht gjatë hartimit të temës rreth emërtimit të proceseve tekniko-teknologjike në gjuhën shqipe, u rrit interesimi ynë, për ta njohur sa më të mirë dhe më në thellësi tërë sistemin ligjërimor të shqipe, si në fushën e konkretizimit, ashtu edhe në atë të abstraksionit. Në këtë kontekst hetuam tema që në gramatikat tona të normëzimit letrar, mbase të bazuara më tepër në fushën praktike të konkretizimit, ishin anashkaluar ose i kishin lënë nën hije, disa nga komponentet e rëndësishme të gjuhës sonë që i përkisnin më tepër fushës së gjerë të abstraksionit, dhe shikuar në tërësinë e saj si sistem gjuha jonë në trashëgimi ato komponente i kishte normalisht aktive, siç janë infinitivi i mirëfilltë edhe neutri i paranyjëzuar. Andaj këtu e ka fillin edhe interesimi dhe angazhimi ynë për shtjellimin e temave të tilla më në hollësi.

Pra, së këtejmi, për të harmonizuar sadopak të dhënat kundërthënëse teorike, në njërën anë dhe realiteti që na imponohej, në anën tjetër si dhe vetë nevoja që paraqiste gjuha për segmente të tilla, sidomos në fushën e abstraksionit, doli e nevojshme që mendimet dhe përvojën tonë mbi këto çështje dhe të tjera t’i shprehnim me shkrim, disa janë botuar e disa përpjekje tona ende kanë mbetur pa u botuar, madje janë disa raste që janë ende në fazën e përpunimit. Sidoqoftë, është e vërtetë se për hartimin e këtij punimi gjetëm mbështetje pragmatike dhe logjike, madje edhe në premisen intelektualisht të njohur se çdo bashkësi shoqërore e civilizuar, përkatësisht çdo gjuhë moderne, siç është kjo jona, në zhvillim e sipër, ka nevojë që t’i rrisë kapacitete e veta të mjeteve gjuhësore. Pra, t’i rrisë, nga gjerësia dhe cilësia e fushave kuptimore që i ka dhe t’i shfrytëzojë të gjitha ato mundësi kapacitetesh ekzistuese në të mirë të të shprehurit si në fushën e konkretizimit, ashtu e aq më tepër në atë të abstraksionit e jo t’i zhdukë a t’i shuajë ato që i ka, dhe së këtejmi arritëm në përfundimin se gjuha jonë, norma e saj do të jetë shumë më funksionale dhe më e kompletuar, njëherazi shumë më e fortë dhe e qëndrueshme, nëse me gjirin e vet në bazë të normës globale të natyrshme e mëkon edhemë si infinitivin ashtu edhe neutrin e vet, andaj këto dy tema që me kohë edhe i vumë në qendër të vëmendjes të hulumtimeve tona dhe më në fund doli edhe ndihmesa jonë që infinitivi i shqipes të rikthehet në tryezën e (ri)shqyrtimit me propozim rishikimi, andaj po të njëjtin synim e kemi edhe lidhur me asnjanësin e gjuhë shqipe, sepse kur diçka vendoset në tryezën e shqyrtimeve ajo edhe do të gjejë zgjidhjen fatlume.

Dhe në të vërtetë, gjatë verifikimit të fakteve arritëm në përfundimin se konstatimet e dhëna në “Gjuha letrare shqipe për të gjithë”, për asnjanësit ishin të drejta, por lypsej vërtetësuar (verifikuar) e sforcuar më mirë dhe më në hollësi edhe më tej. Dhe së këtejmi, gjatë këtij vërtetësimi, sigurisht duke e lidhur punën tonë edhe me realitetin tonë ligjërimor, zbuluam mrekullinë ekzistuese se trajtat e tilla (të asnjanësve të paranyjëzuar) jo vetëm nuk dilnin me prirje rrëgjuese nga pikëpamja e përdorimit të përditshëm, por dilnin të sforcuara atavikisht, madje të pozicionuara fort në përdorim normal po në fushën e abstraksionit, por jo kryekëput për konceptin e vetë veprimit, po në një nënfushë të përafërt me të, d.m.th. në nënfushën që ka të bëjë me konceptin e kuptimit të procesit të veprimit në shkallën më të lartë të abstraksionit, me një shtrirje të lehtë në tërë nocionin lidhur me atë proces.

Për t’u kuptuar më mirë ky formulim që ka të bëjë vërtet paksa me rrudhje ndaj fushës së gjerë që mbase mbulonin asnjanësit e paranyjëzuar në një fazë më të hershme, por njëherazi edhe me një përqendrim të ravijëzuar në një nënfushe semantike brenda saj, u desh që kjo çështje të vështrohet më në hollësi dhe thellësi, prandaj po i themi më poshtë edhe disa fjalë si sforcim lidhur me këtë “mrekulli” që na u zbulua dhe si njëzbulim fatlum na u imponua..

Sidoqoftë, gjatë analizës, siç u tha, doli në shesh e vërteta se asnjanësit e paranyjëzuar (prejmbiemërorët dhe prejpjesorët) tani dilnin si një organizën i gjallë gjuhësor me prirje të qartë specifikimi për të mbuluar një nënfushë semantike, e cila ka të bëjë me mbulimin e konceptit të procesit të cilësisë, të gjendjes a të qenit, përkatësisht të veprimit, por jo tani, për tërë nocionin përkatës të fushës së gjerë të abstraksionit, çka na jepet për të kuptuar, siç u tha, gjerësinë përfshirëse që mund ta kenë pasur më përpara, asnjanësit në fjalë për emërtimin e vetë procesit të cilësisë, të gjendjes a të qenit, ose të veprimit a të rezultatit të veprimit përkatës, që tani, me ndonjë përjashtim jo aq me peshë, këto nocione mbulohen kryesisht nga emrat e tjerë sinonimikë, qoftë me prejmbiemërorët me prapashtesat –si a –i , qoftë me prejpjesorët me prapashtesat –im ose –je, ose me emrat e nyjshëm femërorë, tipi e mira ose me prejpjesorët pandajshtesorë, tipi: shkojë-a, rritë-a ose nga ndonjë tjetër tip emëror.

Pra, duke u mbështetur në premisën e sipërpërmendur se çdo gjuhë e zhvilluar i ka të ravijëzuara konceptet e fushës abstrakte, përkatësisht termat e specifikuar përkatës që shprehin ato koncepte dhe të ndihmuar nga konstatimet kritike kundërthënëse që dilnin nga dy pikat e sipërcekura: a) e b) si dhe më fort, duke u bazuar në realitetin tonë gjuhësor, ne arritëm në konstatime të tjera më të modifikuara dhe me drejt-sofistikuara nga ato që u cituan fillimisht nga disa nga studiuesit tanë, të cilat (konstatimet tona) u përpoqëm t’i sqarojmë dhe argumentojmë sa më bindshëm në këta tetë krerët vijues të këtij punimi:

I. Prania e asnjanësve në shqipen letrare dhe grupimi i tyre sipas nyjë-mbaresave të njëjësit të shquar.

II. Nënfushat semantike, veçori dalluese sipas tipave të asnjanësve në shqipen letrare.

III. Faktografi rreth shtrirjes së asnjanësve të nyjshëm prejmbiemërorë e prejpjesorë në shqipen e sotme.

IV. Vendi i asnjanësve të paranyjëzuar në kuadër të prejpjesorëve të tjerë.

V. Konstatime të tjera plotësuese rreth identitetit të asnjanësve të nyjshëm në shqipen standarde

VI Anashkalimi i vlerave të asnjanësit në shqipen e sotme

pasojë e konstatimeve të nxituara.

VII. Çështje të hapura rreth asnjanësit në shqipen e sotme

VIII Mendimi përgjithësues dhe përcaktimi i nënfushave

semantike të asnjanësve në shqipen e sotme.

Sidoqoftë, ne kemi bindjen se në këtë punim kemi paraqitur argumente të mjaftueshme nga jeta jonë gjuhësore, të cilat na japin të drejtë të konstatojmë që asnjanësit e tre tipave, jo vetëm mund a duhen përdorur pjesërisht, po me lëndën e trajtuar në hollësi e thellësi në tetë krerët e sipërshënuar, u përpoqëm me dhënë ndihmesën në të mirë të ndriçimit të problemeve të trajtuara jo mjaftueshëm në të kaluarën. Në këtë kontekst, ngase kemi të bëjmë me mjaft risime, kërkojmë nga lexuesi i nderuar jo vetëm të lexohen me vëmendje të veçantë konstatimet tona, por edhe të vlerësohen objektivisht, natyrisht duke mbajtur edhe qëndrim kritik.

Gjithsesi nga trajtimi i kësaj teme, shpresojmë se së paku, më mirë e më në thellësi se asnjëherë më parë do të qartësohen, jo vetëm nënfushat semantike që mbulojnë asnjanësit përkatës, sipas prejardhjes së tyre (emërore, mbiemërore dhe prejpjesore), por do të ndriçohen më mirë edhe çështje të tjera me interes për konsolidimin e shqipes standarde të sotme dhe të nesërme, të qëndrueshme për mot e vjet.

I. Prania e asnjanësve në shqipen letrare

dhe grupimi i tyre sipas nyjë-MBARESËS

SË NJËJËSIT TË SHQUAR

Para se të japim konstatimet tona rreth pranisë së asnjanësit në shqipen e sotme letrare më në hollësi, po përmendim mendimet e dy gjuhëtarëve tanë, të cilët, të ballafaquar me emrat e tillë relativisht të shumtë të përdorur në veprat e traditës si dhe vende-vende në disa tërthore edhe në gjuhën e gjallë popullore dhe intelektuale, jo vetëm për asnjanësit e tipit të parë, por edhe për dy tipat e tjerë sidomos, kanë vërejtur mangësi pranie në burimet përkatëse lidhur me përfaqësimin e tyre përgjithësisht në burime tona të caktuara normëzuese leksikografike, andaj edhe kanë kërkuar që prania a përfaqësimi tyre të jetë më i denjë, përkatësisht që kësaj gjinie t’i kushtohet më shumë vend e vëmendje, sidomos në burimet tona normative. Më i zëshëm në kërkesën për rishikimin e qëndrimit joadekuat të deritashëm ndaj asnjanësve përgjithësisht në shqipen e sotme letrare, që është shprehur disa herë botërisht, me sa dimë, është studiuesi ynë i mirënjohur, prof. dr. Abdullah Zymberi (Shih edhe te gazeta “Zëri”, 25.05.2007, f. 22 si dhe te Gjuha shqipe, 2/2007, f. 57.), i cili, sidomos për dy tipat e paranyjëzuar konstaton me të drejtë se, jo vetëm nuk janë pasivizuar masivisht, por siç thotë ai, “rrojnë kokrrosh”, në të folme, por edhe më gjerë në vepra letrare. (Aty f. 59.) Po ashtu edhe dr. Ragip Mulaku, në një shkrim të tij, jo fort moti, ngulmonte që “Në fjalorët tanë shpjegues duhet të ketë më shumë vend për emrat asnjanës: të madh-të, të trash-të, të holl –të (!), të kalbët-it e të tjerëve, sepse e pasurojnë gjuhën”, (Shih: Gjuha shqipe 1 -2, 2000 f. 52.) mirëpo edhe ky nuk ndalet në përcaktimin e nënfushës përkatëse semantike në hollësi sipas tipave të asnjanësve, ndonëse faktikisht si shembuj ilustrues shënon vetëm tipin e asnjanësve prejmbiemërorë, duke e anashkaluar tipin më prodhimtar: asnjanësit prejpjesorë.

Prof A. Zymberi, në një punim tjetër (kumtesë) sërish i kthehet kësaj teme. Ai tek vepra Frang Bardhi – 400 vjetori i lindjes, botim i IAP-së i kushton më shumë vend këtij problemi, ku veç tjerash thekson:

Është e vërtetë se asnjanësit që emërtojnë lëndë janë zhdukur pothuajse tërësisht, mirëpo edhe këtë tipi toskërishtja, arvanitasit, arbëreshët e Italisë, shqiptarët e Ukrainës e kanë të ruajtur bukur mirë. Mirëpo tipat e tjerë: prejmbiemërorët e emërzuar, prejpjesorët e emërzuar dhe ata që shprehen në togfjalësha dhe në shprehje të ndryshme rrojnë edhe sot e kësaj dite në të folmet popullore. Për mendimin tonë këta tipa asnjanësish i duhen domosdoshëm shqipes së sotme, sepse e përbëjnë një shtresë të rëndësishme fjalësore për fjalorin e shqipes, sepse u duhen shumë shkencave, sidomos psikologjisë dhe fushës së mjekësisë...

dhe përfundon me kërkesë-këshillën:

“Ne do të shtonim se këta tipa asnjanësish duhet t’i kthehen shqipes letrare, duhet t’u kthehen gramatikave dhe fjalorëve tanë, sepse i patën shkrimtarët e vjetër dhe të mëvonshëm, sepse i kanë madje mirë i kanë disa të folme popullore, i kanë edhe disa fjalorë dialektorë. Kjo pasuri leksikore do ruajtur dhe përdorur nga shkencëtarët e shkrimtarët tanë, nga gazetarët e nga mjetet e tjera të informacionit, sepse është pjellë e hershme e shqipes sonë”. (Aty f. 105.)

Që në të folmet popullore ndeshen plot e përplot asnjanës dhe që aty ruhen mirë, prof. A. Zymberi e dokumenton me fakte edhe në një punim tjetër të botuar në Gjurmime albanologjike, seria e shkencave filologjike, Prishtinë, 36/2006, nën titullin: Prania e emërzimit në disa të folme popullore, ku ndër të tjera në të folmet e Pejës dhe të Burimit, si dhe në vise të tjera, thekson ai, asnjanësit gjallojnë“për mrekulli”. Po për ne zgjojnë interesshembujt që i jep autori me rrënjorë të njëjtë: edhe si mbiemra të emërzuar edhe si pjesore të emërzuara, si p.sh,.:

t’kalbtit – të kalbunit, t’krym(b)tit, - t’ krym(b)unit, t’ndydhtit – t’ndrydhunit, t’m(p)rehtit - t’m(p)rehunit, t’ngushtit- ngushtu(e)mit, t’prishtit – t’prishunit, t’djegtit – t’djegunit (Aty f. 148),

duke konstatuar se “përderisa mbiemrat e emërzuar në gjininë asnjanëse emërtojnë një cilësi ose një pjesë të hequr nga një e tërë, pjesoret e emërzuara emërtojnë një veprim”.

Sido që të jetë, ndonëse të gjitha konstatimet e tilla në ndonjë finesë nuk përputhen plotësisht me tonat rreth nënfushës semantike që mbulojnë edhe sot asnjanësit në fjalë, me shembujt e tillë autori hap çështje që nuk njiheshin mirë në të kaluarën, prandaj edhe ne një kërkesë–këshillë të tillë që asnjanësit prejmbiemërorë dhe ata prejpjesorë duhet të konsiderohen jo pa vlerë, por si një pasuri që e ushqejnë shqipen letrare, e quajmë shumë me vend, ngase, vërtet, del e nevojshme që asnjanësve përgjithësisht t’u kushtohet më shumë vëmendje e në veçanti asnjanësve të paranyjëzuar, por, së andejmi, sipas nevojës, edhe duhet stimuluar integrimin e tyre pa ngurrim në standard.

Ne, për të pasur edhe më të përkapshme mënyrën trajtëformuese e fjalëformuese të emrave të gjinisë asnjanëse, siç u tha, si pikënisje për me u ngjitë shpateve drejt majave e për me e soditë dhe me gjurmue e intensifikue pikërisht thelbin e çështjes, gjetëm e kapëm fillin e lëndës në Fjalorin e shqipes së sotme (2002), ku volëm dhe mbarështruam me nge të gjithë emrat asnjanës të regjistruar aty, të cilët po i paraqitim të merenduar në tri grupime, ashtu, sipas tipave të sipërcekur: së pari asnjanësit si emra të mirëfilltë lashtënorë, së dyti, asnjanësit prejmbiemërorë të nyjshëm dhe së treti, asnjanësit e paranyjëzuar prejpjesorë.

Ndonëse gjinia asnjanëse veç si emra trashëgimish del e implikuar edhe tek mbiemrat e përemrat, ne, në vështrimin tonë, do të përqendrohemi sinkronikisht, vetëm në klasën e emrave jo në veçanti edhe të mbiemrave e të përemrave (asnjanës).

1) Grupimi i asnjanësve sipas nyjë-mbaresave

të njëjësit të shquar

Duke pasur si kriter nyje-mbaresën e njëjësit bëmë grupimin si vijon:

A. Së pari, asnjanës emra të mirëfilltë, d.m.th, pa nyjën e përparme karakteristike për dy tipat e tjerë, në Fjalorin në fjalë gjetëm të shënuar vetëm këta 6 shembuj, të cilët i ndamë në dy nëngrupe:

a) katër raste marrin nyjë-mbaresën shquese –t: dhjamë-t, ujë-t, krye-t, paskrye-t, dhe

b) dy shembuj marrin nyjë-mbaresën –të: mish-të, lesh-të.

B. Së dyti, sipas tipit të asnjanësve prejmbiemërorë të paranyjëzuar ndeshëm këta shembuj, të cilët i merenduam në tri grupe:

a) prejmbiemërorë të nyjshëm dyrrokësh me temë në –ë që në shumësin e shquar marrin nyjë-mbaresën -t: të bardhë-t, të butë-t, të gjallë-t, të hollë-t, të ftohtë-t, të lartë-t, të lehtë-t, të majmë-t, të mbarë-t, të mirë-t, të ndotë-t, të ndytë-t, të ngrohtë-t, të nxehtët, të pështirë-t, të pështjellë-t, të rëndë-t, të thatë-t, të verdhë-t, të vështirë-t, të zbehtë-t - gjithsej 21 shembuj;

b) prejmbiemërorë njërrokësh që marrin nyje-mbaresën –të në njësin e shquar: të keq-të, të kuq-të, të lig-të, të madh-të, të ri-të, të zi-të – gjithsej 6 shembuj;

c) prejmbiemërorë paroksitonë, me temë në bashkëtingëllore që në njëjësin e shquar marrin nyje-mbaresën -it: të egër-it, të ëmbël-it, të fikët-it, të lagët-it, të mugët-it, të pakët-it, të tepërt-it - gjithsej 7 shembuj.

Gjithsej në këtë burim i ndeshim të regjistruar 34 shembuj të këtij tipi.

C. Së treti, si asnjanës të paranyjëzuar të tipit prejpjesor, aty gjetëm dhe volëm këta shembuj, të cilët, sipas tipit të foljeve, i radhitëm në katër grupe:

a) Mbi temë të foljeve me fundoren –ë dhe që njëjësin e shquar e bëjnë me –t: të bërë-t, të dhënë-t, të gdhirë-t, të dalë-t, të hyrë-t, të larë-t I, të larë-t II, të marrë-t, të ngrënë-t, të ngjarë-t, të pangrënë-t, të parë-t I, të parë-t II, të pëgërë-t, të pështjellët, të prerë-t, të qarë-t, të qenë-t, të sharë-t, të vjelë-t, të vjellë-t - gjithsej 21 shembuj. Po këtij grupimi i takojnë edhe këta dy shembuj të prirët dhe të thënët, me të cilët manipulohet në sqarime brenda burimit përkatës, që gjithsej bëjnë 23 shembuj.

b) Mbi temë të pjesores së foljeve me bashkëtingëllore që në shumësin e shquar marrin mbaresën –it: të ecur-it, të errur-it, të folur-it, të ftohur-it, të lehur-it, të ngrysur-it, të ngjeshur-it, të nuhatur-it, të njohur-it, të prekur-it, të qeshur-it, të sosur-it, të shprehur-it, të tekur-it – gjithsej 14 shembuj. Po këtij grupimi i takojnë edhe këta 6 shembuj që i ndeshim të përdorur për nevoja sqaruese po në atë burim: të hequrit, të mbajturit, të skuqurit, të pasurit, të ndenjurit, të vepruarit – kështu numri i tyre në këtë grup arrin në 20 shembuj.

c) Gjithashtu me –it e bëjnë njëjësin e shquar asnjanësit e përftuar nga tema e foljeve më –oj dhe -ua/j: të dëgjuar-it, të menduar-it, të mësuarit, të qëlluar-it; të paguar-it, të rruar-it-, të shkruar-it - gjithsej 7 shembuj, mirëpo këtij grupimi i shtohen edhe pesë shembuj, tre mbi temë me –ua/r: të bashkëjetuar-it, të jetuar-it e të vepruar-it dhe dy mbi temë në –ye/r: të kërcyer-it të pëlqyer-it, që i ndeshim të përdorur po në atë burim e që gjithsej kapin numri 12 (7+3+2).

ç) Te tipi i foljeve me togun –ie/j, të regjistruar e gjetëm vetëm një shembull që në shumës merr nyje-mbaresën –ët : të përzier-ët -

Gjithsej asnjanës të këtij tipi në këtë burim i ndeshim 43 shembuj.

Si përfundim, numri i tërësishëm i asnjanësve të regjistruar, sipas tre tipave, kap shifrën 83 (A - 6, B -34 dhe C - 43).

2) Konstatime rreth grupimeve të mësipërme

Nga shembujt e mësipërm vëmë re dy çështje: a) versionet rreth nyjë-mbaresave dhe b) numrin e shembujve që ndryshon sipas grupimeve brenda tyre, fakte këto që i konsiderojmë se zgjojnë interes në të mirë të konsolidimit të drejtshkrimit, si dhe për specifikimin e modeleve fjalëformuese, prandaj edhe konstatimet e mëposhtme po i japim po mbi këto dy kritere:.

a) Grupimi sipas tipit të nyjë-mbaresave të shquarsisë

1. Te tipi i parë, d.m.th. te asnjanësit primitivë që i quajtëm edhe si emra të mirëfilltë, sipas lëndës së regjistruar, ndër 6 shembuj dalin vetëm këto dy nyje-mbaresa të njëjësit të shquar: –t dhe –të.

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 2:56 am

2. Te asnjanësit prejmbiemërorë, tipi i dytë, që përbëhej prej tri grupesh vihet re se secili grup në njëjësin e shquar merr nyjë-mbaresë të veçantë, përkatësisht: –t, -të dhe –it

3. Te asnjanësit e nyjshëm prejpjesorë nyjë-mbaresa e njëjësit të shquar, sipas 4 grupeve, përkatëse del tri varianteshe: -t, –ët, –it.

Pra, grupi i emrave prejpjesorë të paranyjëzuar, sipas shembujve të regjistruar, ka2 mbaresa më shumë se te tipi i emrave të mirëfilltë të paparanyjëzuar -it dhe –ët dhe ka po aq sa ka tipi i asnjanësve prejmbiemërorë, por këtij i mungon formanti –të që kishin dy tipat e tjerë, ndërsa tipit të prejmbiemërorëve i mungon formanti –ët.

Këto nyjë-mbaresa duhen mbajtur mend, jo vetëm sa me marrë a me pasë në dijeni përgjithësisht, por edhe pse hyjnë në punë për arsye të konsolidimit të rregullave drejtshkrimore dhe të atyre drejt-trajtëformuese brenda strukturës përkatëse emërore.

Në këtë kontekst del i diskutueshëm shembulli i vetëm më –ët: të prerët. Shtrohet pyetjaa do të shërbejë ky rast si një formë përfaqësuese për tërë grupin e foljeve me tog zanor –ie/r apo jo? Më konkretisht a do të shtrihet formanti –ët për të gjitha foljet me -ier (ndier të ndierët), të atyre me –yer: lyer (të lyer-), ngjyer (të ngjyer-ët) etj. mbase edhe të atyre me –ua/r apo do të shkrihet në grupin e rasteve më –it, siç dolën edhe dy shembujt të kërcyer-it dhe të pëlqyerit, me të cilët manipulohet në atë burim. Sigurisht, kjo çështje mbetet çështje e hapur. Gjithsesi, edhe kjo dukuri imponon sqarim nga normëvënësit tanë kompetentë. Lidhur me këtë, siç jemi shprehur në një vend tjetër, sugjerojmë që forma me –ët të jetë e parapëlqyer për asnjanësit, ndërsa ajo me –it për shumësin e emrave përkatës të gjinisë mashkullore dhe (kuptohet) formanti –at, pa diskutim i takon shumësit të emrave të gjinisë femërore.

Sidoqoftë, edhe kjo ide që ne do ta përsërisim herë pas herë, varësisht nga konteksti që na ofrohet, duhet të (ri)vlerësohet nga standardologët tanë

b) Grupimi përkatës dhe numri i shembujve

1) Siç po shihet nga pasqyra e mësipërme sipas numrit të shembujve: asnjanës emra të mirëfilltë, d.m.th. pa nyjë të përparshme, janë shënuar në këtë burim vetëm 6 ose më drejt vetëm 5 shembuj të parmë, d.m.th. pa pranëvënësen paskrye-t.

2) Shembuj asnjanësish të nyjshëm mbi bazë prejmbiemërore dalin në numër të konsiderueshëm gjithsej 34 (21+6+7), me të cilët, varësisht nga nëntipi, shprehen koncepte cilësie, gjendjeje ose të qeni.

3) Numri i asnjanësve të nyjshëm mbi bazë pjesoreje është pak më i madh 43 (21+14+7+1, por që lë mundësi të hapur për përthithje edhe të shembujve të tjerë të përftuar rishtazi ose që i ndeshim në përdorim e sipër në ligjërimet tona.

Siç e pamë më lartë në Fjalorin në fjalë (2002) brenda sqarimeve a formulimeve përkatëse sipas grupimeve ndeshëm edhe 13 asnjanës të tjerë: të pirët, të ngrënët; të mbajturit, të skuqurit, të hequrit, të pasurit, të ndenjurit, të ftohurit, të bashkëjetuarit, të jetuarit, të vepruarit, të kërcyerit, të pëlqyerit e mbase edhe ndonjë tjetër, fakt ky që shpreh prirjen për shumim të asnjanësve të këtij tipi.

Në të vërtetë ka mundësi që nga çdo folje të formohet asnjanësi përkatës prejpjesor.

Sidoqoftë, pra, siç u pa, në Fjalorin në fjalë manipulohet me 6 asnjanës primitivë, të paparanyjëzuar, 34 asnjanës prejmbiemërorë dhe 56 (43+13) asnjanës prejpjesorë që bëjnë 96 (83+ 13) gjithsej. Mirëpo kur është fjala te numri i asnjanësve, qoftë të regjistruar, qoftë të legalizuar në përdorim e sipër në shqipen letrare faktikisht numri i tyre gjithsesi del gjithnjë e më i madh. Kjo dëshmohet edhe nga numri i regjistruar në burimin më të ri normativ: Fjalori i gjuhës shqipe, Tiranë 2006, ku siç do të shohim numri i asnjanësve të regjistruar shënon rritje të dukshme. Po në kontekst të kësaj që po thuhet duhet pasur parasysh edhe një fakt tjetër me shumë interes se shumica e emrave të prejardhur cilësorë shpjegohen me ndihmën e asnjanësit të qenët + një mbiemër, një emër ose një fjalë tjetër shpjeguese, si p.sh.: me –si: butësi – të qenët i butë, pabesi –të qenët i pa besë, afërsi – të qenët afër; me – shti: madhështi – të qenët madhështor; me –i bukuri – të qenët i bukur; me –zi: marrëzi – të qenët i marrë: me –ri: trimëri – të qenët trim, me -shmëri: pajtueshmëri - të qenët në pajtim, e kështu me radhë. Pastaj ka jo pak raste emrash me prapashtesat përkatëse të huazuara, që për nga numri i shembujve i sillen dhjetëshit. Po japim vetëm nga një shembull tipi sa për ilustrim: me –izëm: liberalizëm – të qenit liberal; me -itet: naivitet –të qenët naiv;me –llëk: kalamallëk – të qenët kalama, e kështu me radhë, numri i shembujve të tillë, me : të qenët + ..., nëFShS 2002 kalon 300-shin.

Pra, marrë në përgjithësi numri 83, përkatësisht 96 i asnjanësve të regjistruar ose të përdorur në FSHS (2002) nuk është edhe aq numër i vogël dhe kur të llogaritet edhe numri i shembujve të shpjeguar me togun: të qenët a të bërët+ fjala përkatëse, të gjithë shembujt kalojnë dukshëm 400-shin, atëherë ky fakt vetvetiu bie ndesh me të dhënat se gjoja numri i asnjanësve në përdorim e sipër në letrarishten e sotme është i vogël.

Sido që të jetë, kur është fjala se a është bërë përzgjedhje e mirë përfaqësuese me shembujt e regjistruar dhe a është dhënë interpretimi i duhur, apo jo, për të gjithë shembujt sipas tipave, çështja del pa përgjigje. Ky, në të vërtetë, del problem më vete, por sidoqoftë edhe çështja rreth numrit të tyre tregon se konstatimet rreth pasivizimit të asnjanësit në gjuhën standarde duhen pranuar me rezervë të ligjshme.

Në të vërtetë, nga sa u tha më lartë, si rekapitullim, më poshtë në tabelën përkatëse po e rijapim vetëm numrin e tërësishëm të asnjanësve të regjistruar në FShS 2002, sipas nyjë-mbaresave përkatëse, sipas këtyre rubrikave:

1. tipi i asnjanësit: A, B, C;

2. nyjë-mbaresat e njëjësit të shquar dhe numri i shembujve;

3. numri i tërësishëm i shembujve.

Tabela e numrit të asnjanësve të regjistruar në FShS 2002

__________________________________________________________

1 2 3 .

Tipi -t -të -ët -it Gjithsej

----------------------------------------------------------------------------------------

. A 4 2 - - 6

B 21 6 - 7 34

C 21 - 1 21 43

Gjithsej 46 8 1 28 83

Siç po shihet numri më i madh i shembujve del mbi bazë të temës të pjesores me –ë fundore që marrin nyjë-mbaresën shquese –t, prandaj ky fakt si rregull drejtshkrimor duhet respektuar. Këtë po e theksojmë në mënyrë të veçantë, sepse në burime të caktuara edhe shembujt e tillë po shënohen ndonjëherë, kundër kësaj rregulle, me nyjë-mbaresën kryesisht mashkullore –it.

Të vihet re se asnjanësit e tipit të tretë (prejpjesorët) nuk marrin nyjë-mbaresën –të dhe është një rast i vetëm i vetmuar me mbaresën –ët, çështje e hapur kjo që do të riceket herë pas herë gjatë analizës.

Sidoqoftë, konstatimet që dalin nga ky krye i punimit duhen kuptuar edhe një sihyrje për të përkapur më mirë e më me lehtësi edhe çështjet e tjera më të ndërlikuara me të cilat do të ballafaqohemi gjatë analizës a shtjellimit të lëndës në krerët vijues.

II. NËNFUSHAT SEMANTIKE SIPAS TIPAVE TË

asnjanësve në shqipen letrare

Nënfushat semantike të asnjanësve sipas tipave u cekën paksa edhe më përpara, por këtu do të trajtohen më në hollësi, duke i vënë në dukje veçoritë dalluese dhe afruese të tyre sipas asnjanësve të tipave përkatës: të asnjanësve të trashëguar si emra të mirëfilltë, asnjanësve prejmbiemërorë të paranyjëzuar dhe asnjanësve prejpjesorë të paranyjëzuar. Pra në këtë krye kemi të bëjmë pikërisht me ndarjen e asnjanësve sipas nënfushave semantike që mbulojnë, ose që priren të mbulojnë. Është e vërtetë se kur është fjala te tiparet afruese, kemi parasysh nënfushën që mbulojnë dy tipat e asnjanësve të paranyjëzuar (prejmbiemërorët dhe prejpjesorët).

A. Asnjanësit e trashëguar si emra të

mirëfilltë (të paparanyjëzuar)

S’do mend se sipas logjikës, siç është cekur edhe më përpara, që në zanafillë emrat asnjanës në gjuhën shqipe lindën për të emërtuar koncepte të gjërave konkrete, por jo për nocione frymorësh me gjini të përcaktuara, madje si duket atyre nuk u shkoi fort mbarë as për emërtime të nocioneve abstrakte, ngase nuk na kanë lanë trashëgim emra abstraktë, po kryesisht konkretë, pos ndonjë rasti të vetmuar, dhe kjo nga huazimet latine, siç janë shembujt: faj-të, mend-të e ndonjë tjetër. Kjo që thamë mund të vërtetohet edhe nga shembujt, edhe pse të paktë që i ndeshëm të regjistruar në Fjalorin e shqipes së sotme (2002), prej kah mund të nxirret përfundimi se me emrat e asnjanësve të mirëfilltë të trashëguar, mbuloheshin koncepte që emërtonin dhe vazhdojnë të emërtojnë gjë-sende konkrete, por jo të specifikuara sipas ndonjë nënfushe të qartë semantike, ndonëse zakonisht emërtoheshin lëndë ose objekte konkrete të panumërueshme ose edhe koncepte që nuk janë aq të thjeshta. Konkretisht, edhe pse në Fjalorin në fjalë (2002) janë shënuar vetëm 6 shembuj asnjanësish primitivë, në bazë të nënfushës semantike që mbulojnë, mund t’i ndajmë në këto dy nëngrupe:

a) emra me të cilët tregohet një sasi lënde kryesisht të papërcaktuar ose “lëndë e pa pandashme në ekzemplarë”, siç e thotë prof Sh. Demiraj (Shih: Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Prishtinë 1988, f. 184), por që ishte lëndë e lidhur ngushtë me jetën e atëhershme të shqipfolësve, si p.sh. dhjamë-t (dhjamë-i dhjamëra-t) ujë-t (ujë-i ujëra-t), lesh-të (lesh-i leshra-t) si dhe

b) emërtime të tjera, gjithsesi jo aq të thjeshta, që emërtonin dhe emërtojnë edhe sot pjesë të trupit, si është krye-t, nocion ky që ka të bëjë me kokën) dhe ballë-t që e shënojnë për ilustrim studiuesit tanë si dhe veshë-t, sy-të, krah-të që përmenden në burime të caktuara, gjithashtu, si asnjanës.

U tha pak më sipër se asnjanësit e parmë (emrat e mirëfilltë asnjanës të paparanyjëzuar), të cilët kohësisht janë krijuar më përpara atyre të paranyjëzuarve ishin në përdorim në numër relativisht të madh, por në shqipen e sotme letrare, siç u pa nga pasqyra e paraqitur më parë, numri i tyre del shumë i reduktuar, gjithsej 5 shembuj të parmë, mirëpo sipas studiuesve të gramatikës historike të shqipes (Sh. Demiraj, E. Çabej, I. Ajeti, B. Bokshi, K. Topalli etj.) numri i asnjanësve të mirëfilltë në përdorim si emra të parmë, d.m.th. pa nyjën e përparme, ishte shumë më i madh, po në shqipen e dokumentuar sillen aty afër a mbi 70 shembuj, ndër të cilët janë edhe këta që ne, duke e pasur si kriter fundoren e temës përkatëse të njëjësit të pashquar, po i ndajmë në tri nëngrupe:

- me –ë fundore: anë-t, ballë-t, brumë-t, djathë-t, drithë-t, dyllë-t, dhjamë-t, gjalmë-t, mjaltë-t, ujë-t etj,

- me temë në bashkëtingëllore: ar-të, bar-të, faj-të, gjak-të, kos-të, krah-të, qull-të, lesh-të, mal-të, miell-të, mish-të, petk-ët, rrush-të, tul-të, vesh-të, shtratët etj.

- me temë në zanore (tjetër) zakonisht të theksuar ose diftong: krye-t, bri-të, gji-të, sy-të, dru-të, pastaj: zë, gjë, hi, fre e ndonjë tjetër.

Sigurisht numri i tyre, mund të ketë qenë edhe më i madh se 70-shi i përmendur, ndoshta e kalonte 100-shin e ku ta dimë, kur kemi parasysh sugjerimin e bazuar se edhe mjaft emra, gjithsesi, jo frymorë, metaforikë e metonimikë si dhe ambigjenët, që në zanafillë, thuhet se ishin asnjanës. Sidoqoftë, asnjanësit e mirëfilltë, emra të paparanyjëzuar, jo vetëm atëherë, por edhe tashti, ende janë mjaft aktivë vetëm në disa të folme dhe vetëm te brezi i vjetër i folësve të atyre trevave. Është e vërtetë, se nga folësit e brezit të ri, sigurisht të ndikuar nga gjuha e shkollës dhe e administratës, më drejt, nën ndikimin e gjuhës së sotme letrare, asnjanësit e këtij tipi po përdoren gjithnjë e më rrallë e numerikisht më pak, por njëherazi, mund të thuhet se dukuria e shkrirjes po ndihmohet, përveç institucionalisht me gjuhën letrare, në njëfarë mënyre edhe nga vetë struktura e kuptimësisë, ngase për hir të konkretizimit, koncepti përkatës në ndjenjën e folësve, po del më i qartë me emrat mashkullorë a femërorë (njëjës e shumës) se me asnjanësit që mbulonin, si me thënë, jo krejt tërësinë e nocionit të gjë-sendit përkatës, por vetëm një pjesë të tij ose një pjesë të sasisë së lëndës përkatëse. Krahaso: njata a këta djathë ose këta (njëkëta) ujë me njëjësin ky djathë, ky ujë, në njërën anë, ose shumësin me këta a këto djathna me këta a këto ujna ose ujëra, në anën tjetër. Pra, me tregues që përcaktojnë profilime lakime ose kategori të tjera të përbashkëta që nuk i ka, po thuaj, të gjalla, sot për sot, asnjanësi përkatës.

Është çështja se koncepti i papërcaktueshmërisë në ndjenjën e folësve po shkrihet në dobi të konkretizimit të shprehur, me tregues gramatikorë, njëherë sipas mënyrës polisemantike e pastaj po natyralizohet në trajtën e njëjësit të gjinisë mashkullore ose të shumësit të gjinisë formale përkatëse aktive femërore me prapashtesën –ra/-na.

Me thënë të drejtën, po të shikohet më në hollësi koncepti i tillë i asnjanësit edhe pse nuk mbulohet tërësisht në ndonjë rast, pjesa e pambuluar sipas nënvetëdijes a ndjenjës së ligjëruesit nuk kërkon patjetër mbulesë të diferencuar nga ekzistuesja e gjinisë mashkullore. Me fjalë të tjera, në stilin neutral, arsyeja për ta ruajtur trajtën e veçantë asnjanëse për shumicën folëse po del gjithnjë e më tepër si diçka jo aq e domosdoshme.

Prof. Kolec Topalli si ndryshim a si shkak ndikimi që ka prekur paradigmat e emrave të gjinisë asnjanëse përmend këto dy dukuri:

e para, kur atëbotë ekzistonin si emra të gjinisë asnjanëse dhe emra të gjinisë tjetër mashkullore e femërore që shprehnin të njëjtin nocion, d.m.th. objekte të panumërueshme, si p.sh. në njërën anë: ujë-t, gjak-të, grurë-t, mjaltë-t etj, e në anën tjetër: mel-i, tërshanë-a (tërshërë-a), avull-i, gjellë-a etj. - andaj, sipas tij “nuk kishte kuptim që një grup emrash të tillë, që shprehin lëndë të panumërueshme, të formojnë një gjini të veçantë, kurse një grup tjetër të bëjë pjesë në gjini të tjera dhe

e dyta, mungesa e paradigmave rasore të asnjanësve që dilte vetëm në emërore e kallëzore dhe jo edhe në rasa të tjera dhe kjo vetëm në trajtën e shquar, prandaj mbetej të zëvendësohej (vetëm një element formal mbase jo aq i domosdoshëm), pra mbetej të zëvendësohej vetëm nyja shquese e gjinisë asnjanëse -të, e cila mbetej të përballet me nyjat konkurrente të gjinive të tjera.

Ndërkaq,si dukuri që e kanë favorizuar çintegrimin e gjinisë asnjanëse dhe shkrirjen e saj në gjinitë e tjera, sipas tij janë:

1) fundoret e njëjta mish, lesh, elb, vaj ndaj gjysh, qelb, përkatësisht drithë, dyllë, djathë, emënë ndaj gjumë, lumë, gjarpënë etj.;

2) në rasat e zhdrejta gjinia asnjanëse ishte integruar prej kohësh, përgjithësisht në gjininë mashkullore dhe

3) edhe fakti se dallimi i emrave asnjanës nga gjinitë e tjera ka karakter sintaksor, pasi dallimi i tyre bëhet vetëm me nyjën shquese ose nga përemrat dëftorë, pronorë etj si tregues të veçantë të implikuar në këtë gjini.

Për të gjitha këto përfundon autori, “gjinia asnjanëse sot paraqitet me karakter reliktor, ngase emrat e tillë kanë kaluar në dy gjinitë e tjera, por kryesisht në gjininë mashkullore, ku janë integruar”. (Shih Seminari 26/1, Prishtinë 2007 f. 212--213.)

Sidoqoftë, ne pa i kontestuar mendimet e prof. Topallit, që vlejnë vetëm për asnjanësit e tipit të parë, megjithatë, po shtojmë edhe këtë se në disa raste edhe te kjo dukuri që duket se është në proces e sipër të tkurrjes a të zhdukjes përfundimtare, paraqiten disa përjashtime. Mendojmë se varësisht nga konteksti, mund dhe duhet të frenohet dukuria e tillë rrëgjuese, në njërën anë, por edhe mund të përshpejtohet shuarja e trajtave përkatëse, në anën tjetër. Kjo varet, mendojmë ne, nga qëndrimi i faktorëve kompetentë (standardologëve) tanë ose nga vlerësimi objektiv kritik që duhet t’i bëhet çështjes. Gjithsesi varet edhe nga vetë shqipfolësit, përkatësisht vetë krijuesit letrarë ose ligjëruesit me identitet të formuar gjuhësor. Gjithsesi, çështja duhet të vështrohet, duke e pasur për bazë interesin më të lartë thelbësor strukturor e më gjerë të sistemit emëror në kuadër të mbarëvajtjes së përgjithshme të sistemit të tërësishëm ligjërimor të gjuhës shqipe. Me fjalë të tjera, në raste të tilla duhet vepruar me kujdes, gjithnjë duke e pasur parasysh interesin që del nga pasqyrimi i dukurisë së caktuar në vend të caktuar dhe në situatë të caktuar. Duhet bërë, pra, vlerësimin sipas nevojës, çka duhet të ruhet apo të mos ruhet më tutje si pasuri e trashëguar që është dhe që ka ndërlidhshmëri me asnjanësit.

Na merr mendja se këtu është vendi të theksohet mendimi i Migena Ballës, e cila po për asnjanësit e këtij tipi, pasi thekson se:

“... për rrethanën, sidoqoftë, të folmet (e qytetit të Vlorës) nuk janë kudo uniforme as në bjerrjen as në ruajtjen a gjallimin e kësaj dukurie” shprehet me këto fjalë:

“Ndërkaq nuk mund të mos vëmë re se, se gjinia asnjanëse, edhe pse tashmë në rrudhje e sipër, ka edhe disa funksione me vlerë stilistike, për hir të të cilave, mendojmë se do të vijojë të ketë përdorim e vlerë shprehëse, si në gjuhën e shkruar, ashtu edhe në dialekte”. (Shih: Seminari 26/1, Prishtinë 2007 f. 293.)

Pra, duhet të kihet parasysh fakti, nga standardologët tanë, që jo vetëm të shpëtohen disa raste të dobishme ose të domosdoshme për gjuhën letrare të tipit të asnjanësve të mirëfilltë (emërorë) të paparanyjëzuar, siç janë frazeologjizmat e trashëguar, por edhe të kultivohen shprehje të veçanta sidomos në situata gjegjëse, të krijuara, qoftë nga gjuha e popullit, qoftë nga krijuesit e caktuar letrarë. Në të vërtetë, ndonjë rast efektiv i kësaj natyre do të ceket, paksa prej nesh, në kreun e fundit të këtij punimi. Po, këtë rast, po shtojmë një të dhënë me shumë rëndësi. Vetëm mbi bazë të emrit ujë-t në Fjalorin Mehmet Elezit janë regjistruar mbi 80 frazeologjizma mjaft cilësorë, ndërsa mbi bazë të emrit krye-t mbi 100 të tillë.

Karakteristikë e këtij tipi asnjanësish, siç u cek, është se aktualisht nocioni i emrit përkatës shpjegohet po me të njëjtin emër, por të konvertuar në gjininë mashkullore. P.sh. :

Fjala mish-të shpjegohet se kemi të bëjmë me gjininë asnjanëse të emrit mish-i (njëjës) ose me mishra-t a mishna-t (shumës).

Pra, kjo veçori dallohet më qartë kur të krahasohet, siç u pa, me trajtën përkatëse korresponduese të grupit leksiko-gramatikor të emrave të lëndës të gjinisë mashkullore njëjës, ku tash sa kohë po shkojnë duke u shkrirë funksionalisht treguesit e emrit asnjanës të këtij tipi. dhe që të dyja trajtat mbi të njëjtin rrënjor normativisht janë të pranuara. Sidoqoftë, asnjanësit e këtij tipi nuk na duket se kanë perspektive prodhimtarie. Prandaj ndonëse zgjon interes, sipas mendimit tonë, shembulli qallë-t, sinonim për syzat (FGjSh 2006, f. 867) ai nuk motivon dhe nuk mund ta dimë sa do të ketë jetëgjatësi faktike në ligjërimin tonë aktiv aktualisht.

Si përfundim, asnjanësi i tipit të parë, edhe pse nuk ka ndërtim analitik, po sintetik ka pësuar dhe po pëson çintegrim, sepse nuk e ka të specifikuar nënfushën e veçantë semantike, ngase për të njëjtat nënfusha semantike konkurrojnë edhe emrat i gjinive të tjera aktive gramatikore, sidomos ajo mashkullore, andaj thjeshtëzimi i tillë evolutiv në gjuhë parimisht del i drejtë.

B.. Asnjanësimi i mbiemrave të paranyjëzuar

Para se të analizojmë emërzimin e mbiemrave të paranyjëzuar po e shfaqim mendimin tonë për një rast të shënuar në FGjSh 2006 si asnjanës: të papunët (Aty f. 747), i cili sqarohet me zbërthimin kuptimor: papunësi (të qenët i papunë), shembull kytë cilin e konsiderojmë të diskutueshëm. Pra e konsiderojmë të diskutueshme këtë trajtë për këto dy arsye:

së pari, për mendimin tonë nuk ka mbështetje prejardhjesore, as mbiemërore as prejpjesore, ndonëse është fjalë e paranyjëzuar dhe

së dyti, si antonim nuk është fort i qëlluar, ngase për të shprehur një nocion abstrakt në raportin antonimik: punësi / papunësi, përkatësisht të punësuarit / të papunët, më motivueshëm do të dilte antonimi të papunësuarit, d.m.th.: të punësuarit/të papunësuarit, jo të papunët, sepse emri të papunët (i papuni frymor), përkon me antonimin mepunët (!), ai që është me punë, d.m.th. i zënë me punë (i punësuar) ose të qenët i zënë me punë (si dukuri). Krahaso: është pa punë, është me punë.

Ndërkaq nëse mendohet të papunët si emër abstrakt, me të cilin shprehet një dukuri shoqërore papunësia, atëherë duhet vlerësuar se një koncept i tillë del i nevojshëm apo jo të shprehet në atë mënyrë?!

Sidoqoftë duke e lënë shembullin e tillë të diskutueshëm,ngase shembullin e tillë nuk mund ta krahasojmë as me shembullin të pangrënët, që del nga paralelja e kundërt të ngrënët, kurse shembulli ynë nuk e kanjë paralelizëm të tillë,megjithatë, shpreh gjendje, andaj shembullin në fjalë mund ta quajmë si përftim kontekstual a si një fjalë të shpifur spontanisht, e ku ta dimë. Pra duke e lënë këtë çështje të hapur, tashti po i kthehemi shtjellimit të temës sonë sipas titullit të shënuar.

Asnjanësit prejmbiemërorë të paranyjëzuar në FShS 2002, sipas nënfushës semantike që mbulojnë, i merenduam në dy grupe: së pari, ata që shprehin një cilësi, dhe së dyti, ata, me të cilët tregohet një gjendje ose një të qenë.

a) Prejmbiemërorët me kuptimësi cilësie

Me kuptimësi të qartë cilësie në burimin në fjalë, të regjistruar, i ndeshim këta shembuj:

të bardhët (bardhësi), të butë-t (butësi), të egër-it (egërsi), të ëmbël-it (ëmbëlsi), të fortë-t (fortësi), të ftohtë-t (ftohtësi), të keq-të (për/keqësi!), të kuq-të (kuqëlim), të lartët (lartësi), të lehtë-t (lehtësi), të hollë-t (hollësi), të mbarë-t (mbarësi), të mirë-t (mirësi a mirëni), të ngrohët-it (ngrohtësi), të thatë-t (thatësi), të verdhët (verdhësi), të zbehtë-t (zbehtësi), të zi-të (zi-a, zymtësi),) – gjithsej 18 shembuj.

Në të vërtetë, në burimin në fjalë sqarimi i asnjanësve të caktuar nuk del parësorisht për të gjithë shembujt me kuptimësinë, sipas barasvlerësve sinonimikë përkatës, siç i shënuam ne në kllapa, por vetëm për shumicën e tyre. Por me gjithë kuptimet polisemantike të ndryshme që i shoqërojnë shembujt, madje edhe me emra konkretë, kuptimi strumbullar i asnjanësit ose bërthama kuptimore nuk largohet nga kuptimi i përgjithshëm i ngjyresës përkatëse semantike, çështje kjo për të cilën do të ndalemi më në hollësi, pasi t’i përmendim edhe shembujt e nëngrupit tjetër.

b) Prejmbiemërorët me kuptimësi gjendjeje a të qeni

Si asnjanës mbi bazë mbiemërorësh jocilësorë (a të ndonjë sifoljori!), me të cilët shprehet një kuptimësi jo e qartë cilësie po e ndërthurur me një dozë paksa më të theksuar gjendjeje a të qeni (ndjenjë, kohë) drejtpërdrejt ose në mënyrë të fytyruar i cilësuam disa shembuj, të cilët i ndeshim në numër jo aq të konsiderueshëm në Fjalorin në fjalë. I quajtëm rrëshqitazi edhe sifoljorë (!), sepse në koncept, ashtu si vetë varianti prejfoljor i emrit përkatës edhe me ta shprehet një të qenë a gjendje ose një ndryshim i gjendjes. Edhe këta po i shënojmë duke i shoqëruar në kllapa me sinonimet e mundshme përkatëse, si p.sh.:

të gjallët (n/gjallje, gjallëri), të lagët-it (lagështirë), të lig-të (ligësi, ligështim), të madh-të (madhështi), të mugët-it (mugëtirë), të ndotë-t (ndotshmëri!), të ndytë-t (ndytësi/rë), të nxehtë-t (nxehtësi, zjarrmi), të majmë-t (majmëri), të pështirë-t (pështirësi, neveri), të fikët-it (fikje, humbje e vetëdijes), të rëndë-t (rëndesë, rëndë-a, sëmundje), të pakët-it (m/pakje!), të ri-të (rini-a), të tepërt-it (tepri-a), të vështirët (vështirësim – gjithsej 16 raste.

Ç’është e vërteta, ndonjë shembull që ne e cilësuam sifoljor ose jocilësor, nuk ka veçori aq të prera dallimi me cilësorët e mirëfilltë, në njërën anë dhe me asnjanësit prejpjesorë, në anën tjetër, por ne e pagëzuam kështu për hir të veçorisë kuptimore që shprehin aktualisht shembujt e caktuar, sepse sipas këtij kriteri, nocioni i shprehur më tepër i takon nënfushës së asnjanësve prejmbiemërorë se atyre prejpjesorë ose në raste edhe atyre prejndajfoljorë. Krahaso raportin semantik: të lagëtit (nga i lagët-i, ndaj të lagurit (lagur me lagë) ose të nxehtët (nga nxehtë i nxehtë-i) ndaj të nxehurit ( nxehur me nxehë).

Prandaj në vazhdim po përpiqemi të sqarojmë se cili është a duhet të konsiderohet si kuptim strumbullar i përzgjedhur i asnjanësit prejmbiemëror të cilësisë dhe cili i prejpjesorit jocilësor, sepse sipas përkufizimeve përkatëse në Fjalorin në fjalë kjo çështje nuk del e qartë.

Në burimin në fjalë, siç do të duhej, nuk respektohet kriteri që kuptimi i parë strumbullar të jetë i nocionit abstrakt dhe si i tillë ky kuptim të zërë vendin e parë të radhës e pastaj të vijnë kuptimet e tjera polisemantike që mund t’i ketë emri i caktuar. Aty (në Fjalor) jepet në mjaft raste si kuptim i parë nocioni i një gjë-sendi konkret që bie ndesh me destinimin historik burimor, por edhe të sotëm motivues të asnjanësit prejmbiemëror që iniciohet drejtpërdrejt nga tema e qartë fjalëformuese. Siç dihet emri i tillë, që e ka motivimin, ose që duhet ta kishte, qoftë në një koncept cilësie (pika a), qoftë në një koncept gjendjeje a të qeni (pika b), në radhë të parë, kuptimisht duhet me e shprehë nocionin që i takon fushës së abstraksionit. Këtë çështje po e qartësojmë sadokudo më në hollësi më poshtë.

1. Rreth kuptimit strumbullar të asnjanësit prejmbiemëror

Të vihet re se sinonimet e shënuara në kllapa për shembujt e paranyjëzuar, qoftë nga hartuesit e Fjalorit në fjalë, qoftë edhe prej nesh, dallojnë qartë semantikisht nga nocioni parësor që kanë sot asnjanësit e mirëfilltë prejmbiemërorë, por megjithatë, ne, formën e tillë e konsideruam si barasvlerësin më të qëlluar semantik, më të përafërt me realitetin e sotëm, Këtë që sapo e thamë, për ta kuptuar më mirë, po përpiqemi ta shpjegojmë më poshtë, duke e ilustruar me ndonjë shembull konkret. Siç dihet, b.f., fillimisht formimi i asnjanësit të tipit të bardhët, të kuqtë e të ngjashëm është motivuar nga tema e qartë fjalëformuese e mbiemrit përkatës (asnjanës: të bardhët ose (i) bardhë, të kuqtë ose (i) kuq etj. dhe mbi këtë bazë është bërë emërzimi për të shprehur konceptin përkatës në fushën e abstraksionit, por që ndërlidhej domosdo metaforikisht a drejtpërdrejt me konceptin e cilësisë nga tema prodhuese motivuese. Pra, me fjalë-emrin të bardhët do të shprehej një kuptimësi, qoftë drejtpërdrejtë me ngjyrën e bardhë, qoftë tërthorazi, siç u cek, një kuptimësi metaforike simbolike e një dukurie përkatëse. Kështu mbase fillimisht mund të shpjegohej prejardhja e të gjitha emërzimeve nga mbiemrat e paranyjëzuar.

Na është e ditur se po ato cilësi të emrit që shprehin mbiemrat e thjeshtë të mirëfilltë, siç janë:

a) madhësia e forma, tipi i madh, i gjerë, i lartë etj,

b) ngjyra: i bardhë, i kuq, i verdhë etj. si dhe

c) vetia fizike e shpirtërore, si i butë, i fortë, i njomë, i bukur, i ëmbël etj. (Shih K. Topalli, vepra e cit. f.. 32.),

po ato dalin të mishëruara edhe tek asnjanësit prejmbiemërorë, pra të emërzuar mbi të njëjtën bazë.

Këtë fakt, që sa e zumë në gojë, po e theksojmë në mënyrë të veçantë për arsye se në FShS (2002) nuk është vepruar kështu në mjaft raste. Ndodh, jo rrallë që aty si kuptim i parë ose si veçori karakteristike e motivuar me dalë jo kuptimësia e një madhësie, e një ngjyre a e një vetie fizike, po një kuptimësi tjetër, pra jo ajo që ndërlidhet me temën fjalëformuese. P.sh. aty në vend se të shënohet parësorisht karakteristika prejmbiemërore që ka të bëjë me cilësinë përkatëse, qoftë edhe simbolike (kuptohet me nocion abstrakt) del emërtimi i një gjë-sendi konkret, si b.f. kuptimi i parë për konceptin të bardhët del krem-zbardhimi, për të kuqtë - (laps) buzëkuqi, për të hollët del ije (pjesë e trupit),për të lartët del vend, ndërsa për të verdhët, të zbehtët del verdhëza (sëmundje, si shenjë pasojë), për të lehtët, të rëndët, të hollët, të fikët, del shpjegimi: alivani, alivanosje (d.m.th. sëmundje), të ftohtët ka barasvlerësin plevit (sëmundje dhe, po ashtu, trajtat: të pështirët, të vështirët, të pështjellët, të ndotët, shpjegohen me krupë, neveri (sëmundje), duke u larguar kështu nga kuptimi fillestar abstrakt që i takon edhe sot natyrës së mbiemrit përkatës ose edhe emrit cilësor me prapashtesën –si.

Ne, nuk kontestojmë të vërtetën se me rastin kur janë vjelë emrat e tillë, madje edhe në gjendjen e sotme me ta diku-diku mund të shprehet koncepti i sipërcekur përkatës, por tërheqim vërejtjen e ngulmojmë që këto koncepte asnjanësi duhet a mund t’i ketë si koncepte të dorës së dytë a të tretë, dhe jemi të sigurt se, b.f., trajtat e emrave të tillë në konkurrencë lojale me emërtimet e zyrtarizuara, sidomos për gjë-sende konkrete ose të sëmundjeve, në ballafaqim me emërtimet zyrtare të sëmundjeve, do ta humbin atë konkurrencë, nëse deri tani nuk e kanë humbur, prandaj në fjalorët e tipit normativë shpjegues standard, patjetër së pari në radhë, duhet të shënohet kuptimi strumbullar që ndërlidhet me konceptin përkatës të abstraksionit të lartë që shpreh asnjanësi sipas motivimit që e jep tema e qartë fjalëformuese e pastaj mund a duhen shënuar edhe kuptime vargore polisemantike që ende mund t’i shprehë emri i tillë i gjinisë asnjanëse.

Po ritheksojmë faktin se kur është fjala te shembujt që i jep prof. A. Zymberi, lidhur me mbiemrat e emërzuar mbi bazë pjesoreje të shkurtë kalbë me kalbë ose ndrydhë me ndrydhë, siç ishin rastet të kalbëtit (pjesa e kalbur e mollës), të ndrydhëtit (pjesa e ndrydhur e këmbës) etj. ku nuk ka sinonim alternativ me barasvlerësi të plotë zëvendësimi, emërtimet e tilla, duhet të legalizohen në përdorim normal. Pra asnjanësit e tillë që dalin të nevojshëm për mbulimin e koncepteve të veçanta për gjëra me cilësi konkretizimi duhet të vlerësohen si të pranueshëm në shqipen standarde, por, gjithsesi të shënjohen, si raste të veçanta për nënfushën semantike që shprehin.

a) Rreth sinonimisë së asnjanësve prejmbiemërorë të cilësisë

Siç mund të shihet nga pasqyra e shembujve të grupimit të parë, të gjithë barasvlerësit sinonimikë të asnjanësve prejmbiemërorë të cilësisë, ndonëse nuk shprehin plotësisht të njëjtin koncept, dalin me prapashtesën –si, përveç dy rasteve: zi-a për të zi-të dhe kuqëlimi për të kuqtë.Që sinonimet e caktuara nuk e shprehin të njëjtin koncept kemi si provë faktin se të gjithë asnjanësit cilësorë mund të zbërthehen me treguesin sintagmor: të qenët a me qenë + mbiemri (njëjës mashkullor). Letrarishtja e sotme rekomandon zbërthimin: të jesh + mbiemri përkatës, por ne na duket sadopak më natyrshëm me dalë zbërthimi me asnjanës ose me paskajoren e mirëfilltë + mbiemri përkatës se me formën e lidhores (veta e dytë njëjës). Andaj pritet me të drejtë rehabilitimi i trajtave të paskajores së mirëfilltë në standard, siç është kërkuar. Krahaso: të mirët, d.m.th, me qenë ose të qenët i mirë; të bardhët – me qenë ose të qenët i bardhë, e kështu me radhë, ndërsa sinonimi në kllapa zbërthehet me paskajoren e foljes ndihmëse: me pasë: me pasë + emri përkatës, ndërkaq letrarishtja e sotme rekomandon të kesh + emri përkatës (trajtë e lidhores veta e dytë njëjës). Pra me mirësi kuptohet me pasë sjellje a cilësi të mira ose me qenë i pajisur me të mira. Gjithashtu me emrin bardhësi kuptohet figurativisht se duhet me pasë (d.m.th., jo vetëm të kesh ti) veçori të larta ogurbardha morale e të tjera, por me kuptim përgjithësues që vlen për të gjitha vetat njëjës e shumës, përgjithësim ky që shprehet natyrshëm me trajtën e paskajores me pasë.

Këtë që sapo u përpoqëm ta shprehim rreth asnjanësit në raport me sinonimet përkatëse, po e ilustrojmë me këtë dialog të mundshëm:

-Këtë të mirë ta kthefsha me të mirë dhe me të mira.

-E mira është kat-kat, more vëlla, Ajo shihet më së miri jo me sytë e ballit po sytë e mendjes.

-Sidoqoftë, me mirësi fitohet e këndellet më lehtë edhe çdo zemër e thyer!...

Pra, kemi vërejtur se të gjithë asnjanësit mund të zbërthehen kështu, si u tha më lartë dhe njëherazi konstatojmë se mund të ketë ndërkëmbime në nuanca, ashtu siç mund të ketë edhe dallime në këtë tresh a katërsh sinonimik: të mirët – asnjanës – koncept i përgjithshëm abstrakt, e mira, po emër abstrakt,femëror i paranyjëzuar, me të cilin gjithsesi paraqitet një veprim a ide e konceptuar, si të thuash e konstruktuar me ndonjë element konkretizimi, siç është treguesi kat-kat, ndërsa me mirësi, po emër abstrakt i gjinisë femërore, i prejardhur me prapashtesën –si, me të cilin paraqitet se shprehet diçka edhe më konkrete nga shembulli i mësipërm po i kësaj gjinie, si me thënë shprehet sadokudo materializimi i vetë idesë së konceptuar ose rezultati i procesit përkatës si rrjedhojë e punës së mirë, d.m.th. e së mirës, nocion ky që ende qëndron në fushën e abstraksionit, po duket se ka elemente të konkretizimit relativ.

Fundja këtë dhuratë që ia jep copë në dorë a llokum në gojë gjuhës sonë I lumi Zot, të breruar atavikisht edhe me hyjnizim magjik, duhet ta njohim më mirë, ta shfrytëzojmë që të gjithë ne shqipfolësit dhe ta trashëgojmë ogurbardhësisht e jo ta anashkalojmë, ta rrudhim ose edhe ta zhdukim subjektivisht. Këtu nuk e kemi fjalën për stilin administrativ sa për stile të tjera. Sido që të jetë, ky është një fakt që tregon se kuptimi i formave të asnjanësit prejmbiemërorë në raport me barasvlerësit sinonimikë (sidomos me emrat e prejardhur), ndryshon jo vetëm për nga forma e gjinia, por edhe për nga brendia, nga përmbajtja ndërlidhur me nënfushën semantike që mbulon e së këtejmi ndryshon edhe nga mënyra e zbërthimit semantik. Në këtë kontekst, këtu mund të hetohet një çështje me shumë rëndësi. Ndërsa koncepti i asnjanësit mbetet në fushën e abstraksionit, ai i emrave të prejardhur me –si etj. tregon procesin e formësuar, mjaft të ravijëzuar po në fushën e abstraksionit, por të pajisur shkallë-shkallë me elemente semantike gjithnjë e më afër konkretizimit.

Prandaj në asnjë rast sinonimet e tilla nuk duhen konsideruar si plotësisht identike ose që mund të zëvendësohen për të shprehur të njëjtin nocion në fusha të caktuara të dijes e të veprimtarisë. Këtë fakt po e ritheksojmë në mënyrë të veçantë sepse disa gjuhëtarë e krijues letrarë, madje edhe ndonjë përkthyes i pa përvojë të duhur, pa të drejtë, asnjanësit prejmbiemërorë cilësorë po i zëvendësojnë me emrat përkatës të prejardhur, kryesisht me prapashtesën –si ose edhe me ndonjë tjetër, pa e vrarë mendjen se me një veprim të tillë subjektivist po e dëmtojnë shumë mozaikun e të shprehurit të tërësishëm të gjuhës shqipe.

b) Rreth sinonimisë së asnjanësve prejmbiemërorë jocilësorë

Siç mund të shihet nga shembujt e mësipërm, nën b), asnjanësit jocilësorë që shprehin një gjendje a të qenë, dalin me sinonimi mjaft heterogjene, prandaj edhe veçoritë dalluese të tyre janë edhe më të dukshme dhe më të ndërlikuara seç dilnin tek asnjanësit prejmbiemërorë cilësorë. Siç mund të shihet, në 16 rastet nga pasqyra e nëngrupit të mësipërm dalin së paku njëmbëdhjetë (11) forma sinonimesh me prapashtesa a fundorë të ndryshëm. P.sh.

1) më -im: ligështim (të ligtë);

2) më –irë: lagështirë (të lagëtit), mugëtirë (të mugëtit), ndyrësirë (të ndytët);

3) më –je: n/gjallje (të gjallët), m/pakje (të pakëtit);

4) më –si: nxehtësi (të nxehtët), pështirësi (të pështirët), vështirësi (të vështirët);

5) më –i: tepri (prejndajfoljor i të tepërtit), zjarrmi (të nxehtët),

6) më –ni: rini (të ritë);

7) –shmëri: ndotshmëri (të ndotët), ngjashmëri (të ngjarët);

Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME Icon_cool

më -shti: madhështi (të madhtë);

9) më –ri: gjallëri (të gjallët), majmëri (të majmët);

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:01 am

10) me zero-mbaresë: rëndë-a, (të rëndët);

11) dy raste janë sqaruar me barasvlerës sinonimikë njëfjalësh mbi tjetër temë neveri (të pështirët) dhe zjarrmi (të nxehtët) dhe dy raste me togfjalësha: humbje e vetëdije (të fikëtit) dhe ngjashmëri rasti (të ngjarët).

Gjithashtu vërejmë se për dallim nga shembujt nga pika a) që trajtat e asnjanësit zbërtheheshin kryesisht me togun: të qenët ose me qenë + mbiemri përkatës cilësor, shembujt e këtij grupimi (pika b) zakonisht zbërthehen me ndihmësen tjetër të foljes kam: me pasë a të kesh + ndajfolja ose emri përkatës. P.sh. të lagëtit tregon si me pasë lagështi(rë), të ligtë - me pasë ligshti(m), të gjallët – me pasë gjallëri a n/gjallje ose të qenët a me qenë gjallë (jo me qenë i gjallë) etj. Po ashtu edhe barasvlerësit në kllapa zbërthehen por më foljen me pasë: me pasë ose të kesh + asnjanësin përkatës në trajtën e pashquar. P.sh.: lagështirë, do të thotë me pasë të lagësht, majmëri – me pasë të majmë, zjarrmi – me pasë të nxehtë (ngirtzje temperature), e kështu me radhë.

Sqarime të tjera rreth kuptimësisë së prejmbiemërorëve

Me sa u tha, secili asnjanës shpreh një koncept abstrakt të përgjithësuar cilësie, gjendjeje a të qeni, që assesi nuk parakupton, sot për sot, se semantika e tillë domosdo ka të bëjë, qoftë me vetë zhvillimin e procesit, qoftë me rezultatin e atij procesi, prandaj duhen dalluar kuptimet a nuancat kuptimore të asnjanësve ndaj barasvlerësve të tjerë, ngase sinonimet përkatëse të caktuara dalin të specifikuara për nënfushën me elemente gjithnjë e më konkrete të nocionit, qoftë të procesit të veprimit, qoftë të rezultatit konkret të atij veprimi dhe kështu nuk e rrezikojnë fare konceptin e asnjanësit përkatës. Në të vërtetë, asnjanësi prejmbiemëror ndalet në perceptimin e vetë konceptit, si me thënë, e mban ravijëzimin e atij nocioni në nivelin më të lartë të abstraksionit, por pa e shkëputur plotësisht konceptin për tërë shtrirjen e nocionit përkatës. Së këtejmi del se, sot për sot, me gjykue drejt mund të thuhet me gojën plot se emrat sinonimikë të prejardhur të pa paranyjëzuar e të tjerë nuk e rrezikojnë fare nënfushën që mbulon asnjanësi përkatës i paranyjëzuar, i cili me u shprehë me fjalë të tjera specifikimin e vet e ka karakterizuar tek shkalla më e lartë e abstraksionit morfosemantik të fjalës.

Sidoqoftë, për ta bërë edhe më të qartë të vërtetën se koncepti i asnjanësit të paranyjëzuar prejmbiemërorë cilësorë dhe ai i atyre jocilësorë (sifoljorë) ka natyrë tjetër nga asnjanësit e parmë dhe emrat e tjerë të prejardhur me prapashtesat përkatëse e të tjerë, po japim skemën me nga një shembull karakteristik, nga të dy grupimet e prejmbiemërorëve, me të ashtuquajturit barasvlerës sinonimikë, për të identifikuar kështu edhe më mirë nënfushën semantike të nocionit të asnjanësit përkatës, sipas rubrikave:

1) emri i nyjshëm si temë motivuese fjalëformuese,

2) asnjanësi prejmbiemëror (emër abstrakt),

3) emri femëror i paranyjëzuar (abstrakt),

4) emri i përgjithshëm mashkullor i njeriut i paranyjëzuar.

Skema ndërsinonimike e prejmbiemërorëve

---------------------------------------------------------------------------------------

1 2 3 4 5 .

1) i mirë-i të mirët e mira/të mirat mirësia/mirësitë i miri /të mirët

2) i madh -i të madhtë e madhja madhëria/madhëritë i madhi/ të mëdhenjtë

Shembuj ilustrues fjalisor në përputhje me

skemën e mësipërme

Po i ilustrojmë shembuj nga skema me fjalitë e mundshme të konstruktuara, sipas dy grupimeve të asnjanësit prejmbiemëror:

a) Nga grupimi i prejmbiemërorëve me kuptimësi cilësie:

/Të mirët shprehet me punë e me zemër. E mira nuk harrohet. Mirësia të fisnikëron. I miri dallohet me punë./

1) Të mirët (tiparii së mirës, i mirësisë shpirtërore): emër asnjanës, vetëm, njëjës, me kuptimësi të një abstraksioni të lartë.

2) E mira (puna e mirë, emër abstrakt, i paranyjëzuar, njëjës, gjinia femërore) Të mirat (punët e mira): emër abstrakt shumës gjinia femërore). Të dyja trajtat njëjës e shumës shprehin kuptimësi që lidhet në njëfarë mënyre me punën e mirë të konkretizuar a me rezultatin asaj pune. a të atij veprimi.

3) Mirësia (sjellja e mirë), emër abstrakt, emër i prejardhur, njëjës gjinia femërore. Mirësitë (sjelljet a veprat e mira), emër abstrakt, shumës, gjinia femërore, Të dyja trajtat njëjës e shumës shprehin kuptimësi të konkretizuar nga rezultati i sjelljes a i veprimit përkatës.

4)I miri (njeriu i mirë): emër abstrakt njeriu(mbiemër i emërzuar), njëjës, gjinia mashkullore. Të mirët (njerëzit e mirë): emër abstrakt njeriu, shumës, gjinia mashkullore. Edhe I miri dhe Të mirët lidhet kuptimisht me një konkretizim me njeriun a njerëzit konkretë, të pajisur me cilësinë përkatëse.

b) Nga grupimi i prejmbiemërorëve me kuptimësi

jocilësore ((gjendje a të qeni)

/Të madhtë qëndron në virtytet e larta të njeriut. E madhja qëndron në vlerat e larta morale. Madhëria e njeriut shihet nga veprat e kryera. I madhi ka përgjegjësi më të madhe se i vogli./

1)Të madhtë (asnjanës, abstrakt, vetëm njëjës) kuptimi qëndron në dukurinë që ka të bëjë me virtytet e larta të njeriut.

2) E madhja (femëror i paranyjëzuar, abstrakt,kryesisht vetëm njëjës), kuptimi qëndron në vepra të larta të ravijëzuara morale.

3) Madhëria (femëror, abstrakt , i prejardhur me prapashtesim, njëjës kryesisht), kuptimi qëndron në veprat pozitive pothuajse të kryera.

4) I madhi (emër i përgjithshëm njeriu, njëjës e shumës), kuptimi qëndron në përgjegjësinë e njeriut sipas pozitës që zë në shoqëri.

* * *

Nga shembujt e dy pikave të mësipërm, a) dhe b), mund të nxjerrim disa konstatime, ndër të cilat ne po i veçojmë këto dy, ngase vlejnë për të gjithë shembujt e tipit të njëjtë:

Së pari, ndërlidhja semantike asnjanës/femërorja e paranyjëzuar kanë përafërsi kuptimore më të madhe se me sinonimet e tjera, por megjithatë ndryshojnë, jo vetëm për nga gjinia, por edhe për nga përmbajtja.

Së dyti, ndërlidhja formale e jo semantike e asnjanësit me shumësin e emrit mashkullor të paranyjëzuar si te shembulli të mirët ndaj të mirët (i miri), andaj një homonimi e tillë nuk duhet të na hutojë.

Në të vërtetë, edhe pse konstatimet e mësipërme dalin të qëndrueshme, megjithatë ne e shohim të arsyeshme që në këtë kontekst të vazhdohet edhe më me sforcimin ose me modifikimin e mëtejshëm të disa koncepteve të shprehura më përpara lidhur me disa probleme që janë të ndërlidhura me këtë çështje.

3. Vazhdim i sqarimeve në raportin asnjanësi

prejmbiemërorë / barasvlerësit sinonimikë

Gjatë këtij vazhdimi të sqarimeve do të ndalemi në tri pika:

së pari përsërisim me qëllim sforcimin e faktit se të gjitha sinonimet e lartpërmendura bashkëjetojnë në ligjërimin tonë standard, andaj duhen dalluar më mirë specifika e nënfushave përkatëse semantike që mbulojnë,

së dyti, japim arsyetimin pse shembujt janë dhënë prej nesh vetëm në gjininë mashkullore dhe jo edhe në atë femërore dhe

së treti, jepen edhe shembuj ku ende disa prirje janë në fazën e formëzimit..

1) Specifikimi i nënfushave semantike kusht

i bashkëjetesës sinonimike

Semantikisht asnjanësi të mirët ose të madhtë, siç u pa, kanë njëfarë afrie formale sa i përket paranyjëzimit, por kanë edhe afri kuptimore me femërorët sinonimikë: e mira të mirat, ose e madhe e madhja, përkatësisht me trajtat: mirësi-a, mirësi-të ose madhëri-a (madhorja a madhështorja) madhëritë (madhështitë), por femërorja si në njëjës si në shumës, siç u tha, tregon një gjendje si të themi të kryer, ndërsa asnjanësi, në krahasim me nocionet e tilla, ndalet vetëm te koncepti i pakonkretizuar me një shtrirje të lehtë gjithëpërfshirëse për tërë nocionin, d.m.th. ndalet në temën e perceptuar, prej nga mund të nënkuptohet e vërteta se asnjanësi fillimisht do të ketë pasur shtrirje më të gjerë kuptimësie se që e ka sot. Prandaj identifikimi kuptimor në mes të këtyre dy trajtave që përmendet nga prof. Sh. Demiraj e të tjerë, gjoja se:

“format e gjinisë asnjanëse të mbiemrave të nyjshëm që ishin më të përshtatshëm për të shprehur nocione abstrakte më vonë kur gjinia asnjanëse u dobësua në ndërgjegjen popullore, atëherë emrat asnjanës të paranyjëzuar u zëvendësuan pak nga pak ose me format e gjegjëse të gjinisë femërore ose me emra të prejardhur prapashtesorë”, (Shih: Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Prishtinë 1988, f. 157.)

qëndron i saktë vetëm pjesërisht, d.m.th., vlen vetëm rreth të shprehurit të nocioneve në fushën abstrakte, por jo tërësisht edhe rreth zëvendësimit, ngase asnjanësit prejmbiemërorë, siç u provua dhe u sprovua prej nesh, siç e tregon realiteti i sotëm, u zëvendësuan vetëm për një pjesë të nocionit të fushës së abstraksionit që (ndoshta) e mbulonin, por jo tani, pasi aty momentalisht kanë hise edhe emra të tjerë që e kanë fituar nënfushën përkatëse në luftën e konkurrencës, por megjithatë asnjanësit nuk u zëvendësuan krejtësisht dhe assesi nuk u zhdukën, por u pozicionuan në një nënfushë tjetër po të asaj fushe të gjerë, duke kaluar, siç po ceket disa herë, në shkallën më ë lartë konceptore të abstraksionit.

2) Gjinia mashkullore si trajtë përfaqësuese e emërtimit

të njerëzve sipas gjendjes a veprimtarisë së tyre

Asnjanësin e njëjësit të emërores, në njërën anë me trajtën e gjinisë mashkullore në shumës, në anën tjetër: të mirët // të mirët, i lidh vetëm forma e njëjtë shkrimore, por nuk i lidh kurrfarë nënfushe semantike, sepse me shumësin e mashkullores tregohet diçka konkretizuese, që ka të bëjë me njerëz të pajisur me cilësinë e mirësisë e jo me konceptin gjegjës si veçori e abstraksioni të lartë të nocionit që e shpreh asnjanësi.

Dihet edhe ky fakt se emrat e përgjithshëm të njerëzve me prejardhje mbiemërore (shembulli 4) në gjuhën tonë dalin zakonisht në gjininë mashkullore, e cila konsiderohet si trajtë përfaqësuese, prandaj edhe ne i shënuam shembujt vetëm në këtë gjini. Kjo është arsyeja e parë. Ekziston edhe një arsye tjetër se po të shënohej edhe trajta përkatëse në gjininë femërore, jo vetëm do të bëhej një punë pa nevojë, por do të ndërlikohej çështja. Themi do të ndërlikohej, sepse format e emërtimit të njerëzve sipas gjendjes a veprimtarisë së tyre, të emrave mbi bazë mbiemërore të gjinisë femërore dalin formalisht identikë me prejmbiemërorët abstraktë të gjinisë femërore. Krahaso emrin abstrakt të gjinisë gramatikore e mira (vepër) të mirat (vepra), në njërën anë, me emërzimin e mbiemrave cilësorë si emërtime të gjinisë femërore natyrore: e mira të mirat (e mira vajzë të mirat vajza), në anën tjetër.

Pra, kjo është arsyeja pse tek emrat e njerëzve (frymorëve) si trajtë përfaqësuese merret normalisht gjinia mashkullore dhe që kontekstualisht vetëkuptohet se femërorëzimi bëhet shumë lehtë me mjetet femërorizuese dhe me një veprim të tillë i iket ndërlikimit të panevojshëm formal të çështjes që ndërlidhet me trajta homoforme të emërtimeve në fjalë, të cilat, siç e pamë, janë identike si në njëjës ashtu edhe në shumës, në drejtshkrim e në drejtshqiptim.Dallimin e bën vetëm konteksti.

3) Rreth zhvillimit të strukturës sinonimike

të prejmbiemërorëve

Shpjegimet që u dhanë për shembujt të mirët dhe të madhtë në parim vlejnë pothuajse për të gjithë shembujt mbiemërorë cilësor e jocilësorë, por jo të gjithë shembujt mbi bazë mbiemërore aktualisht kanë zhvillim të njëjtë për nga struktura. Po japim edhe disa shembuj, duke e shënuar sipas këtyre rubrikave:

1. mbiemri i mirëfilltë,

2. asnjanësi

3. emrin femëror abstrakt të paranyjëzuar dhe

4. emrin me prapashtesim:

---------------------------------------------------------------------------------------

1 2 3 4

i bukur të bukurit e bukura bukur/i-a,

i mirë të mirët e mira mirë/si-a,

i gjallë të gjallët - gjallë/ri-a a gjall/ni-a,

i bardhë të bardhët e bardha bardhe/ni-a,

i dëlirë dëlirët - dëlirë/ti-a

i dëlirshim të dëlirshmit - dëlirshmë/ri-a

i rritshëm të rritshmit – rritshmë/ri-a;

i marrë të marrët e marra marrë/zi-a.

Edhe nga këta shembuj, mund të nxjerrim, veç tjerash edhe këto përfundime:

1. Emrat femërorë abstraktë me paranyjëzim (ndonëse nuk mohohet mundësia), hë për hë, nuk dalin të zhvilluar në të gjitha rastet, madje ndodh që ende përdoren vetëm në numrin njëjës.

2. Emrat abstraktë të prejardhur mbi bazë të kuptimësisë mbiemërore (cilësorë e jocilësorë), përveç me –si, formohen edhe me prapashtesat: -i, -ri/-ni, -ti, -shmëri, -zi, siç shihet nga shembujt e mësipërm.

Dhe ç’është e vërteta, edhe këta shembuj asnjanësish zbërthehen normalisht me ndihmën e paskajores me qenë ose të asnjanësit të qenët + mbiemri përkatës.

Pra, me të bukurit kuptohet me qenë ose të qenët i bukur, ndërsa me bukuri, kuptohet me pasë cilësi a tipare të të bukurit (me pasë bukuri) Sigurisht diçka më konkrete shprehet kur thuhet me pasë bukurise me pasë të bukur, sepse të bukurit (si emër asnjanës) qëndron më në thellësi të shpirtit si koncept i abstraksionit të lartë se vetë fjala bukuri bukuria, e cila, si me thënë, edhe shihet edhe preket, me fjalë të tjera, konkretizohet.

Ky zbërthim vlen për të gjithë shembujt.

/Sqarim: Shfrytëzojmë rastin të rrëfehemi paksa pse gjatë zbërthimit po e përdorim paskajoren me qenë ose me pasë krahas trajtës së asnjanësit të qenët ose trajtave të jesh ose të kesh + trajtën përkatëse të emrit ose të mbiemrit. Veç arsyeve të tjera që janë përmendur në tjetër vend këtu po theksojmë se për një veprim të tillë kemi parasysh faktin se edhe prof. Androkli Kostallari e pati futur në përdorim trajtën e paskajores me pasë në kontekst të ngjashëm. Ai duke u ballafaquar me kuptimësinë e mbiemrave të përbërë të tipit hundëshkabë shpjegon se këto kompozita”zbërthehen me anë të foljes me pasë, përkatësisht me pasë ose që e ka hundën si të shkabës” (Shih: Studime mbi leksikun...I, Tiranë 1972, f. 146).

Sidoqoftë, edhe nga këta shembuj kuptohet se asnjanësit e nyjshëm prejmbiemërorë të përftuar më herët se emrat e sipërshënuar sinonimikë me prapashtesat përkatëse me –i fundore variantesh të ndryshme e të tjerë, arritën të mbesin në përdorim normal për veçori të caktuara të abstraksionit, për të mbuluar kështu nuanca cilësie, gjendjeje a të qeni, që dallojnë dukshëm semantikisht nga sinonimet përkatëse që, siç u tha, lindën më vonë, edhe pse edhe këto përftime dalin si emra abstraktë, po janë specifikuar për nënrrafshe te tjera kuptimësie.

Nga sa u tha më lartë, duhet me u mbajtë mend se edhe sot e kësaj dite, si më herët edhe tashti e në vijimësi, po të shikohet hollë e hollë, nga format e reja, nuk rrezikohet fare qëndrueshmëria e përdorimit të asnjanësve prejmbiemërorë, sepse asnjanësit e tillë dalin të specifikuar vetëm për konceptin e cilësisë, të gjendjes a të qenit të caktuar që nuk mbulohet plotësisht me asnjë sinonim tjetër, prandaj konstatimin e prof. Sh. Demirajt në versionin tjetër, po të ngjashëm, siç u cek më sipër, se

“në një fazë të caktuar (pas emrave prejpjesorë me ë) procesi i

mbiemrave të nyjshëm erdhi e u bë një nga mjetet kryesore për

pasurimin e klasës së emrave me njësi të reja leksikore Në krye të herës për këtë qëllim emërzoheshin kryesisht format e gjinisë asnjanëse të mbiemrave të nyjshëm që ishin më të përshtatshëm për të shprehur nocione abstrakte Po më vonë kur gjinia asnjanëse u dobësua në ndërgjegjen popullore, atëherë emrat asnjanës të paranyjëzuar erdhën e u zëvendësuan pak nga pak ose me format gjegjëse të gjinisë femërore ose me emra të prejardhur prapashtesorë”, (Vepra e cituar f. 157.)

ne e quajmë të drejtë, gjithashtu, vetëm pjesërisht, sepse pjesën rreth zëvendësimit e marrim me rezervë, ngase asnjanësit prejmbiemërorë, siç u provua më sipër nuk u zëvendësuan, por u specifikuan po në kuadër të fushës përkatëse të abstraksionit, duke e ndarë atë fushë trizash sinonimisht,qoftë me emrat e nyjshëm femërorë, tipi e mirë e mira, të mira të mirat, qoftë me emrat e prejardhur, tipi mirësi mirësitë, me të cilët bashkëjetojnë në harmoni relative, ashtu ngjashëm sikurse bashkëjetojnë me sinonimet përkatëse edhe asnjanësit e paranyjëzuar mbi bazë pjesoreje, siç do të shohim në vijim.

^{U përmand disa herë se}

C. Asnjanëzimi mbi bazë pjesoreje

1) Grupimi i asnjanësve prejpjesorë sipas profilit të

nënfushës semantike

Edhe asnjanësit prejpjesorë të paranyjëzuar me të cilët shprehet një koncept veprimi, mbi bazë të tipit të trajtës së pjesores, sipas profilit të nënfushës semantike që mbulojnë, i ndajmë në katër grupe:

a) mbi temë me –ë fundore: të bërë-t (bërje), të dalë-t (dalje), të dhënë-t (dhënie), të hyrë-t (hyrje), të larët I (larje), të larët II (pagesë), të marrët (marrje), të ngrënë-t (ngrënie), të ngjarët (ngjarje), të pangrënët (pangrënie), të parë-t I (shikim, pamje), të parët II (pasi, parëti), të pëgërë-t (pëgërje!), të prerë-t (prerje!), të pështjellë-t (pështjellje), të qenë-t (qenie), të qarë-t (qarje), të sharë-t (sharje), të vjelë-t (vjelje), të vjellë-t (vjellje) – gjithsej 20 shembuj.

b) mbi bazë të një bashkëtingëlloreje në temë, me –ur fundor: të ecur-i (ecje), të errurit (errësim), të folurit (e folur-a, gjuha), të ftohuri-t (ftohje), të lehurit (lehje), të ngrysurit ((ngrysje, errësim), të ngjeshur-it (ngjeshje), të nuhatur-it (nuhatje), të njohur-it (njohje), të prekur-it (prekje), të qeshurit (qeshje), të sosur-it (sosje, sosë-a!), të shprehur-it (shprehje), të tekur-it (tekë-a, veprim i rastit) – gjithsej 14 raste;

c) vetëm një rast mbi bazë të fundores –ier/ët: të përzier-ët;

ç) mbi bazë të fundores –uar, të pjesores së foljeve më –Oj dhe –UAJ: të dëgjuar-it (dëgjim, dëgjesë), të menduar-it (mendim), të paguarit (pagim, pagesë), të qëlluarit (e qëlluar-a, qëlluarje, veprim rasti), të rruar-it (rrojë), të shkruar-it (shkrim, shkresë, shkruarje) – gjithsej 7 raste, 4 nga foljet më –oj dhe 3 nga foljet më -uaj.

Gjithsej, në këto katër grupe mbi temë pjesoreje, janë përfshirë 42 shembuj. Bien në sy disa çështje të diskutueshme, ndër të cilat këtë rast po i veçojmë tri:

Së pari, përmendim rastin e vetëm nga pika c) me mbaresën –ët, shembulli: të përzierët, trajtë kjo që ndeshet edhe në Fjalorin rusisht –shqip (Moskë 1954). Mbetet të shihet, dhe këtë e kanë në dorë standardologët tanë se a do të përthithë kjo mënyrë ndërtimi edhe shembuj të tjerë nga foljet me –ier, yer dhe uar, apo jo?

Së dyti, pikërisht për tipin më prodhimtar dhe aktiv të foljeve më -o/j, janë dhënë vetëm katër shembuj dëgjoj (të dëgjuar-it), mendoj (të menduar-it), mësoj (të mësuarit) dhe qëlloj (të qëlluar-it), numër ky i pothuaj i barazuar mbase rastësisht, por pa të drejtë, me foljet më –uaj: paguaj (të paguarit), rruaj (të rruarit) dhe shkruaj (të shkruarit) që është tip joprodhimtar.

Së treti, po përmendim edhe shembullin e vetëm të pangrënët, me parashtesën PA- që emri ose mbiemri e këtë rast asnjanësi shpreh mungesë ose mendim të kundërt. Përveç asnjanësit të papunët, të cilën e diskutuam më përpara në FGJSH 2006 ndeshim mbi 70 shembuj të emrave të paranyjëzuar me këtë parashtesë, ndërsa në Fjalorin e M. Elezit, përveç rastit të papunët, ndeshim edhe këta asnjanës: të paatillë-t, të pacaktuem-it,të pafjetur-it, të pakrruar-it, të pamujtun-it, të pamaturit, të pazjarmë-t(!), të patrazuesh/ëm-it, të cilët nuk na zgjojnë vetëm kërshërinë, por na japin për të kuptuar se edhe në këtë mënyrë asnjanësit kanë derë të hapur të pakufizuar shumimi.

Sidoqoftë, nga pasqyra e asnjanësve prejpjesorë të sipërcekur, siç po shihet, edhe nëse i shikojmë shembujt si trajta përfaqësuese, përsëri përfaqësimi i tyre nuk del i denjë për të gjitha grupet e prejfoljorëve. Është e vërtetë e pamohueshme se në jetën tonë ligjërimore numri i tyre është shumë më i madh. Për foljet më –Oj, si me thënë, numri i tyre (i prejpjesorëve) del i pakufizuar, ngase nga çdo folje (pjesore) mund të formohet pothuaj normalisht asnjanësi përkatës, prandaj pikërisht për këtë tip asnjanësisht dhe përhapjen e tyre në kohë-hapësirë, do të ndalemi paksa më gjatë në krerët vijues të këtij punimi, por edhe këtu në këtë krye, tashti fill, s’do të anashkalohet kjo temë pa u shprehur ndonjë konstatim, ngase këtë po na imponon vetë natyra e lëndës që po trajtohet.

2) Disa nga karakteristikat e veçanta të asnjanësve

prejpjesorë

Domosdo, siç mund të shihet nga grupimi i mësipërm i shembujve lypsen cekur, së paku, disa nga karakteristikat themelore të këtij tipi asnjanësish:

1. Në grupin e shembujve mbi bazë të foljeve më –ë fundore, siç mund të shihet, janë përfshirë disa raste a nëngrupe foljesh: vokalike, të parregullta, apofonike e të tjera, të cilat sa i përket tipizimit të modelit trajtëformues e fjalëformues nuk përkojnë njëri me tjetrin, madje në këtë kontekst dalin edhe mjaft raste problemore edhe në raportin letrarishte / dialekt, të cilat ndikojnë edhe në formimin e asnjanësve mbi këtë bazë, çështje këto që kërkojnë sqarim si në aspektin normativ, ashtu edhe në atë dialektor, prandaj shembujt e paraqitur në pasqyrën e mësipërme, nuk mund të themi me plotgojë se mund të cilësohen si trajta përfaqësuese për emërtimin përkatës të asnjanësve të krejt atij grupi a nëngrupi përkatës.

2. Vlen të theksohet gjithashtu se përveç rastit pagesë për të larët (e borxhit) dhe pamje për të parët I (shikimi) dhe të parët II (pasi-a) të gjithë shembujt e tjerë sinonimikë në kllapa, ndaj asnjanësve përkatës, janë emra të veprimit me prapashtesën –JE: bërje, dalje, dhënie, hyrje, marrje, ngrënie, ngjarje, pëgërje, përzierje, prerje, pështjellje, qenie, qarje, sharje, vjelje, vjellje si edhe përzierje.

3. Edhe në grupin e asnjanësve mbi bazë të foljeve me bashkëtingëllore, përkatësisht me fundoren –ur (geg. –un) në pjesore, nuk dalin probleme të theksuara lidhur me përftimin e asnjanësve, nëse çështja shikohet nga këndi i formimit të modelit fjalëformues, por edhe këtu, veç raportit ndërdialektor del edhe raporti emër i nyjshëm ndaj emrit të prejardhur më –je, ngase dalin ndryshime pikërisht rreth temës përkatëse emërformuese (temë e pjesores së zgjeruar / temë e pjesores së shkurtër), e cila (kjo e fundit) shërben si temë prodhuese. Krahaso: (me) qeshë - të qeshët ndaj me qeshun/qeshur – të qeshurit), (me) folë – të folët ndaj (me) folun/folur - të folurit etj., megjithatë shembujt e shënuar mund të konsiderohen të mjaftueshëm si trajta përfaqësuese të modelit për formimin e asnjanësve mbi bazën e pjesores së letrarishtes, ndërsa ato me -je mbi bazë të pjesores së shkurtër (mbi bazë të ish-sghqipes letrare mbi bazë të gegërishtes)..

4. Ia vlen të theksohen rastet e veçanta sinonimike të shënuara në kllapa si: e folur-a (emër nyjshëm femëror) për të folurit dhe dy emrat prejpjesorë pandajshtesorë: sosë-a për të sosurit dhe tekë-a për të tekurit.

5. Edhe për grupin e foljeve më -Oj dhe -UAj mund të jepen vërejtje specifike. Kështu, ndërsa për foljet më –uaj tri trajtat e shënuara të paguarit (paguaj), të rruarit (rruaj) dhe të shkruarit (shkruaj), si trajta përfaqësuese mjaftojnë për nëntipin a nëngrupin e foljeve të tilla, për foljet më –O/j, tipi më prodhimtar i foljeve të gjuhës shqipe, që sipas rregullit prejpjesori i prejardhur i veprimit merr prapashtesën –IM ose -ESË, katër trajtat e shënuara në atë burim (të dëgjuarit, të menduarit , të mësuarit dhe të qëlluarit) nuk mjaftojnë as për së afërmi të merren si trajta përfaqësuese për modelin përkatës emërformues mbi këtë bazë, nëse nuk jepen e sqarime e interpretime plotësuese të nevojshme edhe më bindëse, sidomos për këto dy çështje:

E para, nëse mendohet se këto trajta asnjanësish mbi bazë të foljeve më –Oj (mësoj të mësuarit, dëgjoj të dëgjuarit, mendoj (të menduarit dhe qëlloj të qëlluarit), janë aktive në shqipen letrare e të tjerat jo, gabimi është i pafalshëm, ngase bie ndesh me realitetin, sepse mbi këtë bazë, siç u tha më sipër, prodhimtaria del e pakufizuar.

E dyta, nëse mendohet a dikujt i shkon ndërmend se koncepti i asnjanësve si b.f. të shkruarit del i zëvendësuar plotësisht me prejpjesoren sinonimikë më – im(shkr-im shkrim) a –esë (shkr-esë shkresë) ose të shkëlqyerit me shkëlqim a shkëlqesë ose me –je shkruar-je shkëlqyerje e ndonjë trajtë tjetër, gabohet edhe më rëndë, ngase bie ndesh po ashtu me realitetin, sepse nocioni i asnjanësit mbi këtë bazë del me nënfushë të veçantë dalluese të përcaktuar semantikisht që ndryshon nga nënfusha që mbulojnë prejpjesorët e prejardhur veprues me prapashtesën –IM ose -JE, e ndonjë tjetër, siç do të argumentohet në krerët vijues të këtij punimi.

6. Rasti të përzierët (përzierje) a do të përthithë apo jo, edhe shembuj të tjerë nga foljet me –ier ose -yer si zier të zierët, lyer të lyerët , kryer të kryerët, etj, mbetet çështje e hapur.

7. Po e theksojmë në fund si pikë të veçantë faktin, ndonëse duket si përsëritje se lidhur me foljet më –oj ashtu edhe-uaj, ia vlen të vihet në pah e vërteta se emrat sinonimikë, po mbi temë të njëjtë fjalëformuese, të shënuar në kllapa, veç atyre më –IM dalin edhe me prapashtesa a mënyra të tjera, si: për të rruarit del rrojë-a, për të qëlluarit, dalin dytrajta: e qëlluar-a dhe qëlluarje (jo qëllim); për të dëgjuarit del dëgjesë, për të paguarit: pagesë, ndërsa për të shkruarit veç trajtës shkrim, dalin edhe: shkresë, shkruarje, veçori kjo që do të trajtohet më gjerësisht në krerët vijues..

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:02 am

III. FaktoGRAFI rreth shtrirjes së përdorimit

të asnjanësve prejpjesorë

në gjuhën shqipe

1. Rreth qëndrimit jo të qartë teorik e praktik ndaj asnjanësve

në shqipen e sotme letrare

E thamë haptazi dhe paksa tërthorazi më sipër se shembujt e asnjanësve të përfshirë në FShS (2002), nëse nuk kuptohen si shembuj të vetëm e jo si shembuj përfaqësues, sidomos e kemi fjalën për tipin e asnjanësve me prejardhje prejpjesore, atëherë lënda e tillë del shumë e mangët dhe e varfër në raport me realitetin. Së këndejmi, kjo mosnjohje e realitetit, madje mund të krijojë apo mbase edhe do të ketë krijuar keqkuptime në përmasa jo të vogla tek një numër i konsiderueshëm të konsultuesve të Fjalorit në fjalë. Kështu po themi, ngase një manifestim i tillë, në njëfarë mënyre, del i shfaqur subjektivisht te mjaft kuadro, të vjetër e të rinj: gazetarë e përkthyes, arsimtarë, kritikë e krijues letrarë e të tjerë, deri edhe tek disa hartues fjalorësh dygjuhësh (shqip-gjuhë e huaj dhe anasjelltas). Me fjalë të tjera del i shfaqur një keqkuptim i tillë i realitetit edhe te disa kuadro që nuk mund të mund të konsiderohen joprofesionistë nga vendi i punës ose për punët e detyrat që i kryejnë ose për pozitat që zënë në shoqëri dhe konkretisht këtë qëndrim e ndeshim të zbatuar mjaft dallueshëm pas viteve ’70 të shekullit të kaluar në disa burime tona normative (andej e këndej), sepse në ato burime leksikografike dhe përgjithësisht asnjanësit nuk dalin të favorizuar sa do të duhej, kur kemi parasysh realitetin ligjërimor, nga i cili, gjithsesi ofrohen në vazhdimësi edhe mjaft shembuj të rinj e atraktivë, të cilët në kuadër të strukturës shprehëse dalin pothuajse të pazëvendësueshëm. Ndërkaq, ndonëse si të tillë, nuk figurojnë në burimet përkatëse normative (!). Si fakt më konkret që jeta ofron shembuj të rinj po përmendim rastin se vetëm në revistën Seminari...25/1 Prishtinë 2007 manipulohet me mbi 40 raste asnjanësish. Aty i ndeshim edhe këta shembuj që nuk dalin të shënuar në Fjalorin e shqipes së sotme (2002): të nxënit, të emërzuarit, të lexuarit, të jetuarit, të kënduarit e ndonjë tjetër.

Pra nuk është i drejtë mendimi se mungesa e numrit të konsiderueshëm të asnjanësve në fjalorët përkatës lidhet me mungesën e tyre në realitetin tonë gjuhësor. Madje ka individë që këtë mungesë të asnjanësve në fjalorët përkatës e shprehen me ekstremin tjetër, gjoja se kjo dukuri, është fjala për mungesën e përfaqësimit, mund të arsyetohet (hamendshëm) se gjoja ashtu është vepruar, sepse shembuj të tillë kanë shtrirje aq të gjerë, sa që kjo rëndomtësi s’ka nevojë të theksohet a të shënohet veçan në burime të caktuara, ngase do ta rëndonte pa nevojë fjalorin përkatës(?!).

Sido që ta marrësh, për mendimin tonë, veprimet e tilla rreth anashkalimit të asnjanësve të paranyjëzuar në burimet përkatëse nuk dimë si mund të arsyetohen, qoftë nga autoritet tona të larta gjuhësore, qoftë nga hartuesit e fjalorëve normativë përkatës, sidomos e kemi fjalën për ata autorë shqipfolës hartues fjalorësh (pas viteve të ’70-a), të cilët edhe e kishin domosdo të ravijëzuar trashëgimisht tipin e asnjanësve të tillë në sistemin e tyre ligjërimor.

Për një dukuri të tillë pasivizimi të asnjanësve, sipas gjase kanë ndikuar mendimet e disa studiuesve tanë, mendimet e të cilëve u cekën pak a shumë në fillim të këtij punimi, por aq më tepër ndoshta do të ketë ndikuar edhe mendimi i prof. A. Kostallarit i shprehur që në vitin 1967 në punimin e tij monografik:”Parimet themelore për hartimin e Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe, ku në kreun e tretë A te Struktura e fjalorit, pika 15, kryerreshti i dytë theksonte:

a) Emrat participorë asnjanës e femërorë që kanë kuptimin e procesit të veprimit ose të rezultatit të veprimit nuk do të jepen për çdo folje, por në mënyrë të kufizuar. Zakonisht ato me të njëjtin kuptim, p.sh. të vjellët, të bëra e të pabëra etj.;

b) kur i kundërvihen emrit parashtesor nga pikëpamja e kuptimit ose e ndonjë nuance kuptimore (krh, thënje dhe e thëna,, dhënje dhe të dhënat etj.);

c) kur i kundërvihen emrit parashtesor nga pikëpamja e përdorimit (krh. p.sh.”shtënja në përdorim” dhe vras dy zogj me një të shtënë” etj);

ç) kur janë diferencuar e veçuar në gjuhën letrare nga tipat

prapashtesorë dhe kanë fituar kuptim e përdorim terminologjik

(krh. në filozofi mendimi e të menduarit, procesi i të menduarit

etj.). (Shih: Studime mbi leksikun...II, Tiranë 1972, f. 49.)

Siç po shihet nga teksti i mësipërm, vetëm pika a) pjesërisht dhe pika ç) tërësisht, kanë të bëjnë me asnjanësit e paranyjëzuar, ndërsa dy pikat e tjera e pika a) pjesërisht vlejnë për femërorët e paranyjëzuar abstraktë, tipi e mira të mirat.

Lidhur me mendim-propozimin e tillë, paksa konfuz, të prof. A. Kostallarit pati reaguar me kohë prof. A. Xhuvani, i cili ndër të tjera pati theksuar:

...Krahas me këto (formimet me –im e –je n.v.) duhet të regjistrohen në fjalor edhe gjithë emrat mashkullorë ose femërorë p.sh. e ftohta dhe të ftohtit, e zbehta dhe të zbehtit, e bukura dhe të bukurit, e dalmja e dalura dhe të dalët, e folmja dhe të folurit a të folët, e pamja dhe të pamët a të parët, e lidhura dhe të lidhurat, e ardhmja dhe të ardhurit a të ardhunit, e vena dhe të venët, të pyeturit dhe pyetja, të përgjigjurit dhe përgjigja, e ngrëna dhe të ngrënët etj. Këta emra janë të gjuhës së folur popullore dhe janë përdorur prej rilindësve... Pse ka marrë hov të madh në praktikën e sotme të gjuhës përdorimi i emrave sufiksorë me –im e –je, nuk do të thotë se emrat e substantivuar prej mbiemrash e foljesh të përdorur edhe këta në gjuhën e folur e të shkruar, të mos zënë vend në “Fjalor të gjuhës shqipe” ose të zënë vend të kufizuar, sikurse kuptohet nga ajo monografi”. (Shih Studime mbi leksikun ...II, Tiranë 1972, f. 124.)

Siç po shihet nga dy insertet (pasuset) e sipërcituara nuk ndahen mirë kuptimisht asnjanësit nga emrat e substantivuar femërorë e mashkullorë, madje prof. A. Xhuvani nuk i përmend fare shembujt përkatës si asnjanës, por i quan vetëm si emra abstraktë të gjinisë mashkullore, ndërsa prof. A. Kostallari, pothuajse i njëjtëson (i përzien) funksionalisht te shembujt përkatës: substantivat prejpjesorë të nyjëzuar asnjanës me femërorët e paranyjëzuar abstraktë. Mjerisht një përzierje të tillë e ndeshim edhe në ndonjë shkrim të studiuesve të rij që rrahin çështje ti tilla.

Sidoqoftë, mendim-rekomandimi i prof. A. Kostallarit, i kuptuar sipërfaqësisht, mbase edhe i keqkuptuar si rekomandim uniform, për njerëz të uniformëzuar të kohës, do të ketë ndikuar që përgjithësisht edhe në burimet leksikografike të botuara më vonë, numri i asnjanësve, të jetë sadokudo, i reduktuar ose pa shembuj të rij. E thamë të keqkuptuar, sepse nuk duam të besojmë se ai (profesori i nderuar A. Kostallari) i kishte zhvlerësuar tërësisht në atë kohë konstatimet rreth asnjanësve, siç u cekën në fillim të këtij punimi, ngase vepra “Gjuha letrare shqipe për të gjithë”, qe botuar nën bashkautorësinë dhe përkujdesjen e tij, përkatësisht nën drejtimin dhe redaktimin e tij. Madje, prof A. Kostallari, në një vend tjetër, pikërisht lidhur me zëvendësimin e asnjanësve me emrat e prejardhur me –im dhe -je tërhiqte vërejtjen si vijon:

“Po kjo prirje tipologjike në strukturën fjalëformuese nuk duhet ngatërruar me përdorimin e emrave asnjanës të paranyjëzuar e sidomos të atyre prejfoljorë në shqipen e sotme ngase përdorimi i tyre në raste ... është edhe sot në normë, ndërsa zëvendësimi i tyre me emra prejpjesorë (prapashtesorë) me -im ose –je që vihet re nganjëherë është i papranueshëm nga norma”. (Shih: Studime mbi leksikun...III, Tiranë 1981.)

Pra, vërejtja e prof. A. Kostallarit rreth nënfushave përkatëse semantiket asnjanësve ka vlerë edhe sot, prandaj e thamë se mendimi i mëparshëm i tij për mospërfshirjen e një numri më të madh të asnjanësve në fjalorët përshkrues normativë, mbase për rasye thjeshtëzimi a ku ta dimë, do të jetë keqkuptuar.

Para se të kalojmë në analiza të tjera do të përmendim në vijim disa nga burimet leksikografike të me të hershme e më të vonshme, në krahasim me botimet zyrtare të pas viteve të ’70-a, ku paraqitja e asnjanësve përkatës del, si me thënë, jo e plotë ose e diskutueshme për nga numri i përfshirjes. Si burime më të hershme do të përmendim disa tekste burimore si faktografi që nga Rilindja e këndej si dhe disa nga botimet e më vonshme, për të fituar kështu idenë se si ishte gjendja e asnjanësve në periudha të caktuara, kur asnjanësit, sidomos të paranyjëzuarit, si me thënë, herë frymonin lirshëm e herë jo aq. Është fjala për etapën e diskutueshme prej nesh, pa harruar edhe burimet e viteve të fundit, pas vitit 2002, kur mbase si reaksion ndaj qëndrimit inert në fazën e diskutueshme prej nesh, ndodhi, si të thuash, edhe ndonjë dukuri paksa shpërthyese rreth përfshirjen enorme të asnjanësve, jo gjithherë funksionalë e në përshtatje me zhvillimin e sotëm.

2. Rreth përfshirjes së asnjanësve në disa burime të caktuara

leksikografike të gjuhës sonë

Në vazhdim, pra, duke shëtitur kronologjikisht nëpër titujt e disa burimeve leksikografike, fare shkurtazi, do të përmendim kalimthi praninë e asnjanësve, duke cekur edhe ndonjë veçori tjetër karakteristike gjuhësore të burimit përkatës.

1) Në Fjalorin e K. Kristoforidhit ku janë të regjistruara mbi 100 asnjanës për nga numri mbizotëron tipi i prejpjesorëve si dhe i prejmbiemërorëve ndaj asnjanësve primitivë burimorë, çka na jep për të kuptuar se rrudhja e përdorimit të asnjanësve të mirëfilltë primitivë kishte filluar më herë se kjo periudhë që i takon fundit të shekullit XIX.. Natyrisht në këtë burim ndeshin edhe trajta të shënuara në gegërishte dhe në toskërishte. Ndahet me vizël trajta e shquar me -të si p.sh. të ngjyemi-të / të ngjyerë-itë etj., mbase nën ndikimin e ortografisë së emrave të tillë nga shkrimtarët tanë të vjetër (Budi, Bardhi, Bogdani).

2) Edhe në Fjalorin e “Bashkimit”, që numerikisht ka disa dhjeta më shumë asnjanës se Fjalori e sapopërmendur i K. Kristoforidhit. Në këtë burim mbizotërojnë po ashtu shembujt e tipit të prejpjesorëve, të cilët shënohen në të dyja trajtat, por më shumë në trajtën e pashquar. Që të gjithë shembujt janë shënuar në dialektin e gegërishtes (shkodranishtes), madje edhe nyja e përparme (në emëroren e shquar shënohet pa –ë-në fundore. Krahaso: t’ajmit, t’çamit, t’cnuem, t’cofun, t’llaptuem, t’kuptisun, t’qekunit, t’qejnuemit, t’qitunit, t’qethunit, t’murmruem, t’skajuem, t’pruum, t’shaam, t’shpejtuem, t’shpeshtuem, t’teshun, t’trakulluem etj. Asnjanësit prejmbiemërorë, me sa pamë, nuk shënohen veçan nga mbiemrat a prejmbiemërorët e tjerë.

3) Edhe në Fjalorthin e N. Gazullit,, ku paraqitet lëndë nga viset e Gegnisë ndeshim disa asnjanës si në Fjalorin e Bashkimit, por tash ndiqet ortografia e Komisisë Letrare të Shkodrës, e cila u mbështet edhe në Kongresin e Lushnjës (1920). Nyja e përparme shënohet e plotë përgjithësisht. P.sh. të kaluem-t, të dhanun-t të shtimë-it, të ranë-t etj. Nuk gabohet nëse thuhet se Fjalorii i N. Gazullit karakterizohet me përdorimin e asnjanësve si dhe të paskajores së mirëfilltë me + pjesore.

4) Pas Fjalorit ë N. Gazullit po e radhisim Fjalorin e Tahir Dizdarit (Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, Tiranë 2004), i cili, ndonëse i përfunduar nga fundi i viteve ’60-a të shekullit të kaluar, kur njësimi i letrarishtes mbi bazë të toskërishtes konsiderohej i kryer, gjuha e autorit dhe e krejt veprës del si vazhduese e gjuhës letrare mbi bazë të gegërishtes, sipas ndikimit të vendimeve të Komisisë Letrare të Shkodrës (1917) dhe Kongresit të Lushnjës (1920).

Si veçori karakteristikë të gjuhës së kësaj vepre mund të veçojmë këto tri fakte:

së pari, shembujt ilustrues autori i ka marrë nga të gjitha trevat shqipfolëse, duke përfshirë edhe veprën letrare të Gj. Fishtes,

së dyti, autori e ka përdorur fare natyrshëm paskajoren e mirëfilltë me + pjesore si barasvlerës të infinitivave jo vetëm të gjuhëve të familjes indoevropiane (persishtes, sllavishtes etj), por edhe të gjuhës turke (si gjuhë aglutinonte uraloaltaje) dhe të gjuhës arabe (si gjuhë semite), por edhe në gjuhën e vet autoriale.

së treti, ndonëse paskajoren e mirëfilltë e ka përdorur edhe për mbulimin e disa koncepteve abstrakte, të cilat mbulohen edhe me asnjanësit prejfoljorë, ai megjithatë në veprën e tij ka manipuluar me mbi 100 asnjanës, të cilët zakonisht dalin brenda togfjalëshave përkatës, si p.sh.:

të dhanunit e fjalës, të marrunit nëpër gojë, të shkuemit për sajdi, të përmbytunit e botës, të shikuemit me kureshtje etj, ose vepri (veprimi n.v.) e të dalunit (të zbuluesit, të shtyemit, të gjetunit etj. ose dukunia a mënyra e të punuemit, zanati i të qepunit, friga e të rrëzuemit, lezeti i të ngranmës, ose një të ecun me kali etj.

.

Siç po shihet shembujt janë të shënuar në gegërishte, mirëpo në atë vepër ndeshim edhe ndonjë shembull të tillë të shënuar në toskërishte si p.sh: të pshuarit (të shfryerit), të hequrit, të bitisurit e ndonjë tjetër.

Pra, siç po vërehet, nga gjuha e T. Dizdarit (1900 -1972), i cili ishte punonjës i Institutit të gjuhësisë të Tiranës kuptojmë se në atë Institut vazhdonte të përdorej gegërishtja edhe pas LDB-së deri në vitet ’50 - ’60 jo vetëm nga prof. A. Xhuvani, por edhe nga punonjës të tjerë, siç ishte edhe T. Dizdari.

5) Pra kjo trashëgimi e ish shqipes letrare mbi bazë të gegnishtes që vazhdoi si të themi zyrtarisht deri në vitet e ’40-a të shekullit të kaluar, përkatësisht pas LDB-së, po që ndërroi kahe që në vitet e para pas LDB-së, duke dalë i favorizuar shkallë-shkallë dialekti i toskërishtes, siç shihet edhe nga gjuha sqaruese Fjalorit serbokroatisht -shqip (grup autorësh, Tiranë 1948), ku shihet qartë animi drejt toskërishtes edhe në trajtat shkrimore të asnjanësve. Pra si veçori e këtij Fjalori (1948) është se tashti, mbizotëron letrarishtja mbi bazë të toskërishtes. Po përmendim faktin se aty ndonëse mbizotërojnë trajtat e toskërishtes, nuk mungojnë edhe trajta të gegërishtes, por vetëm për disa shembuj të tillë shënohet sigla (g), d.m.th. trajta dialektore gege. Edhe në këtë burim mbizotërojnë barasvlerësit asnjanës të shqipes në trajtën e shquar dhe numri i tyre është relativisht i madh. në krahasim me gjendjen në Fjalorin e shqipes së sotme (2002).

6) Pothuajse e kundërta ndodh, sa i përket gjuhës dialektore ose variantit letrar, në Fjalorin e Henrik Bariçit me titull Fjalor i gjuhës serbishte ose kroatishte dhe i shqipes (a-o) (Zagreb 1950), sepse në këtë burim mbizotëron pothuaj tërësisht varianti i gegërishtes, edhe pse aty-këtu ndeshim ndonjë trajtë-fjalë me rotacizim, si p.sh. djalëri, arshikri, ndonjë folje me paskajoren e mirëfilltë me + pjesore, por të toskëzuar me -r-në karakteristike, si: me u kurvërue (kurvënue) me dashurue (me dashtë, me dashunue), si dhe asnjanësi të paralajmëruar-it (të paralajmëruem-it). Autori njeh emrat e veprimit me -im dhe me -je, por këta për nga numri janë shumë më të paktë në krahasim me asnjanësit e paranyjëzuar përkatës sinonimikë, të shënuar mbi temë të njëjtë fjalëformuese. Asnjanësit a shembujt e tillë janë me qindra. Sa për ilustrim po i shënojmë nja tre-katër shembuj:

dubljenje – të dhenun-it, të gërmuem-it, të gërryem-it, të lugosun-it, të biruem-it (birim-i), të ndejunit në krye;

grçenje – të gërmuqun-it, të cenguem-it, (cengim-i), të garravaçuem-it, të galucuem-it, të drynuem-it;

ljutnja – hidhënim-i, zemërim-i, acari--ja, egërsim-i, të ashpëruem-it, bufitje-a, të dufitun-it, inat-i;

diranje – prekje-a, prekë-a, ngucë-a, gërgim-i, të gërgam-it, ngallmim-i, gëzatë-a, gëzmim-i, cytë-a, të cytun-it, dukuni-je-a, të dukunisun-it.

Siç po shihet nga shembujt e sipërm autori e ndan shquarsinë e emrave të numrit njëjës të tri gjinive, ndërsa nyjë-mbaresën e shumësit nuk e shënon fare.

Sidoqoftë, te ky burim ndeshim forma të ndryshme emërformuese, veç tjerash edhe mjaft raste të emrave prejpjesorë pandajshtesorë, si: prekë-a, ngucë-a, gëzatë-a, cytë-a pastaj: dhanë-a, falë-a, bindë-a, ethë-a, përmbysë-a, pasë-a etj.

7) Në Fjalorin serbokroatisht-shqip të Sokol Dobroshit, (Prishtinë 1953), i cili ka luajtur rol shumë pozitiv në ruajtjen sadokudo të gjuhës shqipe edhe në administratën e përkthyer të kohës dhe në vazhdimësi te ne, si barasvlerës të emrave asnjanës foljorë të serbokroatishtes të tipit me –a/nje ose –e/nje dalin të shënuar në shqipe afro 2000 shembuj asnjanësish, kryesisht mbi bazë pjesoreje. Kuptohet se, pothuajse, që të gjithë janë shënuar sipas variantit të gegërishtes, duke e respektuar ortografinë e kohës mbi këtë bazë. Pothuajse që të gjithë shembujt janë shënuar në trajtën e pashquar, mënyrë kjo që, siç do të shohim, nuk do të praktikohej në fjalorët e tjerë, me ndonjë përjashtim.

7) Në Fjalorin rusisht–shqip, Moskë 1954 (rib. Prishtinë 1966), nën redaktimin e A. Kostallarit (rib. Prishtinë 1966) ndeshim me qindra asnjanës prejpjesorë e prejmbiemërorë. Trajtat janë shënuar tërësisht mbi bazë të variantit të toskërishtes letrare. Si trajtë përfaqësuese mbizotëron njëjësi i shquar. Bie në sy fakti se ka më shumë raste që shënohet vetëm asnjanësi i paranyjëzuar, d.m.th. i pashoqëruar me prapashtesorët sinonimikë të tipit me –im ose –je. Në këtë burim bie në sy se prapashtesorët shënohen vetëm për kuptimin e dytë d.m.th. vetëm kur del, si me thënë, i formëzuar koncepti i emërzimit të rezultatit të veprimit, por përgjithësisht përherë asnjanësit zënë vendin e parë ndaj prejpjesorëve të prejardhur. Ka edhe veçori të tjera me interes në raportin gjuha ruse (sllave) ndaj gjuhës shqipe, njëra prej tyre si më e rëndësishme, për mendimin tonë, del fakti që po e veçojmë: asnjanësi i shqipes nuk del kurdoherë si barasvlerës i asnjanësit të rusishtes, madje nuk janë të rrallë shembujt, kur asnjanësi i shqipes del si barasvlerës edhe për emra, qoftë të gjinisë femërore, qoftë të asaj mashkullore të rusishtes. Po e ilustrojmë këtë të vërtetë me këta dy shembuj:

odvod m. – të shpuarit, të hequrit, të larguarit; të mospranuarit, të refuzuarit;

zatjazhka f. - të zgjaturit, zgjatje; të hequrit, të thithurit.

Nga shembujt e tillë konstatojmë edhe diçka tjetër me shumë interes se shumimi asnjanësit të shqipe (siç ishte në Fjalorin e S. Dobroshit) nuk është pasojë e ndikimit të serbokroatishtes, por ishte dukuri e zhvillimit të brendshëm të gjuhës sonë, ngase asnjanësit tanë do të kenë lindur a do të kenë pasur përdorim shekuj para se shqipja të ketë kontaktuar me gjuhët sllave e neolatine.

Këtu është vendi, për mendimin tonë të përmendim konstatimin me vend të prof. Idriz Ajetit se “huazimet e gjuhës shqipe me gurrë sllave e riogreke duan veçuar nga huazimet lashtogreke e latine, sepse asnjanësit sllavë e riogrekë nuk u pasqyruan në neutra” në gjuhën shqipe. (Vepra e cit .f. 94.) Po ky fakt u vërtetua, pra, edhe me shembujt tanë ilustrues.

9) Në Fjalorin terminologjik serbokroatisht-shqip (grup autorësh), Prishtinë (1961), të gjithë asnjanësit dalin të shënuar në trajtën e shquar, kuptohet edhe këta në variantin e gegërishtes letrare, p.sh., prejmbiemërorët: të nxehtit, të randët, të ftohët, të fikët, të pakë etj.; prejpjesorët: të ndëgjuemit, të shijuemit, të mësuemit; të pamit, të ndymit, të bamit, të qenunit, të ulunit, të prekunit, të rrahunit etj.

10) Natyrisht botimi i Fjalorit të gjuhës shqipe (1954) edhe lidhur me asnjanësit paraqet interes tejet të rëndësishëm. Në këtë burim, me sa pamë, ndeshim të shënuar afro 60 shembuj asnjanësish, prej të cilëve nja 10 janë asnjanës të paparanyjëzuar (të mirëfilltë), mbi 20 prejmbiemërorë dhe afro 30 janë prejpjesorë. Disa prej tyre janë shënuar në variantin e gegnishtes letrare si: të hasunit, të pakunit, të pamët (!), pasi paraqitnin koncepte të veçanta, të paplotësuara me trajtat e toskërishtes. Ndonëse dalin mjaft mbiemra të shënuar në gegërisht si: i kenuni, të kenun-it, i shnjerëzuemi, të shnjerzuemit, i shëmtueti, të shëmtuetit, asnjëri prej tyre nuk del i cilësuar edhe si asnjanës. Me këqyrë hollë e hollë, prejmbiemërorët dhe prejpjesorët dalin të regjistruar në zëra pothuajse të përafërt, ose edhe të barabartë dhe në numër relativisht të vogël, mirëpo sa i përket realitetit duhet theksuar, në mënyrë të veçantë, se në atë Fjalor manipulohet me mbi 1000 shembuj asnjanësish kryesisht prejfoljorë, të cilët janë përdorur si fjalë sqaruese brenda tekstit përkatës që jepet lidhur me përkufizimet e fjalëve a të koncepteve përkatëse. Të mbahet mend se të gjithë asnjanësit prejpjesorë, me të cilët manipulohej në sqarimin e fjalëve në fjalorin përshkrues FGJSSH (1980) dhe FSHS 1984, 2002, nuk futen më në veprim, sepse sqarimi tani bëhet me trajta foljore, veta e parë njëjës e mënyrës dëftore e jo me asnjanës.

Në përgjithësi shihet njëfarë konsolidimi i trajtave të asnjanësve edhe drejtshkrimisht edhe përmbajtësisht, prandaj ky material është shfrytëzuar, përkatësisht del i shënuar (kopjuar), me ndonjë përjashtim, edhe në fjalorët e tjerë të mëvonshëm. Tashti po i përmendim nja tri raste përjashtimi që nuk dalin të shënuara në FShS (2002): të përqethët, të prirët, të përthyerit (ky i fundit cilësohet si term në fizikë). Sa i përket trajtës përfaqësuese vazhdon një larushi, por megjithatë, mund të thuhet se mbizotëron trajta e shquar si trajtë përfaqësuese.

11) Në Fjalorin serbokroatisht - shqip, grup autorësh, botim i IA të Prishtinës, (1974, rib, 1986) respektohet drejtshkrimi i pas Kongresit të Drejtshkrimit (1972), përkatësisht ndiqet, pra, drejtshkrimi i njëzuar i vitit 1973. Në këtë burim mbizotëron trajta e shquar ndaj së pashquarës, por kjo ndërdyshje trajtë e shquar / trajtë e pashquar dallon nga autori në autor. Sa i përket numrit të asnjanësve mund të thuhet se është shënuar numër i konsiderueshëm i tyre. Në këtë burim mund të thuhet përgjithësisht se asnjanësi nuk del i injoruar në krahasim me trajtat përkatëse sinonimike të emrave të veprimit me prapashtesat –im ose –je. Një injorim i tillë vërehet në fazat e pak mëvonshme, kur në përgjithësi shprehej njëfarë rezerve lidhur me të shënuarit e trajtave të asnjanësve. Këtë që e thamë po e ilustrojmë me një fakt që lidhet me Shtojcën që i është bërë këtij Fjalori me rastin e ribotimit, 12 vjet më vonë. Në këtë Shtojcë mbizotërojnë emrat e veprimit me prapashtesim, pordalin të shënuar vetëm nja20 shembuj asnjanësish të paranyjëzuar, nga të cilët si më karakteristikë po i përmendim shembujt, d.m.th. të shënuar në trajtën e shquar, në njërën anë, si: të niveluarit, të nivelizuarit, të ngurtësuarit, të programuarit, të shmallkuarit e ndonjë tjetër, por edhe vetëm në trajtën e pashquar, në anën tjetër, si të rrafshuar, të respektuar, në anën tjetër. Një larushi të tillë e ndeshim veç Shtojcës edhe në brendinë e Fjalorit në fjalë dhe për tipa prejfoljorësh të tjerë. Në këtë burim që nuk është rast i vetëm, bie fjala, për barasvlerësin e serbokroatishtes rastenje dalin të shënuara të dyja trajtat veç e veç: të rritur dhe të rriturit (f. 705) e jo si një fjalë e vetme me nyjë-mbaresën e ndarë me vizël nga trajta e pashquar: të rritur-it.

Nuk e shohim të arsyeshme të përmendim edhe raste të tjera të diskutueshme, edhe pse nuk janë të pakta, po tash po përmendim një çështje tjetër që zgjon interes Bie në sy, gjithashtu, se asnjanësi i nyjshëm i shqipes, siç e pamë edhe në Fjalorin rusisht –shqip, përdoret nganjëherë edhe si barasvlerës togfjalësh edhe për ndonjë emër të gjinisë femërore të serbokroatishtes me –ost fundor, si p.sh.:

progresivnost – të qenët progresiv, akromatiçnost – të qenët akromatik, rastvorenost – të qenët të shkrirë, desnorukost – të qenët djathtak, raspolozhivost – të qenët në qejf etj.

Pra asnjanësi i shqipes (në togfjalësh); përdoret edhe për shembuj të gjinisë femërore me –ost fundor të asaj gjuhe. Po shtojmë edhe këtë se zakonisht koncepti i emrave më --ost të serbokroatishtes (të gjuhëve sllave) në shqipe ka si barasvlerës emrat me –shmëri të shqipes, p.sh,.

rastvorenost – shkrishmëri, kurse në huazime ka barasvlerësi me emrat me –itet fundor progresivnost – pogresivitet, e kështu me radhë.

Sigurisht mund të përmenden edhe çështje të tjera që dallojnë, siç u tha, edhe nga autori në autor, por si veçori e tij, po përsërisim edhe njëherë se në këtë burim është përfshirë numër i konsiderueshëm i asnjanësve, gjë që ndryshon paksa kjo praktikë në versionin tjetër të fjalorit shqip-serbokroatisht të hartuar pothuajse nga autorët e njëjtë.

12) Në Fjalorin shqip-serbokroatisht të Mikel Ndrecës (Prishtinë, 1976), duke pasur parasysh fondin jo të madh të fjalëve ndeshim numër jo të vogël asnjanësish, afro 50 sish. Gjithsesi barasvlerësit serbokroatisht e ndërsjellazi dalin të qëndrueshëm. Megjithatë zgjon interes fakti se aty b.f. shënohen dy trajtat të asnjanësit të shqipes mbi temën e njëjtë: të qeshët (pjesore e shkurtër) dhe të qeshurit (pjesore e zgjeruar) që aty jepen në serbokroatishte me barasvlerës të njëjtë: smeshanje dhe osmeh. Në këtë burim bien në sy edhe trajta gege të pakunit, d.m.th. veç trajtës letrare të pakëtit, pastaj edhe trajtat drejtshkrimisht të diskutueshme: të pamë–it, të thermë-it (në vend: të pamë-t, të thermë-t), po marrë në përgjithësi asnjanësit janë paraqitur konsiderueshëm.

13) Veç këtyre, për ne siç u cek pak më parë, edhe më shumë interes, zgjon lënda e asnjanësve e përfshirë në Fjalorin shqip-serbokroatisht, Prishtinë (1981). Ky fjalor mjaft voluminoz për kohën, te ne ka shërbyer shumë pozitivisht për mirëmbajtjen dhe kultivimin e letrarishtes së shqipes në administratën e ringjallur dygjuhësore e më gjerë. Duke e konsideruar këtë Fjalor si burim normativ, edhe lëndën sa u përket asnjanësve e konsultuam më vëmendshëm.

Edhe në hartimin e Fjalorit në fjalë sa u përket asnjanësve vërehet lehtë qëndrimi jo i qartë ose kryesisht jo favorizues i shumicës së hartuesve, që përputhet me atmosferën jo favorizuese rreth asnjanësve që mbretëronte në botimet e Tiranës në atë kohë. Supozojmë se ndoshta pas mendim-rekomandimit të përmjegullt ose të keqkuptuar nga të shprehurit e prof. A. Kostallarit dhe të tjerëve, siç e pamë në Konstatimet hyrëse të këtij punimi, tek autorët tanë ishte e pranishme njëfarë rezerve nda asnjanësve të shqipes. Sidoqoftë, ndoshta edhe ky ishte shkaku që hartuesit tanë, nuk e kishin lehtë, pra, të vendosnin, ngase ishin të ballafaquar me dy skajet, në njërën anë me realitetin, ku asnjanësit paraqiteshin shumë të gjallë në jetën tonë gjuhësore dhe në anën tjetër, duke pasur në dijeni konstatimin jo favorizues që u bëhej, si me thënë, subjektivisht gjithandej emrave të tillë në burime të caktuara. Sidoqoftë, ndërsa prof. Mehdi Bardhi hartues i materialit për shkronjat: A, B. C, Ç, D, DH, E, Ë, F është mjaft dorëlirë, ngase shënon numër të konsiderueshëm asnjanësish, afro 70 sish, pothuajse të gjithë mbi bazë foljore (prejpjesorë) të cilëve u shënon dhe e barasvlerësin sinonim me prejardhje të shqipes veçan, të tjerët si Abdullah Zajmi, hartues i materialit për shkronjat L,.LL, M, N, NJ, P, Q, T, U, V është paksa më i kursyer me asnjanësit. Vërtet, shënon disa asnjanës në zëra të veçantë, por ka mjaft raste që ata i fut në kllapa pas prejpjesorit përkatës të veprimit me –JE ose –IM, si: pallje (të pallurit), pohim (të pohuarit) etj., duke u dhënë kështu përparësi formave të prejpjesorëve sinonimikë me prapashtesat përkatëse, d.m.th. emrave të veprimit ndaj asnjanësve të nyjshëm përkatës. Edhe Sulejman Drini për shkronjat G,GJ, H, I, J, K, shënon disa asnjanës, por edhe ky është mjaft i kursyer e dorështrënguar, sidomos tek prepjesorët asnjanës. Prof. Latif Mulaku, hartues i materialit për shkronjat O,R, RR nuk e rrudh fort dorën në paraqitjen e asnjanësve edhe atyre prejpjesorë, por edhe ky asnjanësit i vë zakonisht nën hije të emrave sinonimikë të prejardhur, ngase si trajtë sinonimike parësore e vlerëson emrin e veprimit me prapashtesën përkatëse me –im ose me –je e në kllapa vendos sinonimin asnjanës të nyjshëm. Kështu me një veprim të tillë, si me thënë, jep për të kuptuar se e përqafon subjektivisht pasivizimin e asnjanësve përkatës, pasivizim ky që del edhe më haptazi nga prof. Gani Luboteni, hartues i lëndës për shkronjat SH, TH, ashtu si edhe nga Sitki Imami, i cili trajton materialin për shkronjat S, X, XH,Y,Z, ZH dhe veç ndonjë rasti si të zbehurit, të zitë ose zdrypje (të zbriturit) nuk shënon asnjë shembull tjetër asnjanësi të nyjshëm prejpjesor të paranyjëzuar.

14) Edhe hartuesit e fjalorëve të tjerë dygjuhësh të hartuar pas viteve të ’70-a kanë ndjekur kriterin e Fjalorit të shqipes së sotme, d.m.th. numri i asnjanësve del i kufizuar, ngase u janë dhënë përparësi emrave sinonimikë të veprimit me prapashtesat përkatëse Është interesant se edhe në aktivitete të ndryshme rreth gjurmimeve gjuhësore shkencore asnjanësit nuk i vërejnë fort, madje nuk i shënojnë mjaftueshëm as disa nga mbledhësit e folklorit ose vjelësit e fjalëve të reja, edhe pse në bazë, siç dihet, siç e dëshmon edhe prof. A. Zymberi, ndeshin mjaft shembuj të tillë, që nuk figurojnë në fjalorët tanë përshkrues normativë. Po e përmendim si shembull Fjalorin e fjalëve të reja të Ali R. Berishës, Klinë 2006, ku nuk shënohet asnjë fjalë e re nga asnjëri tip i asnjanësit.

Meqenëse, siç dihet, gjuha jonë është plot e përplot me shembuj të tillë dhe që përdoren fare natyrshëm nga të gjitha shtresat e shoqërisë sonë dhe nuk dalin të shënuar në FShS, atëherë mendojmë se hartuesve të fjalorëve ose mbledhësve të fjalëve të reja dhe sidomos studiuesve të profileve përkatëse, duhet t’u tërhiqet vërejtje që të kenë parasysh edhe tipat e asnjanësve dhe t’i shënojnë dhe t’i përdorin sa herë që këtë e kërkon konteksti.

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:03 am

15) Për ekzistimin e asnjanësve në gjuhën shqipe në përgjithësi, nuk dëshmojnë vetëm fjalorët dialektorë ose lënda përkatëse e vjelë së voni e folklorit tonë, por kjo dëshmohet katërçipërisht edhe nga Fjalori i gjuhës shqipe i Mehmet Elezit (Tiranë 2006), ku dalin të regjistruar në zëra të veçantë mbi 1000 (njëmijë) asnjanës, ndërsa në sqarime numri i tyre del edhe më i madh. Sidoqoftë, shumica prej tyre janë të gjallë në sistemin tonë ligjërimor, por ka edhe raste që autori i ka vjelë në burimet përkatëse nga e kaluara, të cilët nuk kanë sot për sot përhapje të gjerë, madje mbase edhe të ardhme përdorimi në atë trajtë

Po e theksojmë edhe një veçori tjetër të këtij burimi. Shumica e shembujve, ndonëse të vjelë nga trevat e gegërishtes ose nga dokumentacionet të shkruara në variantin e këtij dialekti, aty dalin të shënuar në trajtën përfaqësuese të shqipes së sotme letrare (toskërisht), por ka edhe përjashtime, çka e bëjnë çështjen mjaft të diskutueshme. Gjithsesi, kur kemi të bëjmë me trajta shkrimore asnjanësish të shënuar sipas drejtshkrimit të ish-shqipes letrare mbi bazë të gegërishtes, ose të vjelë, qoftë nga burime shkrimore letrare të reja, qoftë nga goja e popullit ose nga burimet folklorike e të tjera, çështja, siç u tha, del e diskutueshme. Këtij problemi ne do t’ sillemi në kreun e parafundit të këtij punimi, por këtu s’mund të lëmë pa e dhënë një mendim tonin për punën e autorit.

Mehmet Elezi me vjeljen e fjalë-trajtave të tilla ka bërë një punë shumë të mirë, për admirim, ngase ka dëshmuar atë që e kanë konstatuar edhe të tjerët, ashtu edhe ne, kur ka të bëjë me shtrirjes së emrave të tillë në të gjitha stilet dhe në të gjitha trevat e gjuhës sonë, por edhe për faktin se ka sjellë në dritë mjaft shembujsh asnjanësish të paranyjëzuar me të cilët pasurohet gjuha jonë letrare, edhe pse ndonjë trajtë mund të jetë e diskutueshme. Ja disa shembuj të përfshirë në veprën e M. Elezi që zgjojnë interes:

1) të ardhur-it, të arritur-it,. të baritur-it, të britur-it etj. etj.

2) të binduar-it, të avulluar-it, të bjeshkuar-it, të brishuar-it,të cikluar-it, të cakluar-it, të cubuar-it, të gemuar-it etj. etj.

3) të pëlqyer-it, të pëlkyer-it

4) të kllinj-të, të ledh-të, të mbram-të, të klluq-të,

5) të ligsht-it, të largët-it, të kthjellët-it, të nalt-it të lëmykët-it, të qethët-it

6) të gjallë-t, të bardhë-t, të gjatë-t, të kuqlimtë-t, të larë-t, të lënë-t, të llanë-t, të mamë-t, të mbarë-t, të mbjellë-t, të mirë-t, të ngranë-t, të nxehtë-t, të panë-t (edhe të tëpanë-t), të prunë-t, të rënë-t, të verbë-t, të zgjerdhanë-t etj.,

Në të vërtetë, edhe nga kjo përzgjedhje ka raste që kërkojnë sqarim plotësues, ngase nuk përputhen drejtshkrimisht me normën e sotme në fuqi dhe perspektivën e saj, por me një përpunim të lehtë ato mund të harmonizohen e në raste të veçanta edhe mund të tolerohet lojalisht konkurrenca e tyre.

16) Po nga qendra e Tiranës, jo fort moti, doli një fjalor i ri shpjegues normativ me titull Fjalor i gjuhës shqipe (2006) i hartuar nga një grup autorësh nën redaktimin e prof. Jani Thomait. Shumica e hartuesve si dhe materiali i shfrytëzuar vijnë nga FGjSSh (1980, përkatësisht i FShS (1984, 2002), materiali i të cilëve është shfrytëzuar, por nuk do të thotë se nuk ka risime e material të ri të përfshirë në këtë burim. Pikërisht lidhur me lëndën që po e trajtojmë ne, ofrohet material me shumë interes, i cili tregon se hartuesit tani kanë qëndrimi më të liberalizuar se përpara ndaj asnjanësve. Përveç shembujve që ishin përfshirë në FShS (2002) me sa pamë, janë shtuar edhe shembuj të tjerë, por jo tek të gjitha grupimet ka shumësi të ndjeshme numri. Sidoqoftë, materialin e tillë, siç thuhet, po e marrim nëpër duar dhe po e vëmë në pah më poshtë në tri pika, duke e sistemuar materialin sipas tre tipave të asnjanësve:

1. Kështu grupimit të parë, d.m.th, tipit të asnjanësve primitivë të paparanyjëzuar i është shtuar shembulli qallë-t, sinonim përsyzet. Nuk mund ta dimë sa do të ketë shtrirje dhe sa do të jetë funksional ky emër kur ka për ballë një fjalë të njohur dhe të përgjithësuar, pra, sinonimin syzet. Sidoqoftë edhe ky rast i vetmuar na zgjon vëmendjen, ngase edhe tek tipi i parë i paparanyjëzuar është shtuar një shembull sinonimik që bën pjesë tani në fjalorin e shqipes standarde me prestigj detyrimi(!).

2. Grupimit të dytë, d.m.th. asnjanësve mbi bazë prejmbiemërore, me sa pamë, i janë shtuar dy shembuj: të shkumë-t dhe të njomë-t, shembuj këta që ngjallin interes, sepse sipas nevojës shumimi i tyre del me mundësi të hapur, ndonëse këtu shumimi i tyre është simbolik, vetëm me dy shembuj.

3. Grupimit të tretë, asnjanësve prejpjesorë u është shtuar një numër relativisht i madh shembujsh. Kështu:

a) mbi temë të pjesores me –RË ose -NË fundore dalin 5 raste:

të palarët, të mpirët, të shkrirët; të shpënët, të shtënët;

b) mbi temë të pjesores më -ur të foljeve me bashkëtingëllore që në emërore shumës marrin nyjë-mbaresën -t dalin të regjistruar këta shembuj:

të bërtiturit, të diturit, të ikurit, të kalburit, të pasurit, të kënaqurit, të kërrusurit, të kositurit, të kurdisurit, të mahisurit, të magjepsurit, të majmurit, të maturit, të mëkëmburit, të ngjeshurit, të përkiturit, të përkulurit, të përsëriturit, të qepurit, të qethurit, të qokurit, të qukurit, të qullurit, të qullosurit, të rastisurit, të rendurit, të ndenjurit, të shkrepurit, të shprehurit, të shtrydhurit, të shmangurit, të sosurit, të shpikurit, të shoshiturit, të shtrydhurit, të shthururit, të zbathurit, të zbehurit,të zbrazurit, zdrypurit, të zbuturit, të zbythurit, të zhagiturit – gjithsej 43 shembuj;

c) mbi temë të foljeve me –Oj (-uar/ue): janë shtuar këta shembuj, që zgjojnë interes:

të çaluarit, të çuarit I të çuarit II, të dëgjuarit, të kopjuarit, të korrigjuarit, të krahasuarit, të qerthulluarit, të qetuarit, të qëruarit, të qorruarit, të qulluarit, të penduarit, të shijuarit, të shikuarit, të shkuarit, të shoqëruarit, të shpëtuarit, të shpjeguarit, të shpuarit, të shtruarit, të shtrënguarit, të shndërruarit, të tradhtuarit, të vepruarit, të zbatuarit - gjithsej 26 raste;

ç) mbi temë të foljeve me -UAj (-uar/uajt), janë shtuar këta 3 shembuj::

të kruarit, të shquarit; të quajturit;

d) mbi temë të foljeve me -IEj (-yer/ye) janë shtuar nja 6 shembuj: :

të shkëlqyerit, të shqyerit, të ushqyerit, të zbardhëllyerit, të zhgënjyerit, të zhgërryerit.

Pra në krahasim me numrin e pranishëm të asnjanësve në FShS (2002) këtu janë shtuar mbi 80 shembuj. Kështu në letrarishten e sotme, kur kemi parasysh numrin shembujve të regjistruar dhe ata të futur në përdorim në FShS (2002) që numri i tërësishëm i afrohej 100 -shit si dhe këta të shtuarit mbi 80, atëherë numri i tërësishëm i “legalizuar” për përdorim të asnjanësve në shqipen e sotme letrare, sipas fjalorëve shpjegues normativë, arrin shifrën 180, në mos më tepër. Madje kur kemi parasysh edhe numrin e shembujve që sqarohen me ndihmën e trajtës së asnjanësit të qenët + fjala përkatëse, e ndonjë tjetër, që në FShS 2002 sillej aty rreth 300-shit dhe që në këtë burim (FGjSh 2006) kalon 500-shin, atëherë nuk duhet të ketë më ankesë nga askush se numri i asnjanësve del i injoruar. Me fjalë të tjera, çështja e asnjanësve në përfaqësimin strukturor të prejpjesorëve dhe prejmbiemërorëve numerikisht pothuajse del në gjendje reale, por kur është fjala të përfaqësimi i tyre me shembuj konkretë sipas tipave mund të kërkohet një kriter edhe më i pranueshëm.

Sidoqoftë, për normalizimin e plotë të asnjanësve në sistemin emëror të shqipes lypsen edhe sqarime teorike, ngase siç e pamë vlerësimet e duhura mungojnë. Gjithsesi në gramatikën normative të Akademisë dhe në burime të tjera, duhen bërë korrigjimet dhe (ri)interpretimet e nevojshme, sepse siç po tregojnë faktet tipat e caktuar të asnjanësive assesi nuk dalin si “mbeturina”, por dalin si fjalë aktive e produktive me perspektivë të qartë dhe me prirje shumimi edhe në të ardhmen.

Nga sa u tha, në fund të këtij kreu, po përsërisim kërkesën që në burimet e ardhshme duhet dhënë hakun edhe më mirë asnjanësve përkatës. Nuk duhet lejuar që edhe më përfshirja e tyre në burimet normative të bëhet pa kriter. Gjithsesi duhen njohur edhe më mirë nënfushat përkatëse semantike që mbulojnë a priren të mbulojnë tipat përkatës të asnjanësve.

Po ashtu duhet tërhequr vërejtje që nuk është e drejtë të zëvendësohen arbitrarisht asnjanësit e nyjshëm prejpjesorë, në çdo rast, me trajtat e prejardhura sinonimike me prapashtesat –IM ose -JE, ose me femërorët e nyjshëm e ndonjë tjetër, siç kanë bërë e po bëjnë aktualisht disa hartues fjalorësh, sepse, siç do të argumentohet edhe në kreun vijues, asnjanësi i paranyjëzuar prejpjesor e ka vendin e posaçëm të pazëvendësueshëm në kuadër të sistemit ligjërimor brenda strukturës emërore të gjuhës shqipe.

.

IV. vendi i asnjanësve prejpjesorë në kuadër

TË PREJPJESORËVE TË TJERË

1) Treshi sinonimik dhe emërtimi i proceseve

tekniko-teknologjike në gjuhën shqipe

Siç e pamë vendi i asnjanësve të paparanyjëzuar ose të parmë si emra të mirëfilltë me kuptim të hershëm burimor përfshihej në kuadër të nënfushës që emërtoheshin përgjithësisht koncepte të gjësendeve a të lëndëve konkrete të panumërueshme e të tjera, vendi i asnjanësve prejmbiemërorë të nyjshëm që në fillim bënte pjesë në nënfushën e emrave abstraktë të profilit të cilësisë të një gjendjeje a të qeni që motivohej nga tema e qartë fjalëformuese mbi bazë mbiemërore, ashtu siç motivohej edhe emërtimi i asnjanësve të paranyjëzuar prejpjesorë nga tema foljore (pjesorja përkatëse) për të shprehur veprime të caktuara po nga fusha e abstraksionit, por të profiluar ndërkohë parësorisht në një nënfushë të veçantë semantike, që kishte të bënte me emërtimin e koncepteve të veprimeve përkatëse po brenda fushës së gjerë të abstraksionit, ashtu siç ngjan edhe me asnjanësit prejmbiemërorë. Në të vërtetë, këtë nënfushë semantike të asnjanësve prejpjesorë e shpjeguam dhe konceptuam në një farë dore në kreun e mëparshëm, ndërsa tashti në këtë krye e në të tjerët në vazhdim na mbetet që ta qartësojmë edhe më mirë e më në hollësi po të njëjtën gjë, ngase në këtë mënyrë identiteti i asnjanësve të këtij tipi, del më i përkapshim. Pra, na mbetet që në vazhdim të bëjmë përpjekje që gjatë shtjellimit të ekspozojmë sa më shumë fakte të qarta dhe bindëse jo vetëm për lexuesit dashamirës, por edhe për studiuesit e gjuhës sonë.

Ç’është e drejta, rreth nënfushës semantike të asnjanësve prejmbiemërorë të paranyjëzuar dhe për nënfushën semantike të asnjanësve prejpjesorë deri më tash nuk kemi ndeshur në ndonjë punim monografik të hollësishëm, por konstatime me interes patëm rastin të lexonim nga materiali i përfshirë në Gjuha letrare shqipe për të gjithë, të dhëna këto të vlerësuara shumë pozitivisht prej nesh në fillim të këtij punimi. Mirëpo, në të vërtetë, ne, spontanisht në mënyrë të pavarur, pa i konsultuar burimet që bëjnë fjalë për temën në shqyrtim, specifikimin a prirjen rreth përcaktimit të nënfushës semantike të asnjanësve prejpjesorë e kemi pasë vënë re kalimthi qysh para 20 e sa vjetësh në një punim, kur i patëm trajtuar emërtimet e proceseve tekniko-teknologjike të shqipes në ndërmarrje prodhimi.

Meqë ishte pothuaj rast unik sa i përket trajtimit të temave të tilla ndër ne e më gjerë dhe me qëllim që edhe sot përmbajtja e atij konstatimi të jetë më e qartë për lexuesin, po e riprodhojmë këtu krejt pjesën të nxjerrë nga trajtesë-kumtesa me titull “Çështje rreth emërtimit të proceseve tekniko-teknologjike me foljet më -o/(-zo-), botuar në Seminari...1987 dhe të ribotuar në librin Foljet më -o- në shqipen e sotme (Prishtinë 2002, f. 24), ku tekstualisht theksohet:

Në këtë kompleks çështjesh (d.m.th., rreth emërtimit të proceseve tekniko-teknologjike) po cek vetëm dukurinë e bashkëjetesës së treshit sinonimik (emrave prejfoljorë) nga tema e njëjtë motivuese, si p.sh. shkrim / shkruarje / të shkruarit, çmim / çmuarje /të çmuarit, lëshim/ lëshuarje / të lëshuarit, shtrim//shtruarje /të shtruarit, kthim / kthyerje / të kthyerit etj., dukuri kjo që është e pranishme në jetën tonë të përditshme dhe ka raste të këtilla që dalin të shënuara e të përligjura edhe në fjalorin tonë shpjegues normativ. Gjithsesi studimi me kompetencë i kësaj dukurie, me mprehtësinë që meriton, mbase do të nxjerrë në pah se treshi sinonimik i sipërcekur në gjuhën tonë, mos vallë, do të konsiderohet si një begati, jo vetëm për të shprehur ngjyrime stilistike për të njëjtin koncept, por ato do të mund të cilësoheshin edhe si fjalë të veçanta (terma) për të shprehur koncepte të ndryshme, varësisht nga konteksti ose nga vetë dukuria që shprehet. Ç’është e vërteta, nga aspekti që po trajtohet këtu ndonjëri nga shembujt që u konstatuan mund të shërbejë si sprovë për një kundërvënie kuptimore, ngase me emrat e tipit: shkrim, çmim etj. shprehet rezultati i veprimit, me emrat e tipit shkruarje, çmuarje etj.- shprehet vetë veprimi si proces në vazhdim (kryesisht) dhe së fundi, me emrat asnjanës të tipit të shkruarit, të çmuarit – shprehet koncepti i temës a i procesit të caktuar.

Gjithsesi, theksonim aty, një kundërvënie e tillë kuptimore e sinonimeve në fjalë del më e qartë në raport me barasvlerësit përkatës të gjuhëve të huaja, jo vetëm në gjuhën e përkthimit, kur kemi të bëjmë me terminologji tekniko-shkencore e teknologjike, por edhe për koncepte të tjera të fushave të caktuara, ngase jeta shtron nevojën edhe për aso shprehjesh e nuancash konceptore, të cilat deri më tash nuk ishin aq të ndjeshme dhe të domosdoshme për t’u shprehur.

Ne, atëherë këtë çështje e lamë të hapur, e cila mjerisht nuk zgjoi interesim e duhur te faktorët tanë përgjegjës normëvënës, ashtu si mjaft çështje të tjera të iniciuara ndërkohë prej nesh. E themi me keqardhje pse kërkesa jonë mbeti amull, d.m.th. nuk pati lëvizje as jehonë tash a sa vite, ndonëse mendojmë, siç tregojnë faktet, se kishim plotësisht të drejtë. Edhe sot ngulmojmë se numri i asnjanësve të ngjashëm, të tipit si b.f. të menduarit, të folurit, të përthyerit që dalin si terma të mirëfilltë të njohur ligjërisht, sipas terminologjisë tekniko-shkencore të shkencave filozofike, filologjike ose fizike, mund dhe duhet të shtrihen lirshëm edhe në nënfusha të tjera të veprimtarive përkatëse, madje me shembuj ligjërisht të drejtë që mund të kalojnë në model a si me thënë në prodhim serik, ngase këtë e mundëson vetë struktura përkatëse në kuadër të sistemit emëror e foljor të gjuhës sonë, strukturë kjo që ndërlidhet në mënyrë komplekse me të gjitha nënfushat e caktuara përkatëse semantike.

2) Shembuj tipikë të treshit sinonimik të gjuhës shqipe

në krahasim me dy gjuhë të huaja

Atë që e thamë rreth specifikimit të nënfushës semantike në kuadër të treshit sinonimik, duke e pasur parasysh gjithnjë në qendër të vëmendjes asnjanësin prejpjesor në raport me prejpjesorin e prejardhur më -im ose -je e vërteton vetë praktike edhe në krahasim me gjuhët e tjera, krahasim ky i domosdoshëm kur kemi parasysh faktin se në jetën bashkëkohore të gjitha proceset tekniko-teknologjike që ndërlidhen pothuajse me të njëjta fusha të prodhimtarisë së të mirave materiale e të tjera janë pothuajse të ngjashme. Sa për ilustrim po i shënojmë dy shembuj të emërtimeve përkatëse në tri gjuhëve në kontakt: shqip, serbisht dhe italisht:

---------------------------------------------------------------------------------------

. shqip serbisht italisht .

1. të bindurit ubedjivanje convicimento,

bindje-a ubedjenje condizione;

2. të detyruarit obavezanje obligacione,

detyrim obaveza obligo.

Shembuj të ngjashëm në përdorim të përditshëm janë të shumtë. I ndeshim normalisht si barasvlerës, patjetër, siç shihet nga shembujt e mësipërm, edhe në raport me gjuhët e tjera, andaj vendi i asnjanësit si element i domosdoshëm assesi nuk duhet të sillet në dyshim. Në të vërtetë, ne jo vetëm nuk e sjellim në dyshim as dukurinë e treshit sinonimik, por e quajmë të domosdoshme në kontekste të caktuara, andaj kërkojmë që diferencimi kuptimor sipas nënfushave që mbulojnë trajtat e caktuara detyrimisht duhet të njihet më mirë nga të gjithë. Kështu, pra gjithsesi përkufizimet e dhëna në fragmentin e punimit tonë të riprodhuar më sipër sipas tipave të treshit sinonimik prejpjesorë, mund të vërtetësohen mjaft mirë në kontekste të tjera të caktuara, siç do të përpiqemi ta bëjmë tash fill. Pra, sa për ilustrim po japim edhe dy shembuj të tjerë po nga këto tri gjuhë fqinje me përmbajtje të treshit sinonimik:

shqip serbisht italisht .

1 2 3

-----------------------------------------------------------------------------------

1) çmoj (me çmue) ceniti (oceniti, procenti) apprezare

çmim cena prezzo

çmuarje cenjenje estimo

të çmuarit ocenjivanje, procenjivanje volutacione;

2) rrit (me rritë) rastiti crescere

rritë-a rast crescita

rritje porast creasciuto

të rriturit rastenje crescione.

(Shih për këtë FSHSK 1981 dhe Fjalor shqip-italish, Durrës 1992, Fjalori i Toçit (1993) dhe Taliansko-hrvatshki ili srpski rjeënik, Zagreb 1980 e në burime të tjera.)

Jemi të vetëdijshëm se barasvlerësit përkatës që mund të ndeshen sigurisht në raport edhe me gjuhë të tjera, për koncepte të caktuara mund të këmbehen edhe me sinonime të tjera mbase edhe më të përshtatshme, varësisht nga natyra e gjuhës përkatëse, por ne kemi për qëllim të vëmë në pah ose të tregojmë se kjo vlen sidomos për përkthyesit, pse jo edhe për studiuesit përkatzës, se në gjuhën shqipe për konceptin e caktuar nuk ofrohet vetëm njëra nga trajtat e prejpjesorit me prapashtesën me -im ose -je që zakonisht del e favorizuar në fjalorët tanë përkatës si barasvlerësi më tipik për korresponduesit përkatës të gjuhëve të huaja, por për të njëjtin destinim mund të paraqiten edhe të dy trajtat e tjera sinonimike e ndër to nuk duhet anashkaluar assesi as trajta e asnjanësit përkatës si trajtë e padiskutueshme barazvlerëse për konceptin përkatës.

Me thënë të drejtën, atëherë, kur ne e patëm shprehur konstatimin e mësipërm, aspak nuk sillnim në sprove-dyshimi qëndrueshmërinë e asnjanësit, siç nuk e sjellim as sot, por dilte i diskutueshëm për ne raporti i prejpjesorëve të panyjëzuar prapashtesorë i emrave të veprimit me -im dhe -je, të cilët kanë fjalë-temë të njëjtë prodhuese Ngase, siç na është e njohur nga gramatika, prapashtesa -je, sipas rregullës fjalëformuese semantike del e specializuar vetëm për temat e foljeve me bashkëtingëllore, kurse prapashtesa -im del e specializuar mbi temë të foljeve me zanore a tog zanor -oj, -uaj dhe -ej (pjesërisht).

Atëherë shtrohet pyetja pse u shfaq kjo dukuri që nuk është pa gjurmë edhe pa prirje jetësimi edhe sot? Përgjigjja s’mund të jepet aq lehtë e thjeshtë. Do të përpiqemi ta elaborojmë sadopak pa humbur kohë. Sigurisht një alternativë e tillë doli nga nevoja, nevojë kjo që për mendimin tonë ekziston edhe sot. Këtë e ndjejnë më së miri ata që merren ose ballafaqohen me probleme të tilla barazvlerësie, jo vetëm në kuadër të gjuhës sonë, por aq më tepër në raport me gjuhët e huaja. Atëherë në notes, përveç shembujve të sipërcekur që i kishim ndeshur në burimet tona përkatëse të kohës që e ndiqnin zyrtarisht e rigorozisht normën, i kishim të shënuar edhe shembuj të tjerë po mbi bazë të foljeve më –oj, -ej dhe –uaj tek të cilat veç prejpjesores më –im dilte në përdorim mbi të njëjtën temë prodhuese edhe ajo e diskutueshmja me prapashtesën –je, Ja disa shembuj që po i nxjerrim nga notesi:

zgjuarje (zgjim, të zgjuarit), dërguarje (dërgim, të dërguarit), vluarje (vlim, të v(a)luarit), rrezuarje (rrezim, të rrezuarit), dëbuarve (dëbim, të dëbuarit), paguarje (pagim e pagesë, të paguarit), limuarje (limim, të limuarit), ftuarje (ftim e ftesë, të ftuarit, lëmuarje (lëmim të lëmuarit), shfryrje (shfrim, të shfryerit), shkëlqyerje (shkëlqim, të shkëlqyerit, e ndonjë tjetër.

Këto janë, pra disa nga trajtat që i patëm vërejtur, madje disa herë të përdorura në burime të ndryshme të kohës, por për të njëjtin destinim, po me kuptimësi të dalluar në kuadër të treshit sinonimik. Po e përsërisim me të tjera fjalë se këtë dukuri e kemi pasë vërejtur, pikërisht atëherë, kur norma në fuqi te ne respektohej edhe në mënyrë të disiplinuar dhe me eufori, andaj, siç e thamë, dilnin të diskutueshme vetëm trajtat me -je dhe assesi trajta e asnjanësve përkatës ashtu si edhe trajtat më -im.

Meqë rregulla e cekur prej nesh është gjithnjë në fuqi po rrëfehemi se për mendimin tonë rastet e tilla me -je, kur përdoren nga nevoja që shtron konteksti, asnjëherë nuk duhet të cilësohen si shkelje e normës. Themi kështu, sepse në raste të tilla emrat përkatës me -im si dhe -esë (që theksohen sipas rregullës), si b.f. te folja shkruaj: shkrim, shkresë, konstatohet se kishin kaluar në nënfushën tjetër semantike, jo në emërtimin e procesit a të veprimit përkatës. Pra kishin kaluar përkatësisht në emërtimin e rezultatit të veprimit ose të një gjësendi konkret, ndërsa koncepti i emërtimit (abstrakt) të vetë procesit ose ishte zbehur shumë ose kishte mbetur i pambuluar. Prandaj në raste të tilla u ofrua dhe u pranua menjëhershmërisht (automatikisht) trajta sinonimike mbi bazë të pjesores së letrarishtes së sotme, siç është tipi shkruarje (emërtim i procesit). Krahaso: shkrim-i (emërtim i dokumentimit të veprës reale të shkruar), shkresë-a (emërtim i dokumentit konkret),ndërsa shkruarje-a (emërtim i procesit të veprimit ose veprimi i konceptit të të shkruarit). Për të qenë edhe më të qartë, po përsërisim, kur emri më –im kalon në fushën e emrit konkret ose mbulon koncept të përafërt me të, atëherë vetvetiu emri me –JE fiton të drejtën e ndërhyrjes në përdorim, ashtu si edhe trajta e asnjanësit përkatës. Por, kur trajta më –IM mbetet si emërtim i veprimit, atëherë, as asnjanësi përkatës,jo e jo, por as trajta më –JE s’ka vend aty, ngase s’del e nevojshme me u përdorë, por ajo, duke e lënë nën hije asnjanësin, si me thënë, qëndron në pjesën e rezervës dhe si forcë e rezervës brenda sistemit ligjërimor dhe pret rastin për aktivizim ose, si të thuash, qëndron e gatshme për shërbim. Fundja, kur dihet se pjesorja e letrarishtes mbaron me konsonant, atëherë si temë fjalëformuese formalisht nuk qëndron kundër rregullës, që nga të gjitha foljet me konsonant emri prejpjesor i veprimit merr prapashtesën -je. Me fjalë të tjera, kur koncepti i emërtimit abstrakt i vetë procesit del i zbehur ose mbetet si kuti e zbrazur vakuum, andaj trajta me -je, kur gjen kuti zbrazët, s’ka arsye të mos e zërë vendin e liruar nga sishoqja me formantin –IM (mësim / mësuarje), madje sipas prirjes që kemi vërejtur, trajta me -JE më shumë ka të drejtë të intervenojë se sa asnjanësi përkatës, pra në këto raste kur është çështja tek emërtimi i vetë procesit.

Sipas shembujve që dhamë shihet qartë se të gjitha trajtat dalin të shënuara sipas modelit të pranuar nga trajta e pjesores së letrarishtes, d.m.th. të toskërishtes. Nuk dimë se nga trajtat barasvlerëse të versionit të gegërishtes do të ketë pasur shfaqje të tillë apo jo.? Dihet se edhe më përpara miratimit të normës në fuqi, në toskërishte një dukuri e tillë kishte përhapje të dukshme, e cila u la jashtë norme, për arsye thjeshtëzimi. Pra, norma e sotme në fuqi e përjashton trajtën hutuarje, duke e pranuar për të njëjtën koncept të normëzuar vetëm trajtën hutim nga folja hutoj (me (u) hutue), e kështu me radhë.

Pasi trajta paralele e gegnishtes, si te shembulli hutuarje /hutuemje, nuk dimë se do të jetë cekur diku, prandaj për ne shembulli nduemje (me ndue) si dhe ai vumje (me vu) të shënuara krahas trajtave të asnjanësve të nduemit dhe të vumit, që i ndeshëm të regjistruara në Fjalorin e M. Elezit (Aty f. 387.), dilnin mjaft simptomatike dhe jo pa interes. Mendojmë se këtu erdhi rasti të rikujtojmë se ka shpjegime, që nuk kontestohen prej nesh se erdhe emri me -im qysh në lashtësi, kishte dalë nga pjesorja e foljes me zanore, si p.sh.: -Oj. (*-ONj, *Oj), ndërsa O-ja me rastin e emërformimit ka rënë, por që në raste të tjera është diftonguar (*OU/UO)-UA/UE pra, *shkrONj: shkrO + IM - shkrim, e kështu me radhë, proces ky që për gjendjen e sotme nuk del fort i qartë dhe i lehtëpërkapshëm, sikurse del b.f. rregulla tjetër mbi bazë të pjesores së sotme të foljeve me konsonante fundore që mbi te temën e qartë prodhuese formohen prejpjesorët me -JE, si b.f. dal(ë) (me dalë) dal-je, analogjikisht: shkruar shkruar-je ose shkruem (me shkrue(m) shkruem-je.

Sidoqoftë, edhe kjo e vërtetë del e nevojshme të thuhet dhe njëherazi edhe të njihet edhe më mirë. Së këndejmi, atë që e thamë lidhur me prapashtesën -JE, vërtetohet edhe nga asnjanësit prejpjesorë të nyjshëm te nëngrupi a) të vjelë nga Fjalori i shqipes së sotme (2002), ku të gjitha sinonimet sqaruese janë dhënë me tipin e emrave më –JE, përveç një rasti pagë+esë pagesë (të paguarit), ashtu si edhe te nëngrupi b) ku janë dhënë dy raste me mbaresë zero: sosë-a ( me (u) sosë të sosurit) dhe tekë-a ( me u tekë, të tekurit), ndërsa në nëngrupin c) emrat sinonimikë dalin të llojllojshëm sa i përket ndërtimit, veç me prapashtesën –je qëlluarje, shkruarje e me –im: dëgjim, mendim, shkrim, pagim; dalin në veprim edhe formante të tjera si -esë pagesë (të paguarit), pastaj, pjesore e emërzuar (sipas mënyrës pandajshtesor): rrojë (të rruarit), emër i nyjshëm: e qëlluar-a (të qëlluarit), d.m.th. në gjashtë raste kemi 9 sinonime alomorfe të ndryshme. Pra, përveç atyre me prapashtesën –im dhe –je kemi nga një rast me –esë (pagesë-a), një me -ojë fundore (rrojë-a) dhe një emër të nyjshëm me mbaresë zero ( e qëlluar-a).

Nga sa u tha më sipër kuptojmë një fakt me interes se rrëgjimi i asnjanësve është zbatuar vetëm tek emrat e parmë a asnjanësit e mirëfilltë të paparanyjëzuar, ndërsa tek asnjanësit e paranyjëzuar prejmbiemërorë dhe sidomos tek asnjanësit prejpjesorë nuk shfaqet, pothuajse, fare një dukuri e tillë rrëgjuese, por ata dalin kuptimisht të spostuar në një nënfushë tjetër semantike jo të largët, por të përafërt.

3) Nënfushat semantike në raportin asnjanësi

prejpjesor/ barasvlerësi sinonimik

Pra, është fakt se edhe asnjanësit e nyjshëm prejpjesorë, por jo si ata të panyjshmit, por ngjashëm me prejmbiemërorët, konkurrohen vetëm për ndonjë pjesë koncepti nga format e tjera, por jo për konceptin e temës së procesit përkatës.

Prandaj, për me pasë më të qartë këtë fenomen, d.m.th. nënfushat semantike në raportin asnjanës prejpjesor ndaj barasvlerësit sinonimik, ashtu siç e morëm nga një shembull (të mirët e të madhtë) për prejmbiemërorët, tashti, nga tipi e asnjanësve prejpjesorë nga foljet më -oj, po e veçojmë shembullin: të mësuarit, të cilin po e zbërthejmë, duke e krahasuar ndërsinonimisht me përgjegjësit e tjerë, brenda këtyre fjalive:

a) Të mësuarit sjell fitim b) Nga mësimi ose Nga mësimet vjen fitimi. c) E mësuara nuk harrohet lehtë ose Të mësuarat nuk harrohen lehtë. ç) Nga e mësuara ose të mësuarat kanë dobi të gjithë. d) Nga i mësuari ose të mësuarit kanë dobi të gjithë.

Po përmendim ndonjë veçori gramatikore (morfologjike) e semantike të emrave të nënvizuar në fjalitë e mësipërme, sipas radhës:

a) Të mësuarit - emër abstrakt, njëjës i shquar, gjinia asnjanëse, d.m.th. shprehet koncepti vepror që ndërlidhet me veprimin e të mësuarit, përgjithësisht.

b) Mësimi ose mësimet - emër abstrakt, njëjës e shumës, shprehet procesi i veprimit i të të mësuarit me elemente të rezultati i veprimit.

c) E mësuara ose të mësuarat – emër abstrakt, gjinia femërore njëjës e shumës, d.m.th. shprehet vepra e mësuar ose veprimi i njohur më parë i procesit të të mësuarit..

ç) E mësuara ose të mësuarat - emër, gjinia femërore, njëjës e shumës, emër i përgjithshëm i njeriut me kuptim pësor, jo vepror.

d) I mësuari ose të mësuarit - emër, gjinia mashkullore njëjës e shumës, emër i përgjithshëm i njeriut me kuptim pësor, jo vepror.

Nga shembujt e mësipërm po veçojmë këto veçori dalluese:

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:07 am

1) Nga shembulli i parë, pika a), shohim se asnjanësi si emër abstrakt ka njëfarë afrie semantike vetëm me emrin gjithashtu abstrakt të gjinisë femërore në njëjës e shumës, pika c), por që gramatikisht u ndryshon gjinia gramatikore dhe nyjë-mbaresa shquese. Krahaso: të mësuarit / e mësuara, të mësuarat, Kuptohet se e mësuara ose të mësuarat si koncept abstrakt shprehin një proces që tashmë nënkuptohet si i kryer, d.m.th. ka ngjarë në të kaluarën, ndërsa me asnjanësin të mësuarit shprehet koncept që nuk del si veprim i konkretizuar kohësisht, madje as që nënkupton qartësisht procesin e veprimit dhe as të rezultatin e një veprimi të tillë, i cili shprehet më mirë me trajtën tjetër mësim mësimi ose mësimet.

2) Është e vërtetë se me shumësin e shembullit d) emër i përgjithshëm i gjinisë mashkullore njëjësi i asnjanësit ka ngjashmëri formale, por semantikisht ka mospërputhje diametralisht të kundërt. Njëjësi i emrit abstrakt, në njërën anë dhe shumësi i emrit të njeriut, në anën tjetër semantikisht u takojnë, si me thënë, dy poleve të ndryshme kuptimore, sepse, përveç treguesve kategorial njëjës/shumës ndryshimi del shumë më i thellë në fushën tjetër: abstraksion i lartë / konkretizim si dhe dallimi në karakterin diatezor vepror/pësor. Megjithatë, ka propozime që asnjanësi në rasën emërore të marrë nyjë-mbaresën -ët, të mësuarët, ndërsa shumësi i mashkullorit të paranyjëzuar ta ruajë nyje-mbaresën -it. Krahaso: të mësuarët (*të mësuenët ose të mësuem’t a të mësuemët) ndaj të mësuarit (të mësuemit).

3) Siç po shihet te shembuj nën pikën c) dhe ç) që të dy shembujt janë emra femërorë që si homoforma që janë kanë ngjashmëri të plotë formale: shqiptimore e shkrimore dallimin i tyre mund të bëjë vetëm konteksti, andaj në analiza praktikohet që si trajtë përfaqësuese për emërtimet e njerëzve mjafton të merret vetëm trajta e gjinisë mashkullore.

4) Te rasti i dytë nën b) nuk u shënua sinonimi mësuarja (Mësuarja (!)sjell fitim), që cekej si mundësi zëvendësimi në raport me treshin sinonimik, mundësi kjo e njohur për të shprehur konceptin e veprimit, sepse në fjalinë (kontekstin) që e shprehëm ne nuk shihet se është lënë vend i zbrazët (vakuum), ngase trajta mësimi nuk ka kaluar në nënfushë tjetër semantike që ka të bëjë me rezultatin e veprimit, ku nënkuptohen të implikuara edhe elemente konkretizimi, ku nënkuptohen edhe elemente konkretizimi.

* * *

Sidoqoftë, për të treguar dhe përforcuar faktin se ashtu siç nuk goditet kuptimisht në gjendjen e sotme trajta e emrit asnjanës prejmbiemërorë nga emrat e tjerë sinonimikë, siç ishin edhe emrat e prejardhur me prapashtesat: -si, -i, -ri etj., po ashtu edhe trajta e asnjanësit prejpjesor, aspak nuk goditet nga emrat prejpjesorë të prejardhur me prapashtesat përkatëse: -im, -je, - esë e të tjera dhe për të pasur ide edhe më të qartë lidhur me këtë, më poshtë po paraqitim skemën e treshit sinonimik të një numër të konsiderueshëm të shembujve ku mund të dallohet një zhvillim i tillë sipas kuptimësisë përkatëse.

Mirëpo, tani, para se të japim skemën me shembuj konkretë që lidhen me tri nënfusha të ndryshme semantike të treshit sinonimik po japim një konstatim me vlerë që çdo lexues mund të këtë vërejtur, nëse gjatë përcjelljes të analizës së deritashme e ka pasur vëmendjen zgjuar:

Ndonëse prejmbiemërorët dhe prejpjesorët i dallon tema e e ndryshme, por e qartë motivuese fjalëformuese sipas prejardhjes përkatësisht mbiemërore / pjesore, këta tipa i bashkon nënfusha e njëjtë semantike që e mbulojnë, d.m.th. abstraksioni i veçantë që ka të bëjë pikërisht me konceptin në shkallën më të lartë të procesit në kuadër të fushës së shkallëzuar të abstraksionit.

E theksuam këtë konstatim të rëndësishëm, i cili edhe do të sforcohet, në vijim me material të ri, sipas skemës së paralajmëruar, prandaj ia vlen të ndjekim paraqitjet vijuese edhe më vëmendshëm:

4) Skema e shembujve të treshit sinonimik,

sipas nënfushave semantike të tyre

Pra, në skemën e mëposhtme në rubrika të veçanta do të ndahen tri nënfushat e cekura semantike (3, 4, 5), por do të parashoqërohen edhe me dy rubrika të tjera (1,.2), të cilat u janë rezervuar trajtave përfaqësuese të foljes:

1. njëjësi i dëftores

2. paskajorja e mirëfilltë:

3. koncepti i veprimit si abstraksion i lartë

4. emërtimi i veprimit (emër kuptimi)

5. emërtimi i rezultati konkret të veprimit

1

Folja përkatëse

bluaj

mësoj

fundërroj

kulloj

trajtoj

çoj

shkarkoj

shtroj

dëshmoj

hutoj

kafshoj

rralloj

prodhoj

qëlloj

shkruaj

ushqej

çaj

kthej

ngrij

rrit (rris)

vij

dal

dredh

bërtas

fryj

pres

pres (prej)

tres (tret)

përziej

lyej

begenis

çudit

kërcej

kris

ngut

2

Paskajorja e mirëfilltë

me blue

me mësue

me fundërrue

me kullue

me trajtue

me çue

me shkarkue

me shtrue

me dëshmue

me hutue

me kafshue

me rrallue

me prodhue

më qëllue

me shkrue

me ushqye

me ça

me kthye

me ngri

me rritë

me ardhë

me dalë

me dredhë

me bërtitë

me fry

me pritë

me pre

me tretë

me përzie

me lye

me begenisë

me çuditë

me kërcye

me krisë

me(u) ngutë

3

Koncepti i veprimit

të bluarit

të mësuarit

të fundërruarit

të kulluarit

të trajtuarit

të çuarit

të shkarkuarit

të shtruarit

të dëshmuarit

të hutuarit

të kafshuarit

të rralluarit

të prodhuarit

të qëlluarit

të shkruarit

të ushqyerit të çarit

të kthyerit

të ngrirët

të rriturit

të ardhurit

të dalët

të dredhurit

të bërtiturit

të fryrët

të priturit

të prerët

të treturit

të përzierët

të lyerët

të begenisurit

të çuditurit

të kërcyerit

të krisurit

të nguturit

4

Emërtimi i veprimit

bluarje-a

mësim

fundërrim

kullim

trajtim

çuarje

shkarkim shkarkuarje

shtruarje

dëshmuarje

hutim

kafshuarje

rrallim

prodhim

qëlluarje

shkruarje

ushqyerja

çarje

kthyerje

ngrirje

rritje

ardhje

dalje

dredhje

bërtitje

fryrje

pritje

prerje

tretje

përzierje

lyerje

begenisje

çuditje

kërcim

krisje

ngutje

5

E Emërtimi i rezultatit të të veprimit etj.

E blim-i blojë-a

mësojë-a, e mësuara

Ffundërresë, fundërri,

T fundërrojë, fundërrinë

T kullojë, kullore,

kullojsë, kullor

tr trajtesë, trajtë-a

Ç çojë-a, çueshmëri

S shkarkesë, shkarkojë

shkark-u, shkarkor-i

Sshtrim,shtresë,shtrojë s shtromë, e shtruar-a

dëshmi, dëshmim

h hutojë, hutesë, hutosë

kafshim, kafshatë

rrallojë, rrallesë

prodhimtari,

prodhueshmëri

e e qëlluar, qëllatë-a

sshkrim,shkresë, shkrojë

s e shkruara, shkruesi-a

u ushqim, ushqyeshmëri

ç çajë-a, çallë e çallatë

k kthim, kthesë

n ngrijë-a, ngricë-a,

rr rritë-a, rritshmëri

e e ardhura, të ardhurat

e e dala, të dalat

d dredhë-a, dredhi-a(!)

bërtimë-a

fr frymë-a, e fryme-ja, fr frysë-a

pritë-a, e pritura,

e e preme-ja, presë-a,

presore

t tretësirë (tretje*)

e përzierja, e pëziemja

e lyera, e lyemja

b begeni

ç çudi, çudë

kërce-ja*, e kërcyera

krismë, krisë-a

ngutësi

Konstatime nga skema e mësipërme

Nga skema mësipërme mund të nxjerrim disa konstatime e ne po i veçojmë këto:

E para, nga konkretja mësoj (e tashme e dëftores) në sistemin foljorngjitet abstraksionit deri te kulmi me mësue (paskajore e mirëfilltë), ndërsa nga asnjanësi të mësuarit a të mësuarët, d.m.th. nga kulmi i abstraksionit të sistemit emëror më të lartë zbritet në emërtimin e procesit mësim dhe kalon shkallë-shkallë drejt konkretizimit, rezultatit të veprimit mësojë-a, mësimmarrje e më tutje: e mësuara, mësojtore, mësues-i etj.

Po marrim një shembull tjetër: nga shkruaj (me shkrue) doli të shkruarit a të shkruarët, së këtejmi doli procesi i veprimit shkruarje-a dhe si rezultat i veprimit: shkrimi (dokument a vepër e shkruar) dhe pastaj emrat gjithnjë më afër kontretshmërisë: e shkruara, shkresa,. shkroja, shkrola, shkruesja, shkrueshmëria, për të dalë edhe në nënfusha të tjera semantike, siç janë emërtimet e njerëzve shkrues-i, emërtimi i vendshërbesave: shkrimtore, shkresori, të sendeve konkrete shkresor-i , shkresore-ja etj.

Sidoqoftë, ndërlidhja kuptimore e tyre del e shprehur edhe më qartë në kontekste të caktuara, e vërtetë kjo që do të ritheksohet ose do të qartësohet edhe më mirë kur të bëhet fjalë rreth identitetit plotësues të asnjanësve të paranyjëzuar në kreun vijues.

E dyta, vihet re se vetëm koncepti i veprimit, d.m.th. asnjanësi i nyjshëm prejpjesor (rubrika 3) mbetet i pandryshuar shkrimisht, kurse në nënfushën tjetër (rubrika 4) lëvizin tipat e emrave prejpjesorë të veprimit më –im ose më –je.

E treta, në rubrikën 4 dhe atë 5 lidhur me emërtimin e procesit ose rezultatit të veprimit etj. dalin të dyja trajtat e emrave me -im dhe me -je. Në të vërtetë, siç mund të shihet më shumë raste dalin me –im te rubrika 5 (rezultati i veprimit), por nganjëherë sipas kontekstit ka ndonjë rast që del edhe me prapashtesën –je, siç është shembulli trejtje e ndonjë tjetër. Në të vërtetë, në FSHS më tepër emra konkretë më -je formohen mbi termë emërore, si barkje, bishtje, kripje, rrethje, bukje etj. (Shih: N. Veselaj, Çështje të shqipes standarde ... I, Prishtinë 1997, f. 83.)

E katërta, ndonëse nënfushat semantike të sipërcekura nuk dalin përherë të specifikuara qartësisht, ato parimisht shënojnë prirje për një specifikim të tillë të pranueshëm dhe të kuptueshëm ligjërisht që mund të formëzohet lehtë si model, ndërkohë e me kohë, prandaj poqe se favorizohet institucionalisht nga faktorët tanë normëzues, sipas metodës të përdorur prej nesh, specifikimi i tillë, atëherë mendojmë gjuha jonë do të fitojë shumë dhe do të ishte e denjë t’u përgjigjej më me sukses të gjitha sfidave që i imponohen nga koha, duke përfshirë edhe presionin e globalizmit që vjen nën ndikimin e gjuhëve të huaja.

E pesta, zgjojnë interes foljet e huazuara, tipi me -is e -it, tipi: begenis, çudit, nga të cilat me prapavajtje, në analogji me emrat abstraktë të shqipes me prapashtesën -i, u formuan jo vetëm asnjanësit të begenisurit, të çuditurit, por edhe emrat e tipit begeni (nga begenis me begenisë) si dhe çudi (nga çudit, me (u) çuditë, shembuj këta që aspak nuk i konkurrojnë opozicionisht konceptit të trajtës së asnjanësit përkatës të tipit: të begenisurit, të çuditurit. Po sqarojmë se në turqishte begeni nuk është emër po preterit, është trajtë e foljes përkatëse, po ashtu çudi (nga çuditi) nuk është emër në serbishte, po rrënjor i infinitivit të saj. Këta emra në shqipe dalin të përfshirë në emrat e formuar me prapashtesë-mbaresën -i dhe kanë qëndrueshmëri përdorimi.

E gjashta, në rubrikën e rezultatit të veprimit (rubrika 5) që i afrohet pothuajse plotësisht konceptit të konkretizimit, siç po shihet nga shembujt përveç emrave më –im, dalin edhe emra me prapashtesa e forma të ndryshme. Më poshtë po japim të gjithë shembujt duke i dalluar elementet e caktuara fjalëformuese:

1) më –jë fundore: mësojë, ndërrojë, shkro(n)jë, hutojë rrallojë, shkarkojë, shtrojë, çojë ose çajë, ngrijë;

2) më –im: shtrim, kafshim, shkrim, ushqim;

3) me –ë fundore: pritë, derdhë, nisë;

4) me –esë: presë, kthesë trajtesë, shkresë, hutesë, rrallesë, fundërresë;

5) me –atë: kafshatë, qëllatë, çallatë;

6) me së e –cë: frysë, hutosë, kullojsë, ngricë;

7) me nyje të përparme: e mësuar-a, e shkruar-a, e qëlluar-a, e fryme, e preme, e përzieme, e kryeme

Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME Icon_cool

me -më: krismë, shtromë, frymë, britmë

9) me –i, -shmëri, -si: njohuri, dëshmi, dredhi, fundërri; prodhimtari çueshmëri, ushqyeshmëri, pritshmëri prodhueshmëri, ngutësi;

10) me prapashtesa të tjera sipas shembujve: -inë: fundërrinë –ore:, kullore, presore, -or: kullor, -irë: tretësirë, -je: tretje.

11) me formime prapavajtëse: begeni, çudi.

12) me pluralia tantumët femërorë të nyjshëm: të ardhurat, të dalat.

Sipërfundim

Të gjitha këto formime me prapashtesa e forma të ndryshme që pothuajse të gjitha kanë mbështetje në pjesoren e foljes përkatëse si temë prodhuese fjalëformuese bashkëjetojnë dhe nuk rrezikojnë njëra tjetrën, ngase i kanë të specifikuara nënfushat semantike që mbulojnë, ndonëse nuk mohohet as konkurrenca lojale, kur sadokudo prekin kufijtë në nënfushat semantike që mbulojnë, brenda fushës së gjerë zakonisht të abstraksionit, por edhe me elemente dalluese të konkretizimit, prandaj e pranojmë me rezervë dhe vetëm pjesërisht i quajmë të drejta konstatimet e prof. Sh Demirajt, kur thotë se:

“Në një fazë të caktuar (pas emrave prejpjesorë me -ë, procesi i mbiemrave të nyjshëm erdhi e u bë një nga mjetet kryesoren për pasurimin e klasës së emrave me njësi të reja leksikore” dhe “në krye të herë për këtë qëllim emërzoheshin kryesisht format e gjinisë asnjanëse të mbiemrave të nyjshëm që ishin më të përshtatshëm për të shprehur nocione abstrakte, po më vonë kur gjinia asnjanëse u dobësua në ndërgjegjen popullore, atëherë emrat asnjanës të paranyjëzuar erdhën e u zëvendësuan pak nga pak ose me format gjegjëse të gjinisë femërore ose me emra të prejardhur prapashtesorë (Shih: Gram. historike .... f. 157.),

ashtu si edhe konstatimet e prof. I. Ajetit (vepra e cit. 95) dhe të tjerëve, ngase ne nuk e shohim aq të mënjanuar as të zëvendësuar asnjanësin prejmbiemëror, sepse siç u provua prej nesh emrat e tillë nuk u zëvendësuan, por dolën të specifikuar. për të shprehur vetëm një pjesë të nocionit të gjerë të abstraksionit që, si themi, e ndanë përpjesëtimisht, qoftë me emrat e nyjshëm femërorë, tipi e mira të mirat, qoftë, me emrat e prejardhur me prapashtesim, tipi, mirësi mirësitë me të cilët bashkëjetojnë sot e gjithë ditën në harmoni relative, duke u specifikuar për të shprehur konceptin që ka të bëjë me cilësinë, gjendjen ose të qenët të procesit përkatës.

Gjithashtu edhe mendimin tjetër të prof. Sh Demirajt që ka të bëjë ekskluzivisht me prejpjesorët e tipit të bërë-t, tip ky i cili sipas tij:

“ka ardhur duke u mënjanuar gjithnjë e më shumë pas krijimit të

formave të pashtjelluara të tipit për të bërë, me të bërë, një të bërë, duke u zëvendësuar kështu ose me emra prejfoljorë prapashtesorë, ose me formën femërore të emrave prejpjesorë të paranyjëzuar. Natyrisht në rastin e fundit ka ndikuar edhe dobësimi i gjinisë asnjanëse” (Shih Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Prishtinë,1988, f. 1009.),

pjesërisht e quajmë të drejtë, ngase edhe asnjanësin prejpjesor nuk e shohim të zëvendësuar, madje as aq të dobësuar ose të rrudhur, ngase pikërisht asnjanësi prejpjesor sipas nesh del i ndërlidhur qëndrueshëm për nënfushën e qartë semantike që ka të bëjë me konceptin primar të veprimit, por pa e përjashtuar tkurrjen a spostimin për nivele a nënfushë tjetër të caktuar kuptimore po në kuadër të fushës së gjerë të abstraksionit, siç u sqarua më sipër me shembuj konkretë prej nesh gjatë analizës.

Po ashtu edhe mendimin e prof. A. Kostallarit, kur thotë se:

“Shqipja e sotme letrare njeh vetëm tipin e paranyjëzuar të emrave asnjanës si tip veprues si: të dalët të ecurit, të ftohtët, por ...(sipas tij) “edhe ky tip po rrudhet dhe po përvijohet ndaj një sistemi njëgjinor me ndarje dihotimike në emra mashkullorë e femërorë. Vendin këtyre emrave po e zënë në shkallë të gjerë emrat foljorë me -im dhe -je. Kjo është një prirje ligjësore e shqipes së shkruar që nga Rilindja e këtej” (Shih Studime mbi leksikun... III, Tiranë 1980, f. 22),

pjesërisht e quajmë të drejtë. E marrim me rezervë pjesën që ka të bëjë “zëvendësimin shkallë - shkallë” etj., ngase faktet tregojnë se kjo rrudhje që nga Rilindja e këtej, madje edhe më përpara, vlen vetëm për tipin e asnjanësve të mirëfilltë (primitivë) të paparanyjëzuar, dhe jo edhe për dy tipat e tjerë. Është e vërtetë se si në burime të caktuara, por më fort këtë e vërteton realiteti ynë ligjërimor, sepse aktiviteti i asnjanësve të tillë të paranyjëzuar assesi nuk ka pushuar së vepruari që nga Rilindja e këndej, andaj gramatikanët a standardologët e sotëm këtë fakt të pamohueshëm, duhet ta kenë parasysh dhe ta zbardhin më mirë.

Vetëm kështu, duke e respektuar të vërtetën në mënyrë normale mund të arsyetohet përdorimi i formave të caktuara të tri a katër formave ndërtimore dhe njëherazi qartësohet rruga se nga secila pjesore ose mbiemër mund të përftohen emrat përkatës e në këtë kuadër edhe ai i asnjanësve, të cilët duke qenë të pozicionuar në mbulimin e nënfushës përkatëse të veçantë semantike patjetër kanë dhe të kenë edhe të ardhme.

Së fundi, po përsërisim sqarimin tonë se asnjanësit prejpjesorë e prejmbiemërorë mbesin të qëndrueshëm për të shprehur konceptin e veprimit, por jo edhe emërtimin e vetë veprimit ose të rezultatit të veprimit, aq më tepër, kur këto koncepte ndërkohë janë mbuluar me emra tipash të tjerë, kryesisht me emra të prejardhur, ashtu siç është cekur nga profesorët tanë të nderuar: Sh. Demiraj, A. Kostallari, Idriz Ajeti e të tjerë.

Prandaj njohja e një fakti të tillë rreth diferencimit dhe bashkëjetesës së asnjanësve të paranyjëzuar me sinonimet përkatëse do të shërbejë sigurisht për të mirë të zhvillimit dhe konsolidimit të mëtejshëm të gjuhës sonë sipas stileve përkatëse funksionale, por njëherazi do të ndihmojë e sforcojë dukshëm ballafaqimin me sukses të gjuhës sonë me gjuhë të tjera.

Pra, patjetër lypset riinterpretuar dhe qartësuar disa konstatime, ngase me të vërtetë asnjanësit në nënfushën e procesit të veprimit dhe të rezultatit të veprimit, mund të thuhet se e kanë humbur luftën e konkurrencës, po ata kanë gjetur jetë në një nënfushë tjetër të përafërt dhe aty me forca të akumuluara e ruajnë identitetin e vet, vetëvetësi kjo që do të sqarohet dbe përforcohet edhe më mirë në kreun vijues.

v. KOnstatime TË TJERA PLOTËSUESE

RRETH IDENTITETIt tË asnjanësve

të PARANYJËZUAR

Në këtë krye të punimit do të bëjmë fjalë: së pari, diçka-diçka rreth plërplotnisë së identitetit formal gramatikor të asnjanësve dhe së dyti, rreth identitetit semantik plotësues të asnjanësve në raport me sinonimikë të tjerë.

Dr. Nuhi Veselaj, standardolog i përkushtuar me tërë qenien e vrullin e vet

1. Rreth identitetit formal gramatikor

Siç e pamë gjatë analizës të tre tipat e asnjanësve (asnjanësit e mirëfilltë primitivë, prejmbiemërorët dhe prejpjesorët) e tregojnë identitetin e vet edhe nga ana formale kundrejt trajtave të dy gjinive të tjera, dallim ky që shihet në bazë të nyjë-mbaresës shquese të emërores në numrin njëjës e shumës: as. -t(ë)-it, ndaj m. i,u dhe f. -a,-ja, fakt ky që do të shihet më qartë nga nyje-mbaresat në raportin ndërgjinior dhe nga pjesëza paracaktuese dhe nyja e përparme.

a) Raporti ndërgjinior: asnjanës/mashkullor/femëror

Raporti i nyje-mbaresave të shquarsisë për të tria gjinitë, sipas numrit njëjës e shumës (ose nj/sh) del kështu:

nj/sh nj/sh nj/sh

1. as. ujë-t - m. ujë-i - f. - ujëra-t(?)

krye -t - krye kreu /krerët (krena-t) -

2. të mirë-t - i mirë-i /të mirë-t e mirë-a /të mira-t

të mirit?

të gjallë-t - i gjallë-i/ të gjallë-t e gjallë-a /të gjalla-t

(të gjall-it!?)

3. të prerë-t - i prerë-i /të prerët e prerë-a/ të prerat

(të prenët a të premët) (të prerit ? të premit a të prenit)

të folur -it - i folur-i /të folurit e folur-a /të folura-t

(të folurët?, të folunët)

Shënim: Sipas shembujve të mësipërm pranohet se asnjanësi në gjendjen e sotme nuk ka shumës. Shumësi i rastit emrit ujët ose uji del në gjininë femërorem ujrat (ujnat). A do të diferencohet apo jo, siç u cek më sipër, njëjësi i asnjanësit me -ËT të rastet e asnjanësve të paranyjëzuar ndaj shumësit mashkullor më -IT, mbetet çështje e hapur.

b) Raporti nyjë-përcaktuese e përparme ndaj

emrit të gjinisë përkatëse

Edhe sipas nyje-mbaresës së përparme përcaktuese: në njëjësin e pashquar: nj/ata, një/këta +emri asnjanës ose ky këta + emri mashkullor ose kjo këto + emri femëror, del sheshazi identifikimi i asnjanësit, si p.sh.:

1) as. nj/ata ujë-t (të ftohtë) m. ky ujë(i ftohtë) f. (ca) ujëra (të ftohta

nj/ata, një/këta krye ky krye (disa) krerë krena(!) -

2) një të mirë (një) i mirë të mirë (një) e mirë (ca) të mira

të gjallë i gjallë të gjallë e gjallë të gjalla

3) të prerë i prerë të prerë e prerë të prera

të folur i folur të folur e folur të folura

Krahaso përcaktorin një ose disa(ca) bashkë me nyjën e përparme në trajtën e pashquar :

as. një të .. . m një i ose disa të ... f. një e ose disa të...

Trajta e shumësit të asnjanësit, pra, del i shkrirë në njërën nga dy gjinitë aktive.

a) Raporti asnjanës/mashkullor sipas

nyje-mbaresës shquese

Siç e pamë edhe nga disa shembuj nga nënpikat e pikës a) raporti asnjanës/ mashkullor sa i përket nyje-mbaresës të shquarsisë dilte në disa shembuj i përbashkët e në disa me dallime ose me prirje dallimi ndërgjinior, si p.sh: -ët njëjësi i gjinisë asnjanëse, ndërsa -it, nyjë-mbaresa e shumësi të gjinisë mashkullore. Një ndarje e tillë kërkohet të shtrihet, edhe për disa tipa të pjesoreve nga foljet me tog zanor, si b.f. të krahasohen trajtat: të shkruarit, të kryerit, të shkëlqyerit, të punuarit, të përzierit(!) me të shkruarët, të kryerët, të shkëlqyerët, të punuarët, të përzierët. Trajta e bollduara (të nxira) prej nesh janë të normëzuara e ato të tjerat jo.

Në të vërtetë, trajtat me -ËT jo me -IT fundore i ndeshim sporadikisht në burime të caktuara edhe sot, por në mënyrë të dukshmne i ndeshëm në veprën e prof. Seman Rizës të folunët, të trupsuenët, të mishnuemët, të lëndësuenët, të lanët, të padrejtët e ndonjë tjetër. (Shih. S. Riza Vepra 1, ASHAK, Prishtinë 1996.) Edhe nga prof. I Ajetri është përdorur një formë e tillë, si p.sh. të shkruemËt etj. (Shish: edhe te R. I. “Në gjuhë” dhe “për gjuhë”, Pejë 1998 f. 133). Ndërsa nga Fjalori i Mehmet Elezit (2006) dalluam këto dy trajta: të panët, të prunët.

Kjo çështje, siç u tha, mbetet e hapur. Për mendimin tonë një mundësi e tillë dallimi, duke e specifikuar nyjë-mbaresën përkatëse, në raportin ndërgjinisor asnjanës/ mashkullor (-ËT/-IT), është i mundshëm dhe mund të jetë funksional.

2. Rreth identitetit semantik plotësues të asnjanësve

në raport me sinonimikë të tjerë

Siç e pamë gjatë analizës vetëvetësia a identiteti i asnjanësve të paranyjëzuar (prejmbiemërorë dhe prejpjesorë) karakterizohet jo vetëm me prejardhjen e tyre, por edhe me nënfushën përkatëse të specifikuar semantike që mbulojnë në kuadër të fushës së gjerë të abstraksionit, nënfushë kjo e cila dallohet qartë kundrejt nënfushave të tjera që mbulojnë emrat e dy gjinive të tjera po në kuadër të asaj fushe. T’i rikujtojmë përkimet dhe dallimet në raportin asnjanës prejmbiemëror me emrat femërorë me paranyjëzim (tipi e mira) ose me prapashtesim (tipi mirësia) ose asnjanësin prejpjesor me emrat e veprimit me prapashtesat -im e -je, ngase këta, emrat e gjinive aktive femërore e mashkullore, siç u tha më sipër, janë të pajisur dukshëm me elemente konkretizimi në krahasim me asnjanësit përkatës të paranyjëzuar.

Sidoqoftë, përveç asaj që u tha më sipër, identiteti i asnjanësit të paranyjëzuar në fushë të abstraksionit del i pacenueshëm edhe sipas disa kritereve e veçorive të tjera, fakte këto që edhe më mirë e ndriçojnë specifikën e asnjanësve të paranyjëzuar dhe, me sa dimë, këto specifika a raportet sinonimike semantike të ndërsjella nuk dalin as të prekura e jo më të trajtuara me gjerësinë e duhur në studimet e deritashme mbi këtë temë. Ndërkaq, identiteti i asnjanësve, sidomos i prejpjesorëve del i identifikueshëm edhe në situata të tjera që ne po i trajtojmë në vijim në disa pika sipas këndvështrimeve të tjera plotësuese dhe gjithsesi në raport me sinonimikë të tjerë përkatës:

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:09 am

E para, kuptimi i asnjanësve prejpjesorë në sistemin emëror, siç e provuam paksa në kreun e mëparshëm, mund të krahasohet me kuptimësinë e paskajores së mirëfilltë të sistemit foljor. Siç dihet me paskajoren e mirëfilltë shprehen kuptime abstrakte kryesisht përgjithësuese në krahasim me mënyrat e tjera me të cilat shprehen kuptime më të veçanta, d.m.th. gjithnjë e më konkretizuese. Është e vërtetë se edhe me asnjanësin prejpjesor, siç e pamë, shprehet një nocion pak a shumë i ngjashëm me atë të paskajores së mirëfilltë. Kur themi kështu kemi parasysh se edhe tek asnjanësit e paranyjëzuar, sidomos te prejpjesorët në kohën tonë po abstraktohet jo vetëm gjinia, duke u rrudhur në gjysmëgjini, por edhe numri i rasave, i cili po reduktohet ose po ngushtohet më fort vetëm në dy rasa të njëjësit të shquar si trajtë përfaqësuese a si koncept abstrakt jashtëkohor, ta quajmë kushtëzimisht kështu. Ngjashëm me këtë ndodh edhe me paskajoren e mirëfilltë, ku del i përjashtuar numri, gjinia dhe disa nuanca të qarta kohore. Është e vërtetë se në situata të caktuara të ligjërimeve të gjuhës sonë në vend të asnjanësit mund të përdoret paskajorja e mirëfilltë ose anasjelltas. Siç e pamë gjatë analizës zëvendësimi i ndërsjellë logjikisht del i pranueshëm dhe semantikisht i lejueshëm. Dhe për të vërtetuar këtë që e thamë, d.m.th. kulmin e ndërkëmbimit reciprok të këtyre dy mjeteve shprehëse asnjanës prejpjesor / paskajore e mirëfilltë po e ilustrojmë më poshtë me dy shembuj::

1) Procesi të shkruarit ose të shkruarët do të thotë me shkrue, ose Të folurit a të folurët do të thotë me folë, e kështu me radhë, ose anasjelltas:

2) Folja me shkrue nënkupton të shkruarit ose me folë nënkupton të folurit.

Gjithsesi ndërlidhja reciproke e këtyre dy formave nuk mund të mohohet.

E dyta, siç u provua në punimin tonë para se të shprehet rezultati, qoftë i veprimit, qoftë i cilësisë, të gjendjes a të qenit si ide, qëndron a zhvillohet një proces jo i thjeshtë, por mjaft i ndërlikuar, i cili si realitet shprehet mjaft natyrshëm me fjalë-shenja tashmë të ravijëzuara në gjuhën tonë, siç u tha, qoftë me asnjanësin e paranyjëzuar, qoftë me paskajoren e mirëfilltë me + pjesore, pra, qoftë nga çdo folje e rëndomtë, qoftë edhe me trajtat e foljeve ndihmëse: me qenë +... ose me pasë + ...

“Emrat prejpjesorë asnjanës, shkruan prof. Sh Demiraj,- e kanë ruajtur mjaft lidhjen kuptimore me foljet përkatëse e kjo u ka dhënë mundësi atyre të marrin edhe kundrina të drejta rrethanorë që janë gjymtyrë plotësuese karakteristike për foljet; të ngrënët bukë; të hyrët brenda” (Shih Gram. historike.... f. 992.).,

shprehje këto, të cilat, siç konstatojmë ne, mund të zëvendësohen lehtë e natyrshëm me paskajoren e mirëfilltë: me ngrënë bukë; me hy brenda.

Sipas kësaj mënyre mund të shkëmbehen edhe shprehje të tëra frazeologjike. Së këtejmi, me hy pakëz më thellë në sinkroni del se shprehjet me paskajoren e mirëfilltë mund të përdoren në disa versione e farë fjalish dhe me forma të tjera me të cilat shprehen situata me elemente konkretizimi, por, gjithsesi, karakteristikë e saj themelore (e paskajores së mirëfilltë) mbetet, vetëm për vetëm, të shprehurit e koncepteve abstrakte, pikërisht ngjashëm siç mbetet edhe karakteri i koncepteve abstrakte të asnjanësit të paranyjëzuar të ditëve tona.

Po sjellim edhe dy shembuj konkret nga përditshmëria jonë:

1) S’ka rrugë tjetër vetëm të shpërngulurit e tyre ose S’ka rrugë tjetër vetëm me u shpërngulë ata.

2) Të pavarësuarit ishte rruga dhe qëllimi ynë. ose Me u pavarësue ishte rruga dhe qëllimi ynë.

Si duket këto dy forma: asnjanësi prejpjesor e paskajorja e mirëfilltë me + pjesore, janë formëzuar kuptimisht në atë kohë kur gjuhës shqipe i janë nevojitur forma të reja për të shprehur koncepte abstrakte, ndonëse paskajorja e mirëfilltë mund të ketë moshë më të hershme. Sidoqoftë, këto dy forma i bashkon nënfusha e abstraksionit të lartë.

Mirëpo, meqë në letrarishten e sotme të gjuhës sonë, si duket, e mbështetur në kontekst të ngushtë (zyrtar) më tepër në fushën praktike të konkretizimit pa u thelluar edhe në fushën kuptimore të abstraksionit, u lanë nën hije të normëzimit ose u anashkaluan pikërisht dy format e përmendura prej nesh, duke mos u dhënë vendi i merituar në kuadër të normëzimit, qoftë, paskajores së mirëfilltë, qoftë edhe asnjanësit të paranyjëzuar, trajtat e nënvizuara prej nesh tek shembujt e mësipërm të pikës së parë praktikisht dalin të zëvendësuar me barasvlerës të tjerë të pajisur me më shumë elemente konkretizuese se ata që i shënuam fillimisht. Te ne, rëndomë nuk po përdoret përkatësisht as me u shpërngulë, ose me u pavarësue, madje as të shpërngulurit as të pavarësuarit, por emrat sinonimikë të prejardhur përkatës: shpërngulja, pavarësia si p.sh.:

S’kishte rrugë tjetër vetëm shpërngulja e tyre ose

Pavarësia ishte rruga dhe qëllimi ynë.

Pra, mesazhi shprehet po me emra abstraktë, por këta, siç u përpoqëm ta tregojnë ne, ngase me fjalë- termat e prejardhur shpërngulja, pavarësia procesi i veprimit përkatës del më i formëzuar me elemente konkretizimi të veprimit ose të rezultatin e veprimit në krahasim me dy format e sipërshënuara Kjo, madje mund të jetë arsyeja që më fort parapëlqehet fjalë-termi pavarësia se prejpjesori pavarësimi.

Ta kemi të qartë ne nuk kontestojmë ligjshmërinë trajtave të fundit, por as trajtat e mësipërme nuk i kundërshtojmë, të cilat e kanë vendin e vet në kontekste të caktuara. Natyrisht, aty ku shprehen koncepte të abstraksionit më të lartë ato fjalë (të shpërngulurit, të pavarësuari) duhet të përdoren pa ndonjë ngurrim, ngase dhe në këtë kompleks identiteti i asnjanësit të paranyjëzuar del mjaft i dukshëm.

E treta, dihet se pikërisht forma e asnjanësit të pashquar ndërkohë ka shërbyer për të formuar trajtat e pashtjelluara të foljes, siç janë: paskajorja ashtuquajtur e dytë: për të punuar (për + pjesore e nyjëzuar ose e asnjanësuar) e dy format e tjera a) të tipit: me të punuar (me + pjesore e nyjëzuar ose e asnjanësuar) dhe b) një të punuar ( një + pjesore e nyjëzuar ose e asnjanësuar) Edhe dukuria e shprehur me këto forma tregon qartë vetëvetësinë a identitetin e asnjanësit në funksion të një veçorie formëformuese të një abstraksioni gjithashtu të lartë.

E katërta, asnjanësit e nyjshëm me ndonjë singularia tantum i lidh kuptimi, ndërsa me pluralia tantumët i lidh forma e shumësit, e cila në të vërtetë tashmë i takon gjinisë femërore. Sidoqoftë, këto veçori i japin tërthorazi identitetin asnjanësit më tepër se çdo trajte tjetër brenda sistemit emëror. Në të vërtetë, edhe nga ky fakt del në pah specifika identifikuese e asnjanësve të paranyjëzuar

Sidoqoftë, për të pasur njohuri më të plotë rreth kësaj pike po njoftojmë lexuesin e nderuar se në FShS (2002) zakonisht paranyjëzorët, qoftë si pluralia tantumë, qoftë të përzier (njëjës e shumës), qoftë si singularia tantumë dalin në gjininë gramatikore femërore dhe nuk mashkullorëzohen dot dhe se numerikisht përfshirja e tyre në këtë burim është si vijon: pluralia tantumë të tipit: të dhemburat, të fshirat dalin mbi 30 shembuj, trajta të përziera njëjës e shumës, tipi e bardhë të bardhat, e dashur të dashurat mbi 60 shembuj, ndërsa singularia tantumë të tipit: e tashme e tashmja, e djathtë e djathta, e veçantë e veçanta etj, sillen rreth 20 -shit.

E pesta, edhe asnjanësit e tipit të pasurit, të pandehurit të ftuarit, të fortit, të lumturit që në emëroren e njëjësi i shquar marrin nyje mbaresën -it me emrat e nyjshëm mashkullorë (prejpjesorë e prejmbiemërorë i pasuri të pasurit, i pandehuri të pandehurit, i ftuari të ftuarit, i forti të fortit, i lumturi të lumturit), i lidh forma, jo me njëjësin e shquar, por me trajtën e emërores të shumësit të shquar, por i ndan kuptimi kategorial, veç atij njëjës/shumës edhe ai diatezor: vepror / pësor.

Ja si shpjegohet dallimi i mbiemrit të emërzuar i dituri të diturit ndaj asnjanësit të diturit në FGJSH 2006, f. 191:

I dituri, të diturit m. - ai që di shumë, dijetar.

Të diturit as. - mundësia për të ditur diçka;

gjendja kur di diçka.

Siç po shihet, karakteristikat dalluese që i përmendëm më sipër dalin mjaft qartë në formulimin e mësipërm. Sigurisht, teksti i shpjegimit të asnjanësit mund të ishte formuluar edhe më ndryshe, por edhe kështu siç është, tek asnjanësi bie në sy shpjegimi me emrat abstraktë mundësia dhe gjendja etj. Sidoqoftë, nga konteksti dallohen mjaft mirë nocionet e dy fjalëve (ndonëse të formuar mbi temë të njëjtën temë motivuese fjalëformuese): emrit të paranyjëzuar, të përgjithshëm të gjinisë mashkullore, njëjës e shumës, ndaj emrit të gjinisë asnjanëse, vetëm në trajtën e njëjësit të shquar.

Megjithatë, siç u përsërit disa herë prej nesh, nëse gramatikanët, përkatësisht standardologët tanë e shohin të nevojshme dhe të arsyeshme mund të zbatohet një sugjerim yni, që nuk është i papërkapshëm: asnjanësit me marrë nyje-mbaresën -ËT, si b.f.: të pasurët, të pandehurët, të ftuarët, të fortët, të lumturët, të diturët, e kështu me radhë, ndërsa emrat e tillë të njerëzve (frymorëve) në shumësin e shquar të gjinisë mashkullore me e ruejtë nyje-mbaresën -IT: të pasurit, të pandehurit, të ftuarit, të fortit, të lumturit, të diturit, e kështu me radhë.

Lidhur me këtë lypsen sqarime edhe më të hollësishme. Këtë rast po shtojmë edhe këto të dhëna anësore, por që nuk janë pa interes. Emrat e tillë në gjininë mashkullore të regjistruar në FShS 2002 për nga numri dalin më shumë se asnjanësit mbi të njëjtën temë fjalëformuese, kështu si trajta përfaqësuese të gjinisë mashkullore, tipi: i pasuri të pasurit i ndeshëm mbi 30 raste, por sipas gjedhes shumimi i tyre, varësisht nga konteksti, mund të jetë i pakufizuar ashtu si edhe numri shembujve të asnjanësve mbi të njëjtën temë prodhuese.

Prandaj, për ta pasur edhe më të qartë këtë çështje po japim në vazhdim pasqyrë-skemën me nga dy shembuj karakteristikë (për dy tipat e asnjanësve të paranyjëzuar), duke tërhequr vëmendjen në nyjë-mbaresën përkatëse për secilën gjini:

Skema e dallimeve ndërgjinisore sipas nyjës së përparme

dhe nyjë-mbaresës së shquarsisë

-----------------------------------------------------------------------------------------

Numri N ë n f u s h a s e m a n t i k e

abstrakte konkrete abstrakte

------------------------------------------------------------------------------------------

1. njëjës as. të mirë-t m. i mirë-i f. e mirë-a.

shumës - të mirë-t të mira-t

ose

2. njëjës të folur-it a të folur-ët i folur-i e folura

shumës - të folur-it ?

ose

3. njëjës të ditur-it a të ditur-ët i ditur-i e ditur-a

shumës - të diturit ?

Siç po shihet, siç u cek edhe më sipër, njëjësi i pashquar merr nyjën një, prandaj le të krahasohen trajtat e njëjësit të asnjanësit me ato njëjës e shumës të mashkullores në shembuj-fjalitë e mëposhtme:

1) Ma bëj një të mirëo ti njeri i mirë.

2) Ma bëni një të mirë o ju njerëz të mirë.

Pra, siç po shihet ndërtimisht nyja e njëjësit të asnjanësit formalisht ka homoformë, jo me njëjësin, po me trajtën e shumësit të gjinisë mashkullore, po kjo semantikisht nuk paraqet kurrfarë problemi në kontekst, ngase asnjanësi ka të bëjë me nënfushë abstrakte veprore që nuk i afrohet në asnjë mënyrë konkretes, ndërsa emri në mashkullore, zakonisht ka të bëjë me emërtimin e njeriut si emër i përgjithshëm, që lidhet domosdo me konkreten dhe ka kuptimësi pësore. Prandaj, mund të thuhet se trajtat e tilla nuk mund të paraqesin assesi homonimi të vrazhdët me ndikim oponence për të rrezikuar zhdukjen e njëra - tjetrës nga ana përmbajtësore, por kur është fjala tek ana formale, një dukuri e tillë nuk mund të quhet e padiskutueshme ose aq e papërfillshme. Ky është shkaku që ne propozuam që asnjanësi tme marrë nyjë-mbaresën -ë/t, ndërsa shumësi i mashkullores -it, siç po përsëritet herë-herë në punimin tonë.

E gjashta, asnjanësi del si forma më e përshtatshme (në letrarishten e sotme) për të sqaruar kuptimet e fjalëve të caktuara si p.sh

dekretim do me thënë të caktuarit (caktimi!) me vendim zyrtar në një detyrë,

tatuazh – të vizatuarit (vizatimi!) në lëkurën e njeriut,

shfrim – të nxjerrët (nxjerrja!) e dufmës,

virgjër – të qenët (qenie!) i padjallëzuar,

shtegtim - të ikurit (ikja!) në një vend tjetër,

mikpritje – të priturit (pritja) e mikut me përzemërsi,

frymëmarrje – të marrët frymë (marrje frymë),

frymëzënie – të zënët e frymës(zënie frymë) etj.,

prandaj zëvendësimi i asnjanësve me emrat sinonimikë prapashtesorë në kllapa me pikëçuditje, për mendimin tonë, siç u argumentua deri tashti prej nesh, nuk është aspak i drejtë për dy arsye:

së pari, sepse emrat e tillë, siç u cek disa herë, tregojnë diçka të kryer, ndërsa me asnjanësit shprehet koncepti i veprimit kohësisht i papërcaktuar, koncept ky që megjithatë karakterizohet me një shtrirje të lehtë semantik (që mund të jetë një nocion që shpreh nën hije, një diçka të kryer ose në kryerje e sipër, por jo vetëm një veprim të kryer, siç shprehin tipat e emrave të tjerë me trajtat e veta, qoftë të gjinisë mashkullore, qoftë të asaj femërore dhe

së dyti, me një zëvendësim të tillë përkatës polisemantik, duke e përjashtuar asnjanësin, varfërohet dukshëm (pa kurrfarë kompensimi e arsyeje) të shprehurit përkatës i gjuhës shqipe, ngase asnjanësi edhe në gjendjen e sotme përmban shumë elemente të njohura pozitive të trashëguara dhe me shumë vlerë në të mirë të të shprehurit më të qartë e më të plotë të koncepteve, zakonisht nga fusha abstrakte, pa i munguar edhe shtrirja e lehtë në nënfusha të tjera stilistike. Vlera këto që e njomin të shprehurit shqip po aq edhe më tepër (në raste) seç bëjnë format e tjera të caktuara sinonimike.

E shtata, edhe kur bëhet fjalë për valencën si tipar karakteristik të emrit prejfoljor, asnjanësit e paranyjëzuar prejpjesorë domosdo ofrohen si material i imponueshëm, si element më i përshtatshëm, prandaj asnjanësit e tipit të tillë patjetër duhen pasur parasysh në analizat përkatëse, ngase pikërisht këta, madje më tepër se emrat e veprimit me prapashtesat -im, -je ose me -esë, -si, etj., shprehin nocione abstrakte dhe bartin në vete struktura argumentale, sepse nga të gjithë emrat prejfoljorë, asnjanësit prejpjesorë të paranyjëzuar, nga pikëpamja e tipareve të brendshme që kanë, janë më abstraktë se të tjerët. Siç e pamë pikërisht emrat asnjanës të paranyjëzuar si emra me valencë të theksuar këmbeheshin kuptimisht me foljet (paskajoren). Krahaso edhe njëherë raportin paskajore e mirëfilltë/ asnjanësi prejpjesor etj., ku të dyja kategoritë gramatiko-sintaksore, si të thuash, i lidh konkretisht e njëjta bazë argumentale.

Duke bërë fjalë për këtë temë, studiuesi ynë i mirënjohur Thoma Dhima, ndonëse nuk i kishte në qendër të vëmendjes asnjanësit prejpjesorë, po emrat prejpjesorë të veprimit me prapashtesat -im, -je e të tjera e zë në gojë edhe kundërvënien folje-emër dhe konstaton mirë kur thotë se “kjo kundërvënie si nga ana morfologjike ashtu edhe nga ajo sintaksore dhe semantike (tregon) se kemi të bëjmë me forma që vërtet kundërvihen, por që nga ana tjetër hyjnë në marrëdhënie plotësimi me njëra tjetrën. (Aty f. 324.)

Sidoqoftë, pritet që jo vetëm ky autor, por edhe të tjerë t’i qasen këtij problemi, duke e pasur si objekt qendror pikërisht asnjanësit e paranyjëzuar, ngase këta u prijnë për nga abstraksioni të gjithë prejfoljorëve të tjerë që bëjnë pjesë në mozaikun e emrave abstraktë dhe ku valenca është më e diktueshme.

E teta, kur kemi parasysh ngurtësimin e asnjanësit në shprehje të caktuara, jo vetëm në terma të ashtuquajtur teknikë, por edhe në frazeologjizma e thënie të qëndrueshme, shohim njëfarë ngjashmërie të asnjanësit me natyrën e termit të mirëfilltë. I vetmi ndryshim qenësor ndërmjet tyre është se termi përgjithësisht paraqitet si njësi e terminologjisë me veçori të veçanta sipas nënfushës së caktua konkrete, të shkencës, të artit, të organizimit të punës etj., ndërsa asnjanësi nuk i përket vetëm një njësie të veçantë sipas fushës së caktuar konkrete, por një nënfushë të specifikuar në kuadër të fushës së abstraksionit. Megjithatë, asnjanësit si terma mund t’i përkasin çdo fushe të veprimtarisë përkatëse, qoftë, të shkencës, të artit, të organizimit të punës etj.., kur del e nevojshme me u shprehë koncepte të veprimit të një abstraksioni të lartë. Në të vërtetë, siç mund të ketë përjashtime edhe në terminologji, ngase përkundër parimit që çdo term shpreh vetëm një nocion, ngase edhe te termat në nivel pak më të gjerë në profil, por jo në nënprofil, po ashtu dalin përjashtime, por, përjashtime mund të ketë edhe lidhur me asnjanësit. Vërtet, nocioni i asnjanësit lidhet me konceptimin e emërtimit përkatës, por ai koncept mund të ketë shtrirje edhe në ndonjë nënfushë tjetër semantike, siç ndodh shpesh që përdorimi nga stili neutral jo të fytyruar, të dalë i shprehur me asnjanës edhe në stilin e fytyruar etj.

Sidoqoftë, edhe nga krahasimi i tillë term/asnjanës sa i përket nënprofilimit rreth një nocioni të vetëm të përcaktuar, duket se ka ngjashmëri. Pra, edhe nga kjo pikëpamje a nënprofil, sadopak, del në shesh në njëfarë dore identiteti i asnjanësit.

E nënta, së fundi, si pikë të veçantë në kontekst të identifikimit të asnjanësit po e përmendim raportin: mbiemër prejpjesor / asnjanësi prejpjesor. Ky raport del i trajtuar mjaft mirë në veprën e studiuesit Valter Memisha me titull “Dukuri semantike gjatë formimit të mbiemrave prejpjesorë në gjuhën shqipe (monografi)” ( Gjirokastër, 1999), ku ndër të tjera autori kur thekson aftësinë fjalëformuese të mbiemrave të tillë me anë të konversionit, ndër emra prejpjesorë të tjerë domosdo përmend emërzimin e tyre si asnjanës të tipit prejpjesorë, siç janë shembujt:

të ardhurit, të hyrët, të menduarit, të veruarit, të folurit, të qarët, të qeshurit, të kafshuarit, të ecurit, të dalët, të korrurit etj.,

njëherazi duke sqaruar se:

“E rëndësishme të theksojmë këtu është veçoria kuptimore dhe lidhja (e tyre) me mbiemrat prejpjesorë. Kuptimi i këtyre mbiemrave gjatë procesit të emërzimit nuk largohet nga ai i foljeve përgjegjëse, ata e bartin bërthamën kuptimore duke shënuar veprim abstrakt, gjendje ose rezultat veprimi, veçan për emrat e gjinisë asnjanës. Kur folja përgjegjëse e mbiemrit që emërzohet, është moskalimtare edhe emri e ruan këtë përbërje, si të ardhur, të ecur, të dalë, të hyrë të shkuar etj.”, por “kur folja përgjegjëse e mbiemrit prejpjesor është kalimtare, atëherë edhe emri në gjininë asnjanëse përdoret sipas rrethanave me kuptim vepror: të pasurit; me kuptim pësor: të korrurit, të vjelët, të prerët etj.; madje dhe me kuptim vetvetor e mesor: të dashuruarit (si proces), të fejuarit, të martuarit, të ankuarit, të dëshpëruarit, të zemëruarit etj.” (Aty f. 70-71.)

Edhe pse pjesorja e shqipes ka përgjithësisht kuptim pësor dhe kjo vlen sidomos për foljet kalimtare, pjesorja e foljeve jokalimtare ka kuptim vepror dhe kjo kuptimësi reflektohet si te mbiemri ashtu dhe te asnjanësi prejpjesor por dallimi në raportin mbiemër prejpjesor / asnjanës i paranyjëzuar prejpjesor është tejet i madh, andaj identiteti i asnjanësit del i pacenueshëm edhe nga ky aspekt, sepse siç e thekson prof. Shaban Demiraj, ndonëse emrat e tillë “në origjinë kanë qenë mbiemra prejpjesorë asnjanës të substantivuar, por nga pozita e shqipes së re nuk mund të interpretohen veçse si emra prejfoljorë asnjanës” (Aty, f. 70.), sepse ndërkohë asnjanësit e tillë kanë fituar të gjitha tiparet leksiko-gramatikore të emrit.

Gjithsesi edhe pse kanë një mbështetje burimore mbiemrat prejpjesorë dhe emrat prejpjesorë asnjanës kanë identitet të ndryshëm, ngase u takojnë dy klasave, përkatësisht dy pjesëve të ndryshme të ligjëratës.

* * *

Prandaj të gjitha këto veçori dhe ndonjë tjetër, përveç atyre që u cekën gjatë analizës në krerët përkatës të këtij punimi, i japin shtat nga aspekti formal dhe ai përmbajtësor asnjanësit të paranyjëzuar dhe njëherazi, padyshim, shtrojnë nevojën me e ruejtë dhe me e sforcue përdorimin e asnjanësit në gjuhën tonë letrare për konceptin përkatës në fushë të abstraksionit.

Është e vërtetë se për të mbuluar pikërisht koncepte abstrakte dolën edhe forma të tjera, qoftë të përgjithësuara me konotacion të ri, qoftë me shkallëzimin e niveleve të abstraksionit si dhe ndërlidhur me nivele të konkretizimit, por asnjanësi që tani mbulon konceptin kulmor si nënfushë të veçantë të abstraksionit nuk u trondit dhe, si duket, nuk ka gjasa dhe as që do të ketë rast me u tronditë natyrshëm as në të ardhmen nga asnjëra nga ato forma sinonimike me të cilat tani bashkëjeton. Pra, diferencimi i niveleve semantike të fushës së abstraksionit në nënfusha përkatëse, nuk dëmton, përkundrazi ndihmon dhe qartëson më mirë nënfushën semantike të asnjanësit ashtu siç qartësohen edhe profilimet e formave të tjera sinonimike në gjuhën shqipe.

Pra, meqë edhe në të ardhmen gjuha jonë, si çdo gjuhë e gjallë e një populli të civilizuar në rritje e sipër, gjithnjë e më tepër do të ketë nevojë për të shprehur nocione të llojllojshme si në fushën konkrete e sidomos në atë abstrakte, atëherë si prejpjesorët pandajshtesorë, prejpjesorët prapashtesorë, ashtu edhe prejpjesorët e prejmbiemërorët e paranyjëzuar të gjinisë asnjanëse duhet t’i ruajë dhe t’i kultivojë në bashkëjetesë sinonimike ashtu si edhe tipat e emrave të tjerë. Kur themi duhet t’i ruajë dhe t’i kultivojë kuptohet pa e përjashtuar konkurrencën lojale për koncepte të caktuara polisemantike e ndonjë formë tjetër.

Me një veprim të tillë, duke u dhënë vendin e merituar emrave të gjinisë asnjanëse në gjuhën tonë standarde, mendojmë ne, do të kontribuohet pa mëdyshje, në të mirë drejt kristalizimit të nënfushave përkatëse semantike që mbulojnë emrat sinonimikë, duke i ruajtur ngjyrimet e mozaikut të strukturës përkatëse emërore, pa rrezikuar ekzistencën e njëri-tjetrit.

VI. Anashkalimi i vlerave reale të asnjanësit

në shqipen e sotme pasojë e veprimeve

të nxituara APO JO?

Arritëm në kreun e gjashtë të këtij punimi dhe nuk dimë se e kemi gjetur apo jo, përgjigjen e plotë dhe të duhur në pyetjen pse lindi njëfarë keqkuptimi ndaj asnjanësve të paranyjëzuar që nga vitet e ’50 deri nga vitet e ‘80-a të shekullit të kaluar dhe që në njëfarë mënyre pasojat e një veprimi të tillë ndihen edhe sot?

Ne, siç po shihet nga titulli i këtij kreu, kemi bindjen personale se një dukuri e tillë e anashkalimit të vlerave të asnjanësit, është shfaqur, si të thuash, subjektivisht dhe ishte kryesisht pasojë e konstatimeve të nxituara të

standardologëve tanë të kohës Po si dhe pse

Dr. Nuhi Veselaj: lexon, shkruan, korrigjon, rikorrigjon...

ndodhi kështu? Si u formëzua dhe si u sendërtua një qëndrim i tillë? Mos vallë, atëbotë, nuk njiheshin mirë vlerat reale të emrave të kësaj gjinie apo jo?.

Sidoqoftë, pyetjeve të saposhtruara lidhur me këtë mbase më mirë mund t’i përgjigjeshin standardistët e atyre viteve dhe pasuesit e tyre sot, megjithatë, neve situata e trajtimit të temës ose vetë përmbajtja e titullit që u vumë këtij kreu na imponon që të shprehim mendimin tonë rreth kësaj çështjeje, ashtu siç na merr mendja, madje qoftë edhe guximtarisht.

Natyrisht, e do puna, të tregojmë se ku e mbështesin mendimin tonë, në cilat fakte?

Këtu, pra, pa hyrë thellë në pyllin ende të pashkelur mirë të çështjes përkatëse në shqyrtim, ne përgjigjen tonë e mbështesim në këta tre faktorë:

së pari, në reagimin e E. Xhuvanit, të viteve të ’50-a;

së dyti, në zëvendësimi i asnjanësit prejpjesor të paranyjëzuar me trajta foljore në fjalorin tonë shpjegues FGJSSH të vitit 1980 dhe

së treti, do të ndalemi rreth një konstatimi të nxituar kundërthënës të prof A. Kostallarit .

Të shohim tani radhazi pak më në hollësi rreth përmbajtjeve të fakteve të sapocekura prej nesh lidhur me temën në shqyrtim

1) Çka mësojmë nga reagimi i prof. A. Xhuvanit

Prof. Aleksandër Xhuvani, nga fundi i viteve ‘50 të shekullit të kaluar, duke mos e pëlqyer zëvendësimin e trajtave të asnjanësve si: të ecurit, të ngrënët, të qepurit, të ngrirët, të priturit, të fjeturit që bëheshin me emrat e prejardhur me -je: ecje, ngrënie, qepje, ngrirje, pritje, fjetje, pati reaguar, mjaft fuqishëm, ku veç tjerash pati theksuar si vijon:

“Duket faqezi se asht ba nji përdorim i tepërm i emnavet abstraktë me prapashtesa e sidomos me prapashtesën -je, tue nxjerrë jashtë emrat prejpjesorë të gjinisë asnjanëse“ dhe më tej konstatonte se kjo dukuri kishte ardhur ”nga gjuha e shkrimit e më fort ajo e shtypit të përditshëm, e cila ka marrë nji tendencë theksuese në të përdorunit e emrave abstraktë me -je dhe kjo vjen jo nga shtjellimi historik i gjuhës sesa nga influenca e gjuhëve të hueja neolatine ose sllave, qofshin këto nga të cilat përkthejnë e në të cilat zotëron ky proces i konstruktit sintetik të frazës me emra sufiksorë”. (Shih: Aleksandër Xhuvani, Vepra I, Tiranë 1980, f. 173.)

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:11 am

Kështu nga ky reagim shpjegues meditues kuptojmë faktin se dukuria e zëvendësimit të asnjanësve të paranyjëzuar me emra prapashtesorë nuk ishte pasojë e “shtjellimit historik”, d.m.th. nga evolucioni i brendshëm i gjuhës sonë, po vinte nga ndikimi i jashtëm, d,m,th, nga ndikimi i gjuhëve të huaja në gjuhën e shtypit, (pra nga gjuha e përthimit), ndikim ky formal subjektiv i gazetarëve pa përgatitje të duhur gjuhësore ose siç del nga shpjegimi i tij, se përkthyesit e gazetarët nuk e njihnin aq mirë natyrën e gjuhës popullore dhe kështu të ndikuar nga gjuhët e huaja përkatëse dhënëse këta fusnin në përdorim pa kriter emrat sintetikë, me prapashtesim, ndërsa asnjanësit (prejpjesorë e prejmbiemërorë) i anashkalonin, vetëm pse ata ishin analitikë, d.m.th. të parashoqëruar me nyjën e përparme që nuk i kishin ashtu barasvlerësit përkatës gjuhët e huaja, sllave e neolatine.

Pra, mendimi i prof. A. Xhuvanit nënkuptohet se anashkalimi me tepri i asnjanësve të paranyjëzuar bëhej, ngase nuk njihej sa duhej vlera e asnjanësve dhe për këtë shkak në gjuhën e gazetave e të përkthimit nuk përfillej natyra e gjuhës shqipe.

Si duket reagimi i prof, A. Xhuvanit nuk e pati ndikim e jehonë të duhur në atë kohë, jo vetëm te gazetarët e përkthyesit, por as tek standardologët e kohës, sepse anashkalimi i trajtave të asnjanësve, jo vetëm nuk u frenua, por përkundrazi u përkrah ndërkohë, jo vetëm nga masmedia, por edhe nga njerëzit autoritarë të institucioneve shoqërore-shtetërore të kohës, përkatësisht nuk u mbështet kërkesa e prof. A. Xhuvanit as nga kuadrot gjuhësore që aktivisht punonin ose që kryesonin veprime lidhur me procesin e konsolidimit, më drejt të njëzimit të normës së shqipes letrare në atë periudhë. Kur themi kështu kemi parasysh hartimin e teksteve shkollore e shkencore të asaj periudhe e më vonë që ndërlidhet me periudhën organizuese e dirigjuese para e pas Kongresit të Drejtshkrimit (1972), kur prof. A. Xhuvani fizikisht nuk ishte më.

2) Pasojat nga zëvendësimi i asnjanësit prejpjesor me trajta

foljore në FGjSSh (1980)

Si fakt a veprim tjetër me rëndësi me të cilin për pasojë u degraduan nga përdorimi asnjanësit e paranyjëzuar, sidomos ata prejpjesorë, përveç zëvendësimit me trajta të emrave të prejardhur me prapashtesim asnjanësit prejpjesorë me -im, -je, ku duhej e ku nuk duhej, po përmendim edhe faktin se në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe (1980), në vend të asnjanësit që praktikohej në Fjalorin e gjuhës shqipe (1954) në mbi 1000 raste për shpjegimin e kuptimit të prejpjesorëve edhe të emrave përgjithësisht, tashti në fjalorin shpjegues normativ (1980), nuk përdorej më, sepse në vend të tij futet në përdorim një shprehje tjetër me folje. Konkretisht në këtë formulim të ri. prejpjesori përkatës me prapashtesën -im ose -je shpjegohet jo me sinonimin në trajtën përkatëse të asnjanësit, po me tekstin sqarues: kuptimi sipas + folja përkatëse (nga e cila shënohet veta I njëjës e dëftores (veprore dhe pësore).

Në mënyrë që lexuesi ta ketë më lehtë me e kuptue këtë ndryshim formulimi dhe veprimi, po japim në vijim 5-6 shembuj nga të dy burimet, për të njëjtën fjalë, ku shihet se si është bërë konkretisht zëvendësimi i asnjanësit nga trajtat përkatëse foljore:

1 Në FGJSH 1954:

ARNIM - t’arnuarit.

BLERJE - veprimi i të blerit.

GDHENDJE -të gdhendurit.

MBYTJE - të mbyturit.

PRITJE- të priturit.

PËRMIRËSIM - të përmirësuarit, të sjellët në një gjendje më të

mirë.

2.Në FGJSSH 1980:

ARNIM - Veprimi sipas kuptimit të foljeve arno, arnohem.

BLERJE - Veprimi sipas kuptimit të foljeve blej blihem.

GDHENDJE - veprimi sipas kuptimit të foljeve gdhend gdhendem

MBYTJE - Veprimi sipas kuptimit të foljeve mbyt mbytem.

PRITJE - Veprimi sipas kuptimeve të foljeve pres II pritem II.

PËRMIRËSIM 1. Veprimi dhe gjendja sipas foljeve përmirësoj

përmirësohem. 2. Tërësia e ndërtimeve, ndreqjeve.

Për mendimin tonë formulimi në FGJSSH (1980, pa e kontestuar zgjidhjen e tillë atraktive sinonimike, nuk duket se është aq shumë i qëlluar semantikisht sa ta zhvlerësojë a ta rrëzojë tërësisht si të pa vlerë formulimin me asnjanësin nga FGJSH (1954). Sigurisht zëvendësimi i tillë kërkon sqarim. Lidhur me këtë mund të shtrohet pyetja: Është marrë parasysh fakti, apo jo, se nga veprimi i kuptimit të foljes nuk del vetëm kuptimi i veprimit a i gjendjes së emrave me -im e -je, por edhe ai i gjendjes në raste, por sidomos edhe i rezultatit të veprimit etj, por edhe i prejfoljorëve të tjerë, siç janë prejpjesorët pandajshtesorë, asnjanësi prejpjesorë e prejmbiemërorë me -esë, -si, shmëri etj., pastaj femërori me paranyjëzim, ai me prapavajtje e të tjerë!? Madje, mund të kërkohet sqarim pse të dyja trajtat diatezore (veprore e joveprore) emërtohen në shumës si me qenë dy folje?! Krahaso tekstin: Veprimi sipas foljeve...(?) Po ashtu mund të shtrohet pyetja, edhe pse del përgjigja e qartë: Një veprim i tillë i zëvendësimit sa la rrjedhojë në pasivizimin e asnjanësit, pasi është fjala për mbi 1000 raste?!

Sidoqoftë,sigurisht pyetjet e tilla hapin diskutim, por për mendimin tonë, assesi, nuk duhet vënë në dyshim ligjshmërinë e mënyrës së tillë të formulimit. Madje as që mendojmë se duhet kërkuar rishikimi e një përdorimi të tillë sinonimik. Qëllimi ynë është të konstatohet se edhe ky fakt, përveç zëvendësimeve pjesërisht arbitrare, do të ketë ndikuar në një mase jo të vogël në pasivizimin e emrave të paranyjëzuar të gjinisë asnjanëse.. Pra, zvogëlimi i numrit të asnjanësve në Fjalorin normativ (1980), do të ketë ndikuar që edhe në kontekste të tjera asnjanësi në fjalë të mos e ketë tretmanin e duhur. Për mendimin tonë lidhur me këtë rast-veprim është dashur të jepet sqarimi i duhur, ngase mungesa e një shpjegimi a trajtimi të tillë mendojmë se ka lënë pasoja të konsiderueshme që nuk janë të pavërejtshme edhe sot..

Po e sqarojmë kalimthi edhe një fakt tjetër. Edhe në Fjalorin e M. Elezit është praktikuar një zëvendësim i tillë i asnjanësit, sepse edhe aty prejpjesori shpjegohet me foljen përkatëse, por jo me të tashmen e dëftores, po me trajtën e paskajores së mirëfilltë. Në të vërtetë asnjanësi prejmbiemërorë shpjegohet me formulimin “emërzimi sipas + mbiemri përkatës, ndërsa prejpjesorët (edhe asnjanësi) sqarohen me formulimin “veprimi sipas + infinitivi me + pjesore, d.m.th. shpjegimi bëhet sipas trajtës së paskajores së mirëfilltë, zakonisht edhe këtu me të dyja format diatezore (veprore e pësore), si p.sh:

Grizatje f.- Veprimi sipas me grizatë me u grizatë

Të grizatzurit as. Veprimi sipas me grizatë, me u grizatë.; grizatej

ose

Çermim m. Veprimi sipas me çermue me u çermue.

Të çermuarit as Veprimi sipas me çermue me u çermue, çermim.

Pra M. Elezi, të dy prejpjesorët sinonimikë abstraktë i shënon veç e veç. Asnjanësin dhe të prejardhurin me -im ose -je i shpjegon njësoj me paskajore, por pas shpjegimit të kuptimit të asnjanësit e shton sinonimin e prapashtesorit me -im ose -je, duke i dhënë kështu njëfarë përparësie prejpjesorit përkatës prapashtesor, ndërsa dy trajtat e foljes nuk i emërton në shumës dhe nuk e përmend fare foljen në togfjalësh: Veprimi sipas foljes, që praktikohet në Fjalorin e Akademisë (FGjSSh 1980, përkatësisht FSHS (1984, 2006), por vetëm Veprimi sipas .+ paskajorja e mirëfilltë.

Sidoqoftë, pa marrë parasysh faktin se nuk e kontestojmë një zgjidhje tillë me trajtën a trajtat përkatës të foljes a të foljeve, që praktikohet në fjalorin përshkrues normativ, mund të themi se një dukuri e tillë nuk ka ngjarë nga evoluimi i brendshëm i formave të asnjanësit të paranyjëzuar, por nga të shpikurit të një mënyre të re të të shprehurit sinonimik, nga hartuesit fjalorit normativ shpjegues të gjuhës shqipe, sigurisht me bindje se kjo mënyrë është zgjidhje më e mirë se shpjegimi me asnjanës.

3) Rreth një konstatimi të nxituar kundërthënës

të prof. A. Kostallarit

Arkitekti, i pari me emër, ndër hartuesit e Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe (1980), prof Androkli Kostallari, pothuajse pas 20 vjet distance nga reagimi i prof. A. Xhuvanit, përkatësisht pas afro 30 vjetësh pas botimit të FGjSh (1954), lidhur me asnjanësit riparaqet mendimin e vet, duke parashtruar këtë rast edhe të dhëna me interes, të cilat mund të shërbejnë e të frytëzohen edhe si përgjigje edhe për çështjen e shtruar prej nesh, ndonëse ne, siç shihet nga formulimi i nëntitullit e quajtëm konstatim të nxituar kundërthënës.

Në të vërtetë, paraqitja e e diskutueshme eprof. A. Kostallarit ka ndodhur më 1989, pothuajse 10 vjet pas botimit të FGjSSh (1980), ku asnjanësi, vërtet, kishte përfaqësim jo të plotë, të diskutueshëm si nga pikëpamja numerike ashtu edhe nga ajo përmbajtësore. Sido që të jetë, ja tani inserti integral lidhur me çështjen e asnjanësve i nxjerrë nga një punim mjaft i gjatë i prof. A.Kostallarit :

“Në shqipen e sotme letrare nuk mund të flitet më për emra asnjanës të panyjshëm si kategori e gjallë leksiko-gramatikore. Struktura morfologjike e gjuhës sonë letrare njeh vetëm tipin e paranyjëzuar të emrave asnjanës si tip veprues (emrat prejpjesorë të tipit: të hyrët, të ngrënët, të menduarit dhe emrat prejmbiemërorë të tipit: të bardhët të kuqtë, të zitë, të ftohtë. Kalimi i emrave asnjanës (të panyjshëm, d.m.th. i emrave asnjanës të vjetër të mirëfilltë të shqipes si ballë, brumë, grurë, ujë etj. në njërën anë në klasat e emrave mashkullorë e ka thjeshtëzuar më tej strukturën morfologjike të shqipes së sotme letrare. Po edhe emrat asnjanës të paranyjëzuar nga pikëpamja morfosintaksore sot paraqiten si kategori gjsmasnjanëse gjysmëmashkullore (p.sh.thuhet të ftohtët e dimrit. E duron të ftohtët. Ka marrë të ftohtë. por të ftohtë i madh, jo të madh. E kaluam të ftohtin e madh etj.) Kjo lidhet në radhë të parë jo me humbjen e pothuajse plotësisht të gjinisë asnjanëse të fjalëve përcaktues (të mbiemrave, të përemrave dëftorë e pronorë), por me vetë rrudhjen a shuarjen e kategorisë së asnjanësit tek emrat e shqipes, dukuri që ka sjellë pasojat e veta në gjithë sistemin emëror, pra edhe tek mbiemrat, numërorët e përemrat. Kjo dukuri ka nevojë të sqarohet më tej me studime të veçanta, duke iu nënshtruar një analize të thelluar shkencore. Në përgjithësi mund të thuhet se me shuarjen e asnjanësit në fushën e emrave të mirëfilltë të shqipes është krijuar sot në gjuhën letrare një sistem i ri gjinisor me ndarje pothuajse dihotimike, në emra mashkullorë e femërorë”. (Shih: Studime mbi leksikun...III, Tiranë 1989 f. 54-55.)

Të vihet re se nga ky tekst i shkurtër i prof. A. Kostallarit, i cili në shikim të parë sipërfaqësor të lë përshtypje se mund të merret si shembull se si me pak fjalë mund të thuhet shumë, për kur hyn në brendi të tij fiton bindjen se aty janë shprehur vërtet konstatime të përziera disi të mbështetura mirë, por njëherazi edhe konstatime të nxituara kundërthënëse dhe si të tilla dalin edhe shumë të diskutueshme

Ne pak si tërthorazi, por edhe drejtpërdrejt në konstatimet e tij, shohim çështje kundërthënëse, prandaj kërkojmë nga lexuesi që paraprakisht të përgatitet për t’i vlerësuar sa më drejt këto dy çështje të diskutueshme:

e para, në këtë paraqitje të prof. A. Kostallarit ka apo jo vërtet kundërthënie në krahasim me konstatimet e mëparshme të parashtruara ose të miratuara prej tij dhe

e dyta, një qëndrim i tillë sa ishte ndikues tek kuadrot pasuese të tij dhe ato pasoja rreth pasivizimi të asnjanësve a ndjehen ende në shqipen e sotme letrare nga mbrojtësit fanatikë të normës së shqipes së sotme letrare?

Në vazhdim, po shfaqim, pra, ndonjë vlerësim tonin, siç thuhet: për e kundër.

Së pari po përmendim faktin se nga ai insert si anë pozitive parimore që s’mund të mohohet dot po theksojmë kërkesë-porosinë me vend të autorit që dukuritë rreth asnjanësve patjetër duhet t’i shtrohen një analize të thellë shkencore. Me një kërkesë të tillë, si të thuash, ai e pranon se kjo temë nuk del e trajtuar mirë, andaj lë vend që edhe konstatimet e tij lypsen verifikuar.

Së dyti, po përmendim rezervën tonë rreth disa mendimeve të tij në disa pika:

E para, që në fillim po theksojmë se konstatimin e tij se: “në gjuhën e sotme letrare nuk mund të flitet më për emra asnjanës të panyjshëm si kategori e gjallë leksiko-gramatikore”, kemi vetëm një dozë të vogël rezerve, sepse na duket se ai qëndrim mund të kuptohet si kategorik, ngase edhe gjuha e sotme letrare, kuptohet në domen të ngushtë ka emra asnjanës të ndërlidhur me fjalë e fraza të gjalla, të cilët janë të pazëvendësueshme, të cilat gjithsesi janë të pranueshme edhe për standardin. Bie fjala te fjalia- periudha: Me e la kryet me ujët të ftohtë, mendja e zemra të ndiejnë të ngrohtë(!). Emrat kryet dhe ujët në këtë fjali janë asnjanës, madje edhe fjala mendja mendtë mund të konsiderohet se ende mund të ruajë ndonjë element të emrit asnjanës të paparanyjëzuar dhe siç dihet këto fjalë, jo vetëm në këtë fjali, por edhe në të tjera, janë të gjalla ashtu siç gjallërojnë edhe disa shprehje frazeologjike e idioma me emra në gjininë asnjanëse që i takojnë standardit.

E dyta, edhe më kundërthënës del te konstatimi tjetër, kur në njërën anë e pranon se “emrat asnjanës të paranyjëzuar nga pikëpamja morfosintaksore, sot paraqiten jo me humbjen tërësisht të gjinisë, por si kategori gjysmasnjanëse gjsmëmashkullore, të cilët, (s‘dimë pse që dy tipat) i quan si një tip veprues, kursenë anën tjetër del kategorik, kur konstaton ose parakumton: shuarjen e kategorisë së asnjanësit tek emrat e shqipes(?!). Këtu, thua se harron se paranyjëzorët (asnjanës) i quan vetë, siç janë; tipa veprues, por këtë konstatim e neutralizon në përfundimin se gjoja “me shuarjen e asnjanësit në fushën e emrave të mirëfilltë të shqipes është krijuar sot në gjuhën letrare një sistem i ri gjinisor me ndarje pothuajse dihotimike, në emra mashkullorë e femërorë”!?

Pra, kjo dihotimi si sistem a mund të quhet si e tillë, si punë e mbaruar “me shuarjen e asnjanësit”,apo jo, kur anashkalohen dy tipat prodhues(?!), të cilët nuk dimë pse (asnjanësit prejmbiemërorë dhe ata prejpjesorë) i quan ose i konsideron, siç u tha, si një tip të vetëm?!

Në kundërshtim me mendimin kategorik të prof. A. Kostallarit shprehet edhe studiuesja Rosana Rushiti. Në të vërtetë, kjo studiuese, ndonëse nuk e sheh problemin plotësisht me qartësinë e duhur, siç e kemi interpretuar ne, megjithatë nuk bën keq, po bën shumë mirë, kur konstaton se “ka raste, që emri prejfoljor (asnjanësi prejpjesor i paranyjëzuar n.v. ) i cili e ka më të theksuar kuptimin e procesit është i pazëvendësueshëm”, sepse sipas saj emrat prejfoljorë prapashtesorë janë përgjithësuar me kuptimin e rezultatit të veprimit (Vepra e cit. f. 365).

Pra, kur koncepti del i pazëvendësueshëm me fjalë të tjera, atëherë vërtet s’mund të bëhet fjalë për “shuarjen e gjinisë asnjanëse tek emrat e shqipes”?!, siç .i del prof. A. Kostallarit!

E treta, kemi vërejtje edhe rreth shembullit ilustrues të cekur aty: të ftohtë i madh ndaj të ftohtët të madh, ku prof. A. Kostallari bashkë me shuarjen e treguesve shoqërues të asnjanësit parasheh edhe zhdukjen e vetë asnjanësit. Vërejtjet tona po i shprehim në vijim në kë[to katër nënpika:

1. Një shembull i vetëm, të ftohtë i madh ndaj të ftohtë të madh, siç dihet nuk mjafton për t’u kualifikuar një dukuri e tillë si përgjithësuese ose si një punë e thënë e bërë, përkatësisht, nuk mjafton që të shpallet kategoria e asnjanësit si një kategori jo e gjallë, e shuar ose e dalë kohe evolucionisht.

2. Ç’është e drejta njëjësi i mbiemrit të emërzuar mashkullor, siç e pamë më sipër, ndonëse i specifikuar a i rezervuar vetëm për emërtimin e njerëzve ose të ndonjë dukurie a një gjësendi konkret mund të jetë dëgjuar e thënë spontanisht nga ndokush njeri i ftohtë/ i ftohti (njeri). Pra, mund të jetë dëgjuar po ashtu i shprehur spontanisht edhe me kuptim të një asnjanësi të ftohtit e madh, mbase edhe i ftohti i madh!, e ku ta dimë, po kjo trajtë, siç dihet, bie në kundërshtim me normën në fuqi. Pikërisht ky shembull është shënuar në Gramatikën e Akademisë (f. 160), si rast që nuk duhet përdorur, prandaj nuk e shohim të arsyeshëm që pikërisht rastin e tillë e cek prof. A.. Kostallari, për të përgjithësuar një dukuri të paanalizuar mirë. Po përsërisim, pikërisht rasti në fjalë konsiderohet si shembull tipik i shkeljes së normës standarde në fuqi si në planin drejtshkrimor, ashtu edhe në atë semantik, andaj ai shembull s’mund të konsiderohet me perspektivë të hapur, aq më tepër kur i kundërvihet një rregulle gramatikore e rregulla, siç dihet, është në vetvete një strukturë e ravijëzuar relativisht e qëndrueshme në suazat e sistemit gjuhësor. Me fjalë të tjera më mirë do të ishte të merrej ndonjë shembull tjetër i diskutueshëm që t’i përgjigjej më mirë dukurisë së caktuar kundër normëzimit të sotëm, nëse vërtet ekziston.

3. Në të vërtetë, mund të dëgjohet e të thuhet normalisht të ftohtët e madh si dhe të ftohtit e madh, ashtu si të ecurit e drejtë dhe të ecurët e drejtë, , por për ne ka rëndësi se masivisht nuk po thuhet i ftohtë i madh a i ftohti i madh, përkatësisht i ecuri ose e ecura e drejtë, por po përdoret nyja e përparme, e cila është karakteristikë a pjesë e pandarë e njëjësit të asnjanësit të pashquar e të shquar përkatës në rasën emërore (e kallëzore)dhe në vazhdimësi

Siç dihet, nyja e përparme të në gjuhën tonë kryen dy funksione edhe si formant fjalëformues edhe si element gramatikor, dhe si e tillë del mjaft e qëndrueshme, pikërisht si karakteristikë a pjesë përbërëse e pandarë e asnjanësit të paranyjëzuar..

Pikërisht në dobi të zgjidhjes së çështjes të prekur nga prof. A. Kostallari, po sjellim disa shembuj nga gjuha e thjeshtë popullore, ku të ftohtët del me nyjë-mbaresën shquese -it, por nyja e përparme e emrit del e qëndrueshme, siç janë këto shprehje popullore nga trevat e Veriut:

“T’ftoftin kodra e përcjell e lugu e mbledh. T’ftoftit e hjek t’ftoftin me t’ftoftë. T’ftoftit e ka fajin e brymës po i jet dami. T’ftoftit edhe bryma e shkretë, s’i lenë laknat tona me rritë krye si donë vetë. T’ftoftit t’nishkon, fjala t’shiton. (Shih: D. Bajraktari, Fjalë të urta dhe thënie popullore shqipe, Prishtinë, 1994, f. 517.)

Të vihet re se te shembujt e tillë, sidoqoftë nyja e përparme si karakteristikë e veçantë e njëjësit të asnjanësit të paranyjëzuar, siç u tha, përherë në të gjitha situatat po del e qëndrueshme. Sidoqoftë, nëse spontanisht në të folur të shkujdesur nga individët e caktuar mund të dalë edhe ndonjë fjalë a shprehje, kur nyja e përparme del e konvertuar në -i, kjo nuk mund të godasë rregullën gramatikore në fuqi, e cila e mbron strukturën me asnjanësin në trajtën me nyjën e përparme të dhe të prapme -t(ë) .

Në të vërtetë, edhe kjo dukuri lypset ndjekur, por përgjithësimi i një përftim të rastit nuk duhet pranuar si prirje për ndryshim rregullash.

4. Edhe nga shembujt e tjerë që do t’i sjellim më poshtë sa për ilustrim, një konvertim i tillë, siç e kemi trajtuar edhe më përpara në këtë punim dhe siç do ta sprovojmë tani, në dy versionet e mundshme rindërtuese, del i pa qëndrueshëm, si p.sh.:

a) Ata kishin një të bardhë (të ngrohtë, të ecur, të folur, të theksuar etj.) joshës ose Të bardhët (të ngrohtët të ecurit, të folurit, të theksuarit) e tyre ishte joshës.. Pra jo i bardhë-i as e bardha e tyre po një të bardhë të bardhët.

b) E kishte përvetësuar mirë artin e të shkruarit (të folurit, të recituarit, të gatuarit etj.) ose E kishte përvetësuar mirë të shkruarit ( të folurit, , të ecurit, të recituarit, të gatuarit etj. ) si art., e kështu me radhë.

c) Fenomeni i të ftohtit (të folurit, të aguarit, të dridhurit, të kollituri etj.) është i njohur prej nesh ose Të ftohtët (të folurit, të aguarit, të dridhurit , të kollituri etj.) si fenomen është i njohur prej nesh.

ç) Mënyra e të kënduarit (të vallezuarit, të kërcyerit, të luhaturit, të kollituri etj.) ishte karakteristikë e veçantë për ta ose Të kënduarit (të vallezuarit, të kërcyerit, të luhaturit, të stolisurit etj) si mënyrë ishte karakteristikë e veçantë për ta.

Pra, për të gjitha këto arsye të cekura në katër pikat e nënpikat përkatëse konstatimin e prof. A. Kostallarit ne e quajtëm kundërthënës dhe të nxituar.

Sipërfundim

Nga sa u tha në këtë krye mund të nxjerrim si përfundim se në realitetin tonë gjuhësor zëvendësimi me sinonimikë të tjerë nën ndikimin e gjuhëve të huaja që ceket në reagimin e prof A. Xhuvanit, as zëvendësimi i konceptit përkatës të asnjanësit me forma të tjera, siç ishte rasti në fjalorin shpjegues të shqipes letrare, madje as konvertimi i asnjanësve në gjini të tjera, nuk mund ta kenë dëmtuar asnjanësit e shqipes sa të përçmohet ekzistenca e tyre. Në të vërtetë, me tejkalimin e sprovave në fjalë asnjanësi tregoi forcën e identitetit të vet, sepse përkundër të gjitha këtyre sfidave vitaliteti i asnjanësve të paranyjëzuar assesi nuk ka shënuar jo vetëm zhdukje, po as tkurrje, përkundrazi, kur kemi parasysh nënfushën e qartë semantike që e mbulon, kemi rritje numri të asnjanësve të tillë në standardin e sotëm gjuhësor.

Së këtejmi, po përsërisim, meqë asnjëra nga tri-katër faktet e sipërpërmendura, as ndikimi i gjuhëve a i konstrukteve lë huaja, as zëvendësimi me sinonimet përkatëse që nga Rilindja e këndej, as zëvendësimi i koncepteve të asnjanësit me format foljore, madje as supozimi i konvertimit në gjininë tjetër, nuk kishin mbështetje të forta e të përligjura evolucionore, anashkalimi i emrave të gjinisë asnjanëse në burimet e caktuara normëzuese mund të quhet si veprim arbitrar e me pasoja i shkaktuar nga keqkuptimi normëvënësve përkatës.

Fundja, siç u cek më sipër, standardologët tanë të sotëm nuk duhet të bien pre e prirjes së tejdukshme që treguesit anësorë të asnjanësit pothuajse tërësisht janë shpërbërë, duke kaluar në gjininë mashkullore (përemra, mbiemrat e numërorët) e vërtetë kjo e padiskutueshme, por në radhë të parë duhet ta shikojnë interesin e shqipes si sistem, sidomos përplotninë e strukturave të shqipes standarde, sistem ky i ravijëzuar sipas stileve funksionale, jo vetëm për sot e për nesër, por edhe për pasnesër e deri në pa kufi. Të jemi më të qartë, duke pasur parasysh nyjën e përparme të karakteristike të asnjanësit të paranyjëzuar si dhe nënfushën e qartë semantike që mbulojnë emrat e tillë në kuadër të fushës së gjerë të abstraksionit, atëherë kategoria e tillë emërore duhet ta merret, si me thënë, në mbrojtje, në mënyrë që mos të ndodhin në të ardhshmen përçmime të trajtave të tilla, siç kanë ndodhur në etapën e diskutueshme prej nesh, pasojat e të cilave po ndihen ndjeshëm edhe aktualisht.

Në këtë kontekst po ripërmendim për të mirë hartuesit e Fjalorit të gjuhës shqipe 2006, të cilët kanë futur në standard numër të konsiderueshëm të asnjanësve dhe ky veprim li tyre e të shërbejë jo si gjest, po si shembull i mirë që edhe standardologët e tjerë të ndjekin të njëjtën rrugë, duke e vlerësuar drejt edhe rolin e emrave asnjanës dhe përdorimin e tyre në burimet përkatëse normative.

VII. ÇËSHTJE TË HAPURA SPECIFIKE RRETH

ASNJANËSIT NË SHQIPEN E SOTME

Ndonëse pothuajse krejt punimi i paraqitur në krerët e mëparshëm mund të thuhet se e trajton gjininë asnjanëse si çështje të hapur, megjithatë, ne, në këtë krye të parafundit, do të shkëpusin si më specifike disa çështje të një natyre paksa më të ndryshme, edhe pse ndonjëra prej tyre mund të jetë përmendur e trajtuar por dosido më përpara.

Konkretisht do t’i trajtojmë tash fill, së pari, dy çështje të përgjithshme që mund të quhen edhe vërejtje të përgjithshme dhe së dyti, disa çështje të veçanta, të cilat kërkojnë zgjidhje praktike procesore imediate.

1. Çështje ose vërejtje të përgjithshme

Si probleme të përgjithshme të hapura që mund të quhen edhe tërheqje e vërejtjes po përmendim, së pari, çështjen konsolidimit të termave të tipave të asnjanësve dhe së dyti, përcaktimin më me saktësi rreth nënfushës semantike që mbulojnë sot, sidomos asnjanësit e paranyjëzuar në kuadër të fushës së abstraksionit.

1) Rreth përkufizimit të emërtimit të tipave të asnjanësve

Siç e pamë nga analiza studiuesit jo vetëm nuk kishin qëndrim të qartë rreth funksionimit të asnjanësve, madje ata nuk ishin as të një goje rreth emërtimeve dhe interpretimeve përkatëse. Kështu, bie fjala, asnjanësit e tipit të parë konsideroheshin si asnjanës të vetëm, të cilët edhe quhen asnjanës të mirëfilltë ose primitivë, madje edhe vetëm asnjanës të paparanyjëzuar, e kështu disi. Po ashtu edhe dy tipat e asnjanësve të paranyjëzuar në burime të caktuara, quhen me emërtime të ndryshme si p.sh.:të dy tipat quhen emra abstraktë të gjinisë mashkullore (A. Xhuvani), asnjanës të nyjshëm, asnjanës të nyjëzuar, asnjanës të paranyjëzuar (Sh. Demiraj), madje u quajtën edhe si emra abstraktë të gjinisë gjysmëasnjansëse / gjysmëmashkullore (Kostallari), d.m.th pa u ndarë në tipa të veçantë, të cilët dallohen sipas prejardhjes: prejmbiemërore ose prejpjesore. Ka raste që si asnjanës e paranyjëzuar të quhen vetëm emrat prejfoljorë ose ata prejpjesort. Ashtu e ndeshim të emërtuar b.f. te librit shkollor, Gjuha shqipe 6, Tiranë 2003 f. 12, po edhe në punimin e studiueses Rosana Rushiti. (Shih: Seminari 26/1 f. 365)Po këtë tip prof. K. Topalli e quan të formuar nga mbiemrat prejfoljorë që shoqërohen me nyjën e përparme, ndërsa nga autorët e ndryshëm quhen vetëm si emra foljorë.

Ne kemi përvetësuar kryesisht këto emërtime:

- tipi i parë: asnjanësit e mirëfilltë primitivë të paparanyjëzuar;

- tipi i dytë, asnjanësit e paranyjëzuar prejmbiemërorë dhe

- tipi i tretë,. asnjanësit prejpjesorë të paranyjëzuar.

E thamë kryesisht, sepse ne varësisht nga konstrukti i fjalisë kemi përdorur edhe ndonjë variant tjetër sinonimikë si asnjanësit (primitivë, prejmbiemërorë e prejpjesorë) ose të përdorim termin asnjanës paranyjëzorë ose paranyjëzorët, për dy tipat e fundit ose asnjanësit primitivë ose primitivët, për tipin e parë etj. Sidoqoftë, edhe pse mendojmë se edhe rreth emërtimit të tyre lypset vënë rregull, nuk do të ishim kundër që në të ardhmen asnjanësit e të tre tipave të pagëzohen edhe ndryshe, mbase edhe vetëm si emra abstraktë të gjinisë mashkullore të një tipi të veçantë(!) e ku ta dimë, sepse, kjo çështje si emërtim tash për tash për ne nuk heq aq në peshë, sa ka rëndësi fusha kuptimore që mbulojnë asnjanësit në fjalë, varësisht nga tipi i tyre. Prandaj, duke e lënë këtë çështje (të emërtimeve) të hapur për ekspertët, më poshtë e shohim të arsyeshme të bëjmë fjalë rreth përcaktimit edhe më të mirë të nënfushave semantike që mbulojnë të tre tipat e asnjanësve.

.

2) Rreth përkufizimit të nënfushës semantike të asnjanësve

Pra, kur është fjala tek çështja e përcaktimit a përkufizimit të nënfushës së qartë semantike që mbulojnë asnjanësit, duhet pasur kujdes rreth përcaktimit të nënfushave semantike që sipas gjase mbulonin dhe që realisht mbulojnë sot.

Në të vërtetë, lidhur me asnjanësit primitivë të paparanyjëzuar nuk do të ndalemi shumë, ngase tashmë dihet se shumica e tyre janë shkrirë në dy gjinitë aktive femërore e sidomos në njëjësin e gjinisë mashkullore që po ashtu janë emra sintetikë, por do të ndalemi patjetër pikërisht tek dy tipat e asnjanësve analitikë që i quajmë ndryshe, siç e pamë edhe asnjanës të paranyjëzuar, prejardhja e të cilëve është e ndryshme, por kuptimi që mbulojnë, sot për sot ka të bëjë kryesisht me të shprehurit ose emërtimin e konceptit të idesë, cilësisë, gjendjes, të qenit për prejmbiemërorët, përkatësisht të konceptit të veprimit të caktuar, për prejpjesorët.

Pse po e (ri)theksojmë në mënyrë të veçantë nënfushë semantike të asnjanësve të paranyjëzuar? Menjëherë po përgjigjemi se këtë e bëmë për disa arsye, të cilat po përmendim më poshtë, në këto pesë pika:

Së pari, sepse kjo nënfushë ose nënprofilet e kësaj nënfushe semantike nuk dalin të vërejtura mirë nga studiuesit e deritashëm. Arsyeja qëndron edhe në faktin se sipas gjase ata, asnjanësit e paranyjëzuar në shqyrtim, që në faza më të hershme nuk mbulonin vetëm një nënfushë të ngushtë semantike lidhur me fushën e abstraksionit, por e kishin zgjeruar kuptimësinë e tyre edhe në nënfusha të tjera semantike dhe ajo polisemi semantike ende ruhet si gjurmë Kështu themi pasi ka raste, siç është cekur më përpara se asnjanësit e tillë dalin të shënuar në FShS së pari, jo për kuptime abstrakte, por për kuptime të nënfushave të tjera semantike, qoftë për të emërtuar gjë-sende konkrete ose të ndonjë profili tjetër, siç janë emërtimet e ndonjë sëmundjeje ose të një gjendjeje të caktuar psikike të njeriut, por që tashti rastet e tilla, në konkurrencë me termat përkatës zyrtarë, siç mendojmë ne, kanë pak gjasa ta mbajnë plus edhe atë ose ato kuptime të rastësishme polisemike. E kemi nxjerr në shesh në krerët e mëparshëm se asnjanësit e paranyjëzuar janë aktivë dhe produktivë, pikërisht për arsye sepse e kanë të specifikuar (sipas rregullit të paracaktuar) nënfushën e veçantë semantike që e mbulojnë, andaj edhe dalin të pazëvendësueshëm me sinonimet përkatëse për këtë nënfushë. Besojmë se lidhur me këtë, në krerët e mëparshëm, kemi dhënë mjaft prova të qëndrueshme. Në këtë kontekst po shtojmë se edhe pse ne kemi bindje se konstatimet tona kanë saktësi të qindpërqindtë, megjithatë ajo ende mbetet çështje e hapur, sepse ajo saktësi e qëndrueshmëri duhet të verifikohet dhe përkrahet edhe nga të tjerët.

Së dyti, në kontekst të fakteve, na merr mendja se duhet sqaruar edhe një argument jo pak të rëndësishëm. Është fjala se studiuesit e deritashëm, të cilët asnjanësit en bloc i kanë konsideruar si joaktivë ose si relikte mbeturinore, dhe për këtë kanë pasur si bazë vetëm një nënfushë semantike, nënfushën e procesit të veprimit përkatës, ku me të vërtetë edhe asnjanësit e paranyjëzuar në konkurrencë me format më të reja, femërorë e paranyjëzuar si dhe emrat me prapashtesat përkatëse të gjinisë mashkullore ose femërore vërtet ka pësuar rrudhje, por ata (studiuesit) nuk kanë mundur të shohin se asnjanësit e tillë si nuk dalin të rrëgjuar por janë përforcuar, jo fort larg nënfushës së përmendur, duke qëndruar po në të njëjtën fushë të abstraksionit, por në një nënfushë tjetër ku shprehin konceptin e veprimit dhe pikërisht në atë nënfushë dalin të pozicionuar fort.

Së treti, kur themi të pozicionuar fort kemi parasysh tre faktorë që nuk janë vërejtur sa duhet nga studiuesit e deritashëm e që janë:

e para, tema e qartë motivuese prejmbiemërore ose prejpjesore që si të themi drejtpërdrejt reflektohen tek kuptimi i emrit,d.m.th. tek asnjanësi përkatës i paranyjëzuar. së dyti, nënfusha e qartë e specifikuar semantike që e mbulojnë emrat në fjalë, e cila ka të bëjë kryesisht me majat e fushës së gjerë të abstraksionit dhe së treti, duke e pasur temën e qartë motivuese edhe nënfushën e qartë semantike që e mbulojnë aktiviteti dhe produktiviteti i emrave të tillë, varësisht nga konteksti, del në mënyrë të pakufizuar.

Pra, pikërisht këta tre faktorë: 1. tema e qartë fjalëformuese motivuese, 2.. specifikimi i nënfushës së qartë semantike që mbulojnë si dhe 3. aftësia vepruese dhe prodhimtarë e tyre pa kufizim shumimi, u ka dhënë jetë e fuqi që emrat e tillë të mbijetojnë me sukses përçmimin, madje të shënojnë rritje cilësore. Sidoqoftë, e keqja qëndron se pikërisht këta tre faktorë, si duket, si koncepte u kanë munguar studiuesve të mëparshëm dhe për të vetmen arsye se lënda fjalë, nuk ishte trajtuar më në hollësi e thellësi dhe në gjerësinë e duhur atëbotë. Rreth kësaj çështjeje, ne, kemi bërë fjalë mjaft gjerësisht në krerët e mëparshëm, këtu do të shtonin se problemin në fjalë, pasi të verifikohen të tre faktorët e sipërpërmendur, si të saktë, për çka ne nuk dyshojmë, duhet të merret e masat e sanimit të gjendjes sa më parë.

Së katërti, jo vetëm për pikën e sipërcekur, por edhe për gjëra të tjera, gjithsesi sa më parë lypset neutralizuar mendimet e pasakta dhe përçmuese jo kanë mbetur jo vetëm tek personat e caktuar që pak si vështirë e kanë ndërrojnë atë që e kanë pjekur në mendje, pastaj aq më tepër ka rëndësi të bëhen korrigjimet e duhura në burimet e caktuara normative, në mënyrë që ky proces t’i kthehet normalitetit. Është fjala për futjen në përdorim të asnjanësit të paranyjëzuar ashtu si edhet paskajores ës mirëfilltë në fushën e abstraksionit, ngase mungesa e këtyre elementeve i mungon asaj fushe në gjuhën tonë.

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:13 am

Së pesti, s’do mend se çështja duhet të trajtohet esëll e realisht ashtu, siç duhet. Në kontekst të kësaj që thamë po e japim edhe një shembull (fjali-periudhë), që besoj se do të mirëpritet, nga ata që duan ta kuptojnë edhe më mirë problemin:

E dimë se të shkruarit është një proces i ndërlikuar, por ti vazhdo me shkruarjen (së shkruari, me shkrue, të shkruash, me shkrime, me të shkruar!), sepse vetëm shkrimi i përfunduar dhe i publikuar të nderon intelektualisht.

Me fjalë të tjera, po sqarojmë se: me të shkruarit, kuptohet koncepti i veprimit, kurse: vazhdo: me shkruarje ( me shkrime, me të shkruar a së shkruari) kuptohet vetë procesi i veprimit, ndërsa me emërtimin:: shkrimi (i përfunduar a i botuar) nënkupton rezultatin e veprimit. Atë që e thamë se koncepti i asnjanësit. të shkruarit, si koncept i veprimit nuk konkurrohet plotësisht assesi as nga sinonimi shkruarje as shkrimi, që për procesin e veprimit a si ide e konceptuar mund të ndërkëmbehen, ashtu edhe me foljen gjysmëndihmëse vazhdoj që në shprehjen e ngurosur del: vazhdo + asnjanësi në versionin tjetër: Vazhdo së shkruari. .Nuk e shohim të arsyeshme të komentojmë versionet e tjera të mundshme sinonimike: Vazhdo me shkrue, Vazhdo të shkruash, Vazhdo me shkrime ose Vazhdo të shkruarit(!), por po theksojmë edhe diçka që duhet mbajtur mend se për mendimin tonë, nëse dikush tenton ta zëvendësojë asnjanësin të shkruarit me barasvlerësit sinonimikë shkruarje ose shkrimi si p.sh. E dimë se shkruarja (!) ose shkrimi (!) është një proces i ndërlikuar, tregon se nuk e njeh mirë natyrën e të shprehurit të shqipes. Në të vërtetë, nëse dikush ka menduar a mendon edhe sot se me një veprim të tillë përkrahet thjeshtëzimi në gjuhë, le ta dije se me një thjeshtëzim(!) të tillë lëndohet pikërisht pasurimi trashëgimor i gjuhës, dëmtohet pasurimi i gjuhës, i cili është përherë më i rëndësishëm se thjeshtëzimi arbitrar.

Pra këto ishin disa nga arsyet që ne tërhoqëm vërejtjen për këto çështje të thuash, të përgjithshme se duhet njohur e precizuar më mirë nënfusha e qartë semantike që mbulojnë asnjanësit përkatës, por vërejtje duhet të tërhequr edhe për disa çështje të veçanta, siç do të shohim në vijim.

2. Disa vërejtje për çështje të veçanta

Këtu më poshtësi çështje të veçanta që duhen tërhequr vërejtje për të tre tipat e asnjanësve do të përmendim disa sosh, të cilat i kemi përmbledhur në këto shtatë pika:

E para, asnjanësit e mirëfilltë të paparanyjëzuar, të cilët tashmë kanë kaluar a janë konvertuar me shkrirje në gjininë mashkullore, as që duhet tentuar t’i kthejmë në gjininë e mëparshme, pos atyre që i njeh standardi ose atyre rasteve të rralla, të lejuara për shkaqe shkencore, letrare-artistike ( si tipizime, ekzotika, idioma).

E dyta, le të dihet se emrat e paranyjëzuar që i ndeshim në shumësin e pashquar në trajtat me mbaresat a fundoret -a ose -e, edhe nëse ende mund të bartin në vete koncepte të pjesërishme asnjanësie, pa mëdyshje, duhet të konsiderohen si emra të gjinisë femërore. Pra, shembujt:

të ëmbëltat, të djerga-t, të qetha-t,

të vermet-t, të pame-t, të kine-të.

dhe të ngjashëm a identikë me ta tashmë duhet me i kategorizue në kuadër të emrave të gjinisë femërore. Ata në shumicën e rasteve përveç formës së shumësit e formojnë pothuajse normalisht edhe numrin njëjës po në gjininë gramatikore femërore. Së këndejmi del se konstatimet e tilla me shenjën (siglën) e asnjanësit, që mund t’i ndeshen në burime të caktuara, si në Fjalorin e M. Elezit e gjetiu, duhen korrigjuar ose duhen cilësuar si konstatime të vjetruara për letrarishten e sotme,

E treta, trajtat e shënuara sipas ish-variantit letrar të gegërishtes, që i ndeshim në burime të caktuara si dhe disa shembuj në Fjalorin e M. Elezit, si p.sh.:

1) të cirkun –it, të çiluni-it, të dejun-it, të dekun-it, të djergun-it, të hasun-it, të marrun-it, të vyejtun-it, të pakunit etj.

2) të ambëltuem-it, të burrnuem-it të emnuem-it, të gjatuem-it, të gjimuem-it, të nduem-it, të qëndruem-it, të rrnuemit, të rryem-it, të sharruem-it, të shtruem-it, të vetuem-it etj.

3) të përbamë-t, të përbimë-t, të zhbëmë-t, të ramë-t, të vumë-t etj.

4) të famë-t, të kshten-ët, të mbarshëm –it, të mujshëm –it, të cegëm –it të kien-it, të hangërn-it!, të përhijem-it, të përmarrshëm –it etj.

sipas mendimit tonë, duhet të përpunohen paksa semantikisht, ndërsa drejtshkrimisht, nuk bëhet keq të harmonizohen me normën në fuqi. Por, duam të themi, se gjatë këtij përpunimi a verifikimi, duhet veçuar ndonjë rast të veçantë, i cili mund të jetë i lejueshëm të konkurrojë edhe në atë trajtë-formë, nëse vjen si karakteristikë e jashtëzakonshme ose nëse kemi të bëjmë me shfaqje të një koncept të ri ose të pambuluar me trajtat e letrarishtes së sotme (toskërishtes), siç janë, b.f. shembujt: të tëpanët, të emnuemit, të burrnuemit e ndonjë tjetër. Rastet e tilla të nevojshme arsyetohen, madje edhe më me shumë të drejtë seç arsyetohen fjalët e shprehjet e huaja karakteristike si slogane që kopjohen në origjinal, ose kalkëzohen, për të cilat për hir të autenticitetit që shprehin gjuha, stili ose situata i pranon, sigurisht kur ka nevojë për to. Nuk është fjala vetëm për terminologji tekniko-shkencore, por edhe për ekzotika a raritete ose për fjalë e shprehje karakteristike të jashtëzakonshme, të cilat, po të përvetësohen me kriter po në atë formë shkrimore gjithsesi do ta pasuronin edhe shprehjen e gjuhës sonë me koncepte të reja pa e rënduar dukurinë e polisemisë. Në të vërtetë, kështu edhe gjuha jone letrare (standarde) duhet të pasurohet me fjalë e shprehje (koncepte) të reja karakteristike të trevave përkatëse, siç është vepruar në FGJSH 2006 me trajtat gege: gjakhupës, lëshuemas, shkueni, burrni e ndonjë tjetër. Aq më tepër kur një e drejtë e tillë universale del e arsyeshme kur mbulohet natyrshëm nga norma globale e vetë gjuhës amtare.

E katërta, të diskutueshme drejtshkrimisht dalin edhe trajtat me fundoren –ë, si të brutë-it, të çarë-it, të dhimë-it, të hymë-it, të ndrytë-it, të përqethtë-it, të sëmutë-it, të shpejtë-it, të shumtë-it,të vrantë-it, të cilat, siç e pamë nga shembujt e vjelë nga FShS (2006), sipas rregullës duhet të shquhen me –t jo me –it., pra asnjanësi të brutë-t me dalë si të butë t etj., ngase siç u pa nga pasqyra, asnjanësit që mbaronin me -ë fundore e ruanin ë-në e temës ne trajtën e shquar, kur në shumës marrin nyjë-mbaresën –t. Nuk shohim kurrfarë arsyeje që mos të respektohet kjo rregull drejtshkrimore edhe në rastet e tilla që kemi të bëjmë me asnjanësit.. Por nuk duhet të na hutojnë shembujt e tillë nga tradita ose nëse i ndeshim me -it mbiemrat e emërzuar të këtij tipi në shumësin e gjinisë mashkullore, krahaso mbiemrin (edhe të emërzuar mashkullor): i butë i buti të butë të butit ndaj të butët (asnjanës) Sigurisht kjo rregull që i dallon formantet e shquarsisë në raportin: asnjanës i paranyjëzuar prejmbiemëror / emër i paranyjëzuar prejmbiemëror, si b.f. trajta të drejtët do të përforcohet nga standardologët tanë në drejtshkrimin e rinuar të ardhshëm me -ËT fundore si asnjanës, kurse trajta tjetër i drejti të drejtit me -IT fundore si shumës i emrit të përgjithshëm të njeriut, atëherë do të zgjidhej edhe kjo dilemë.. Krahaso, në njërën anë asnjanësit e paranyjëzuar. të përzierët, (g. të përziem’t ose të përzienët, të lyerët (të lyem’t ose të lyenët),, të ngjyer-ët (të ngjyem’t ose të ngjenët)t), të marrët a të çmendurët (të çmendun’t) etj ndaj emrave të përgjithshëm frymorë të gjinisë mashkullore (prejmbiemërorë e prejpjesorë)në anë tjetër: të përzierit ( g. të përziemit),, të lyeri-t (të lyemit), të ngjyerit të ngjyemit), të marrit a të çmendurit (të çmendunit), kërkesën tonë do ta kemi edhe më të qartë. Përndryshe, rastet e tilla mund t’i bashkohen grupit të foljeve të ngjashme me prapashtesën –IT si të ardhurit, të shkëlqyerit etj.

Nuk dimë sa ka të drejtë prof. Kolec Topalli, që përkundër rregullës, të parapëlqejë për asnjanësit nyje-mbaresën e mashkullores -it, ndaj asaj të normuarës -ë/t tek rastet: të ftohtit të ngrohtit. (Shih: Seminari 26/1, Prishtinë 2007 f. 213.)

Sidoqoftë, po përsërisim, kjo mbetet punë për standardologët për ta dhënë përcaktuar zgjidhjen e duhur më të drejtë.

E pesta, çështja e trajtës përfaqësuese të asnjanësit të paranyjëzuar mbetet problem paksa i hapur. Themi paksa, sepse mbizotëron logjika që si trajtë përfaqësuese e asnjanësit të paranyjëzuar të shërbejë trajta e njëjësit të shquar e jo ajo e pashquara. Kështu është vepruar në të shumtën e rasteve në fjalorët përkatës dygjuhësh që konsultuam, por edhe në raste të trajtimit të temës në fjalë. Sidoqoftë, meqë siç u cek më sipër, mëdyshja rreth përcaktimit të trajtës së pashquar ose të shquar te asnjanësit, nuk del e zgjidhur edhe sot e kësaj dite, andaj del e drejtë kërkesa që standardologët (komisioni përkatës) ta thonë fjalën e tyre përfundimtare.

Ç’është e vërteta, për emrat e mbiemrat në përgjithësi (femërorë e mashkullorë) përmendet trajta e pashquar si trajtë përfaqësuese, po a vlen kjo edhe për asnjanësit apo bën përjashtim kjo nënkategori duhet të sqarohet. Siç e pamë në Fjalorin e shqipes së sotme nuk përcaktohet trajta përfaqësuese, ngase mbaresa e shquarsisë ndahet me vizël nga trajta e pashquar, andaj siç u tha, kjo mbetet çështje e hapur. Për mendimin tonë trajta e njëjësit të shquar, si trajtë e ngurosur përfaqësuese, në kontekste të caktuara, del më e përkapshme formalisht e semantikisht, kundrejt trajtës së pashquar. Themi kështu ngase tema bazë e trajtës së pashquar nuk dallohet formalisht nga trajtat e dy gjinive të tjera. Krahaso: m. i mirË, e mirË ndaj të mirË, ndërsa njëjësi i shquar përveç nyjës së përparme dallon edhe sa u përket nyje-mbaresave të shquarsisë: m. i mirë i miri-i të mirë të mirët, f. e mirë e mira të mira të mirat, ndërsa asnjanësi: të mirë të mirët(vetëm njëjës).

Prof. Sh. Demiraj rreth kësaj teme, ka dhënë shpjegim të pranueshëm me këto fjalë:

“Në gjuhën shqipe ashtu si edhe në gjuhë të tjera të pajisura me nyje, përdorimi i emrit me nyjën shquese ose me përcaktorë të tjerë të paravendosur është pakrahasim më i rëndomtë se përdorimi i trajtës së pashquar të paraprirë me ndonjë përcaktor a parafjalë. Një dukuri e tillë është pasojë e drejtpërdrejtë e kufizimit gjithnjë e më të madh të aftësisë së emrit për të qenë i vetëmjaftueshëm në gjuhët e pajisura me nyje, sidomos në një varg funksionesh sintaksore, ku emri përdoret më fort me kuptim të individualizuar, siç janë funksionet e kryefjalës, kundrinorëve, rrethanorëve dhe të përcaktorëve emërore. Në këto funksione trajta e shquar zakonisht i kundërvihet trajtës së pashquar të prirë nga nyja joshquese ose nga ndonjë tjetër përcaktor individualizues” .(Shih: Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Prishtine 1988, f. 406.)

Prandaj në përputhje me shpjegimin e prof. Sh. Demirajt edhe ne po shprehemi në dobi që trajta e shquar e asnjanësit të shërbejë si trajtë përfaqësuese, mirëpo në situata të caktuara varësisht nga konteksti të dyja trajtat e asnjanësit (e shquara edhe e pashquara), mund të përdoren normalisht, sidomos kur është fjala tek frazeologjizmat e trashëguar të qëndrueshëm si dhe në të gjitha rastet e tjera kur natyra e të shprehurit lejon.

E gjashta, çështja e përzgjedhjes së pjesores së shkurtër ose të zgjeruar, sipas praktikës së deritashme të normës në fuqi, pothuajse del e zgjidhur, ngase nuk vihet në dyshim pjesorja e shqipes letrare tek formimi asnjanësit prejpjesor, ashtu si edhe tek mbiemrat prejpjesorë, por në raste të veçanta pjesorja e shkurtër mund të shfrytëzohet, siç ishin shembujt paralelë, tipi: të qeshët (me qeshë) dhe të qeshurit (nga qeshur me qeshun) etj.

Pra, për mendimin tonë pjesoret e zgjeruara me –UN, veç ndonjë rasti tejet karakteristik: të pakunit, të hasunit, me kuptimet e veçanta nga FGjSH 1954), që të gjitha duhet me dalë të zëvendësuara me –UR fund ore të letrarishtes, ndërsa ato më pjesore të shkurtër mund të jenë të tolerueshme, pse jo, vetëm në raste kur paraqesin kuptimësi të veçantë, që mund t’i kundërvihet pjesores së zgjeruar të letrarishtes.

Sido që të jetë, një mënyrë e tillë fjalëformimi që sfidon në ligjërime shpesh qëndron si rezervë e gjallë sa herë që e kërkon nevoja, sidomos për ato koncepte që nuk janë mbuluar tërësisht me formën e pjesores së zgjeruar të letrarishtes së sotme dhe kjo mundësi e rezervuar për mendimin tonë mund të quhet si pasuri e heshtur potenciale që në rast nevoje nga ligjërimi përkatës mund të shfrytëzohet a të gjallërohet edhe në standardin e përbashkët, por vetëm nëse paraqitet nevoja për koncepte të reja të pamundshme me u plotësue me trajtat ekzistuese.

E shtata, gjithsesi, mendojmë se nuk duhet përfillur kurrsesi kërkesën që asnjanësit mbi bazë të foljeve apofonike dhe të tjera me pjesore të shkurtër të shkruhen ndryshe nga norma, me arsyetimin se gjoja ashtu kanë përdorim të gjerë në burime të traditës. Pra jo. të nxjerrurit, të sjellurit, të qenunit a të qenuritt, të marrunit a të marrurit, të pjellurit, të vjellurit, po: të nxjerrët, të sjellët, të qenët, të marrët, të pjellë, të vjellët, e kështu me radhë.

Sipërfundim

Siç po shihet rastet e hapura janë të lehtëzgjithshme dhe të lehtëpranueshme, vetëm se duhet me pasë vullnet për respektimin e të arriturave të deritashme shkencore dhe njëherazi të bëhen harmonizimet e nevojshme me normën në fuqi të gjuhës shqipe, e cila në ndonjë rast edhe mund të përplotësohet e përkryhet, po kjo ndërhyrje eventuale duhet bërë në mënyrë institucionale.

Po e përmbyllim këtë krye të punimit me konstatimin se do t’i ishte mëkat i madh nëse nuk përfillet prodhueshmëria e asnjanësve, përkatësisht nëse vazhdohet edhe më me praktikën përçmuese të deritashme të viteve ‘70-’80, rreth kësaj kategorie gjinore, do t’i bëhej dëm i pafalshëm ndaj gjuhës shqipe, sepse me një veprim të tillë do të vijojë të varfërohej edhe më ligjërimi i shqipes në përgjithësi dhe të shprehurit normal të shqipes standarde në veçanti.

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:14 am

VIII. MENDIMI PËRMBYLLËS PËRGJITHËSUES RRETH

IDENTITETIT TË ASNJANËSVE

NË SHQIPEN E SOTME

1. Konstatime përgjithësuese

Nëse deri këtu kemi arritur me përpjekjen tonë që sadopak ta paraqesim çështjen rreth vetëvetësisë a identitetit të asnjanësve në shqipen e sotme, atëherë na mbetet që në përmbyllje ta japim mendimin përgjithësues përmbyllës rreth kësaj teme.

Nga analiza doli se për nga forma dhe koncepti që mbulonin dhe mbulojnë në kuadër të strukturës emërformuese të shqipes në përgjithësi, asnjanësit, që të tre tipat, dalin të identifikueshëm, si tipi i asnjanësit primitiv (të paparanyjëzuar) dhe dy tipat e paranyjëzuar (prejmbiemërorët dhe prejpjesorët).

Mirëpo, ndërsa tipi i parë ka pësuar pakësim numri në përdorim, ose rrudhje, madje në raste edhe zhdukje, duke u shkrirë në një shumicë rastesh në trajta të dy gjinive të tjera aktive, sidomos në njëjësin e mashkullore, dy tipat e tjerë, qoftë prejmbiemërorët, qoftë prejpjesorët, edhe pse kanë prejardhje të ndryshme motivuese, dalin të specifikuar në një nënfushë të veçantë të abstraksionit dhe janë mjaft aktivë e prodhimtarë në ligjërimin e sotëm. Kështu këta dy tipa arritën, jo vetëm të mbijetojnë në fushën e luftës së konkurrencës me sinonimet përkatëse, por edhe të shumohen numerikisht, ngase nënfusha semantike që mbulojnë u mundëson një gjallërim të tillë. Me fjalë të tjera, ndonëse prejmbiemërorët u ballafaquan me emrat me prapashtesat më -i (disa versionesh, sidomos ato me -si, -ri, -shmëri ) që këta si emra abstraktë kryesisht i përkasin po ashtu fushës së abstraksionit, ashtu si edhe prejpjesorët e tjerë, të cilët u ballafaquan me emrat me prapashtesat -im, -je, -esë e ndonjë tjetër, por sidomos me dy të parat, që dalin edhe këta të specifikuar për emërtimin e koncepteve abstrakte, megjithatë ata (asnjanësit e paranyjëzuar) mbeten, jo vetëm të pandryshueshëm formalisht sa i përket nyjës së përparme, por çka është edhe më e rëndësishme, mbeten të pacenueshëm edhe nga ana semantike, sepse në konkurrencë e sipër u specifikuan, siç u tha, në një fushë të veçantë për mbulimin e një nënfushe sinonimike në kuadër po të fushës së abstraksionit, ashtu ngjashëm si edhe emrat sinonimikë prapashtesorë, me të cilët, si me thënë, i ndanë nënfushat semantike fqinjësisht, trizash, siç jemi shprehur mjaft qartë në krerët e mëparshëm të këtij punimi.

Sidoqoftë, anashkalimi a injorimi pa qëllim të keq, që u është bërë në të kaluarën, jo të largët, duke mos i përkrahur gramatikisht e leksikisht teorikisht në ndonjë burim normativ ose praktikisht krijimtari letrare-artistike, po edhe në stile të tjera, nuk dimë sa mund të cilësohet si lëshim i falshëm, pasi supozojmë se funksioni i tyre nuk njihej sa duhet, por me sa u shtrua deri këtu, mund ë themi me plot bindje se një veprim i tillë injorues ka lënë pasoja të pamira, jo edhe aq të vogla përgjithësisht në opinionin tonë të gjerë te ne e gjithandej dhe aq më keq edhe te ndonjë intelektual me profesion gjuhëtari ose krijuesi letrar. Fundi i fundit, ndodhi si ndodhi në periudhën që konsiderohet e sapokaluar, ne ngulmojmë që sot e tutje, çështja e asnjanësve duhet me u rishikue patjetër, ngase mund të bëhet mëkat edhe më i madh dhe i pafalshëm, nëse tashembastashti në burimet tona normative nuk i jepet kësaj kategorie vlerësimi a vendi i merituar, në kuadër të mozaikut të sistemit tërësor emëror të shqipes. Për mendimin tonë ia vlen të ritheksohet fakti se asnjanësit e paranyjëzuar tipi prejmbiemëror dhe sidomos ai prejpjesor për konceptin e abstraksionit të lartë që shprehin nuk bën të cilësohen assesi të zëvendësueshëm me emrat e caktuar abstraktë të prejardhur, përkatësisht me emrat me -si e variantet e tjera, tipi të mirët, mirësi ose e mira, i gjallë - gjallëri, etj. ose me emrat prapashtesorë tipi prejpjesor me -IM ose -JE, tipi i asnjanësit prejpjesor: të shkruarët a të shkruarit - shkrim, shkruarje, të ecurët e të ecurit - ecje, e kështu me radhë. Madje duhet pasur kujdes që edhe nëse ndodh ndonjë rast konvertimi i përcaktuesve të emrit përkatës me gjininë mashkullore jashtë suazave të lejuara, ajo anomali duhet të korrigjohet ose të konstatohet si rast e jo si prirje përgjithësuese që duhet përkrahur e sanksionuar normativisht.

2. Përkufizimi përmbyllës rreth profilimit të nënfushave semantike që mbulojnë të tre tipat e asnjanësve

Në fund do të përpiqemi që me një tekst të shkurtër përmbyllës të përfshijmë të gjitha profilet e nënfushave semantike që mbulojnë të tre tipat e asnjanësve:

a) Asnjanësit si emra të mirëfilltë

Është konstatim i drejtë që asnjanësit e mirëfilltë primitivë, tipi: drithë-të (drithi), djathë-të (djathi) etj. për arsye se si fusha e asnjanësisë së shembujve si dhe vetë nënfusha semantike që mbulojnë del heterogjene dhe e konkurruese me trajtat e dy gjinive të tjera aktive, evolucionisht kanë pësuar si me thënë shkrirje, sidomos në gjininë mashkullore, proces ky që arsyetohet me veprimin e thjeshtëzimit që mbretëron atavikisht në çdo gjuhë. Mirëpo lidhur me asnjanësit në fjalë, shkrirja e tilla nuk është kryer në disa emra të tillë, si ujë-t, krye-t e ndonjë tjetër që ende qëndrojnë aktivë në përdorim të përditshëm. Po si këta ka edhe emra të tjerë me kuptimësi të veçantë që dalin herë-herë në stile të caktuara përdorimi, aq më tepër në frazeologjizma ose në togfjalësha a shprehje të ngurosura të qëndrueshme, të cilët si drejtshkrimisht, ashtu edhe semantikisht janë të tolerueshëm, ngase konsiderohen, siç janë në të vërtetë, një pasuri e trashëguar, pasuri kjo që mund të hyjë në punë që nuk mund të ripërtërihet me shembuj të rinj prodhues e veprues, pos në raste të rralla dhe analogjikisht.

Sidoqoftë, edhe tipin e tillë e ndeshim në këto profile në kuadër të nënfushave përkatëse semantike:

1. në disa frazeologjizma a shprehje të veçanta si: Më ngjethin mishtë; të hëngërsha grurë;. me leshtë përpjetë; rrushtë e qenit, gruntë e ashures; vajtë e nuses nën duvak; mos ia nxirr ujë-t (kësaj pune - mos e tepro), leshtë e Currit, e ndonjë tjetër;

2. në situata, kur emrat e parmë ruajnë një kuptim të veçantë, të specifikuar, madje edhe si terma, si b.f.: dhjamët (në mjekësi), ujët e hollë, ujët e trashë, tëlyntë për laknorë, tëlyntë për pushkë etj., ashtu si edhe në shprehjen: Mjerë pitja e shpisë që pret tëlyntë (gjalpët) e kojshisë, e ndonjë tjetër.

3. në raste përdorimi të emrave në trajtë të veçantë, si:

a) ballë-t: Me ballët lart!, Mos e rrudh fort ballët se t’plasin damarët: Puhia ballët ta lëmon, zavallet t’i largon, e ndonjë tjetër;

b) krye-t (me kuptimin kokë): Më dhemb kryet, e sidomos në fjalë të urta: frazeologjizma: Kallini i lehtë kryet përpjetë. Shëndosh kryet se kësula (kapuça) ka boll. Me çue fort nalt kryet, para nuk të shohin sytë. Më mirë me të mbytë se me pallavra me ta mbushë kryet. I vërteti, kryet me veti etj.

Marrë në tërësi aktivizimi i emrave të rij të këtij tipi nuk del i favorizuar në stilin neutral të shqipes standarde, prandaj karakteri mbeturinor i përgjigjet këtij tipi të asnjanësve.

b) Asnjanësit mbi bazë të mbiemrave të paranyjëzuar

Asnjanësit prejmbiemërorë të paranyjëzuar për konceptin që shprehin janë aktivë dhe nuk i shtrohen tkurrjes as zëvendësimit me sinonimet përkatëse me emrat e prejardhur cilësorë me prapashtesat fjalëformuese, -si, -ri e ndonjë tjetër (me të cilët qëndrojnë në sinonimi), ngase kuptimisht dalin të specifikuar për mbulimin e nënfushës së veçantë semantike sinonimike po në fushën abstrakte.

Shembuj të këtij tipi i ndeshim në këto nënfusha semantike të profiluara:

1) për të treguar koncepte cilësie, me shembujt e nëntipit: të mirë-t, të gjallët, të keq-të, të kuq-të, si b.f.: As të mirët as të keqtë nuk harrohet lehtë. Të bardhët e shpirtit shprehet me buzëqeshje, ndërsa të zitë shprehet me rrudha të ballit. Të verdhët nuk i pëlqejnë, ndërsa të kuqtë e të murrtë, po. Hiq të mbrapshtët, merr të mbarët! etj. Me fjalë të tjera, mundësia e përdorimit a e shfrytëzimit të asnjanësve prejmbiemërorë cilësorë nuk del e kufizuar;

2) për të treguar një gjendje a të qenë (kohë, ndjenjë), si p.sh.: Të ftohtët, të fikëtit, të ligëtit mos i provofsh, po nëse të bien hise duhet t’i durosh. Shkoi të shumtët mbeti të paktët. As të shmajtët as të djathtët, por të drejtët e të naltët. Të përmaltët si të përhantët ashtu si të përfushtët dhe të ngushtët - janë sjellje që nuk durohen dot. Me fjalë të tjera edhe mundësia për të aktivizuar asnjanësit që tregojnë gjendje etj., varësisht nga konteksti, del me mundësi të hapur, të pakufizuar;

3) në disa ndërtime me parafjalën për, si: E mori për të butë e ai ia qiti trutë. E bleu për të lirë. Ia bleu për të kuq, Ia mori për të keq. etj.;

4) në disa shprehje a lokucione ndajfoljore të formuara nga parafjala me + mbiemri i substantivuar i i gjinisë asnjanëse, si: E mori me të keq, I foli me të mirë, I foli me të butë. Iu përgjigj me të qeshur, U soll me të urtë (me të egër). Mos e merr punën me të nxehtë, po me të ftohtë. Mos folni me të mujshëm etj.;

5) në shprehjet: ndajfolje +emër asnjanës në rrjedhore, si: kot së koti , pak së paku, tok së toku (B. Hajrullaj);

6) tek emërtimet e gjë-sendeve konkrete ose në shprehje figurative, p.sh.: të trashtë e surlës, të zitë e ullinit, të bardhët e syrit, të kuqtë e mollës, të verdhët e synit etj.;

7) në shprehje të veçanta, si: (zgjidh) jo të keqtë e të përdreqtë, po ti mirët e të ndreqtë. Vetëm me të kuqtë e të bardhtë, puna s’ merr të mbartë!, etj.

Cool

në shprehje togfjalëshash, si: Peni këputet prej së holli, zullumi këputet prej së trashi. Plasi prej së keqti, Është punë që s’hahet prej së ëmbëlit. (A, Zymberi, H.. Hajrullaj);

9) në lokucione ndajfoljore të formuara prej mbiemrash të substantivuar të gjinisë asnjanëse në rasën rrjedhore të pashquar të paraprirë nga parafjala për, si: për së afërmi, për së gjati, për së gjeri, për së largu, për së larti, për së mbari, për së shpejti etj. (B. Hajrullaj).

Materiali i përmendur në të nëntë nënfushat, përkatësisht, në të gjitha pikat e mësipërme tregon shtrirjen e përdorimit të këtij tipi dhe njëkohësisht aktivitetin dhe prodhimtarinë e hapur ose të pakufizuar të këtij tipi, në kontekste të caktuara.

c) Asnjanësit prejpjesorë të paranyjëzuar

Asnjanësit e paranyjëzuar mbi bazë pjesoreje të cilët janë aktivë e produktivë, andaj si të tillë nuk i shtrohen tkurrjes as zëvendësimit me emra prejpjesorë prapashtesorë me -im ose -je dhe të tjerë, ngase edhe këta, si asnjanësit prejmbiemërorë, madje edhe më tepër se ata, dalin të specifikuar kryesisht për mbulimin e nënfushës së veçantë semantike në kuadër të fushës së gjerë të abstraksionit, që ka të bëjë ekskluzivisht me konceptin e procesit të veprimit abstrakt ose të idesë së konceptuar të dukurisë a të veprimit të caktuar në zhvillim e sipër, numri i të cilëve varësisht nga konteksti del i shtrirë në disa profile nënfushash semantike, si p.sh.

1) tipi: të shkruarët a të shkruarit, të ecurit, të hyrët, të ngrënët, të menduarit a të menduarët etj., me kuptim përgjithësues në kuadër të togfjalëshave, shih të dy versionet:

a) të punuarit (të kënduarit, të ecurit, vjershëruarit, të shprehurit...) si art, si veprim, si mënyrë, si dukuri etj. ose b) arti ( veprimi, mënyra, dukuria...) i (e) të punuarit (të kënduarit, të ecurit, të vjershëruarit, të shprehurit...) etj. - numër i pakufizuar;

2) në disa fjalë-terma të mirëfilltë, kur emri i nyjshëm asnjanës del i terminologjizuar, si të folurit (në gjuhësi), të menduarit (në logjikë, filozofi), të rrezatuarit (në fizikë, në fizioterapi), të ushtruarit (në fizkulturë) etj. Edhe në këto nënfusha si raste, asnjanësi ka mundësi të pakufizuar shumimi;

3) në shprehjet: në të hyrë të vjeshtës, në të dalë të dimrit, në të ngrysur të ditës, në të përfunduar e sipër të veprimit, të syrit të pranverës etj.

4) në disa frazeologjizma a togfjalësha të veçantë, me togun: një + pjesore e nyjëzuar, si: me një të goditur, me një të shtënë, me një të rënë; me një të ramë dy të vramë ose me një të ranë dy të vranë etj.;

5) në disa togfjalësha të tipit: trajtë e foljes me pasë + pjesore e nyjëzuar, si: s’ka të sosur, s’ka të mbaruar, ka të sjellë të mbarë, ka të prurë të begatë, ka një të goditur të fortë, keni të shkuar të shkëlqyer, kishte një të ecur të bukur etj.;

6) në togfjalësha që prof. M. Çeliku, i quan formime me rrjedhoren e gerundit, tipi: u ngopa së foluri, mbarova së ngrëni, s’pushon së hedhuri romuze, s’lodhet dot së kënduari, s’ngopej dot së shikuari rrethinën; do të fillojnë së shpërnguluri, pushoi së gjëmuari, mbaroi së lëvduari, vazhdo së kënduari etj.;

7) në shprehjet sqaruese dëftuese, si p.sh.: të bërët sehir, të qenët i drejtë, të dhënët e fjalës, të qeshurit e fytyrës, të marrët me të mirë, të sjellët me të keq, të kthyerit mbarë, të marrët me mend etj. Edhe në këso rastesh përdorimi i asnjanësit pothuajse është i pakufizuar;

Cool

në shprehje të veçanta, si: jo të lyentë e të ngjyentë, por të vyemtë, ku ka të ngrënë e të pirë, puna vete mirë;

9) në shprehje të togfjalësha të lashtë, si: sa të blemit, sa të zbutunit, sa të prashitunit etj. ose nëpër të kurrun, nëpër të mihun, nëpër të lavrueme, sipas A. Zymberit);

10) në shprehjet kur para asnjanësit përdoret parafjala në, si p.sh: çështja nuk qëndron vetëm në të shqiptuarit (të shikuarit, të analizuarit) e drejtë etj., por... - numër i pakufizuar;

11) në shprehjet ku para asnjanësit përdoret parafjala për, si p.sh.: kur është. fjala për të gjykuar (për të shqiptuar, për të imituar ...etj) - numër i pakufizuar;

12) në shprehjet: çfarë të punuari, çfarë të shkruari, çfarë të arsyetuar?! etj. (sipas A. Zymberit);

13) në formimin e formave të pashtjelluara a të togjeve të foljeve si p.sh.: a. me+pjesore të nyjëzuar (paskajorja e dytë): për të dalë, për të folur, për të lëvduar, për të punuar, për të qarë etj. b. me + pjesore të nyjëzuar: me të punuar, me të qeshur, me të ngjeshur, me të shtirë e me të pështirë dhe as me të lyer e me të ngjyer (nuk çohet dot jeta), u tërhoq me të bartur të trupit, s’mbahet shpija me të lypur etj. si dhe c. një+pjesore të nyjëzuar: një të punuar, një të lehur të qenit, një të ecur t, një të shkelur (të syrit) etj.

14) në sqarimin e kuptimit të emrave, si p.sh. të qenët i mbarë - mbarësi, të bërët sefa - sefallëk, të pasurit dhimbje - dhimbsuri etj.

Siç mund të shihet nga 14 nënfushat semantike të profiluara ose sipas materialit të paraqitur në 14 pikat e nënpikat përkatëse shihet se asnjanësi i këtij tipi ka shtrirje të gjerë dhe të pakufizuar në shumë segmente të gjuhës, kryesisht në nënfushën përkatëse të fushës së abstraksionit, ku bashkëjeton në sinonimi me emra të tjerë sinonimikë, po nuk rrezikohet asnjëherë nga ata, ngase, pothuajse i kanë të ndara nënfushat semantike që i mbulojnë.

Përfundim rreth profilimit të nënfushave semantike të asnjanësve

Nga lënda e paraqitur më sipër, ndër të tjera, mund të nxirren këto përfundime:

E para, vetëm kur është fjala te frazeologjizmat e trashëguar me asnjanësit përkatës primitivë, por jo për fjalë të veçanta, jo vetëm mund të përdoren shembujt e tillë pa ndonjë rezervë, por ofrohet mundësi e hapur për me u krijue shembuj të tjerë të rij të ngjashëm, qoftë, në ligjërimin e lirë të përditshëm, qoftë në vepra të krijimtarisë letrare-artistike.

E dyta, siç u konstatua disa herë gjatë analizës, asnjanësit e paranyjëzuar, qoftë prejmbiemërorë, qoftë prejpjesorë, varësisht nga konteksti mund të përftohen në mënyrë të pakufizuar, sepse këtë e mundëson motivimi i temës prodhuese fjalëformuese dhe specifikimi i nënfushës së qartë semantike që mbulojnë.

E treta, në këtë kontekst, rreth numrit të pakufizuar, imponohen një varg çështjesh, që kërkojnë sqarim, jo vetëm rreth raportit me emra të gjinive të tjera lidhur me nënfushat semantike që mbulojnë, por edhe në raportin e tyre të brendshëm të tipit të asnjanësve aktivë, siç janë: trajta përfaqësuese/ trajta e rëndomtë, kategoria njëjës/shumës, trajta e shquar/ e pashquar, si dhe vendi i tyre në kuadër të njësive përkatëse sinonimike e të tjera, pastaj si qëndron ndërlidhja me të gjitha njësitë përkatëse brenda strukturës së sistemit emëror e të atij foljor të shqipes, madje edhe raporti barasvlerës me gjuhë të huaja etj.

Për të gjitha këto çështje në krerët e mëparshëm u përpoqëm me dhënë përgjigje ose së paku me bë paraqitje të tillë sa më të plotë dhe transparente para opinionit të gjerë, çështje kjo që nuk do të thotë se nuk do të nxisë edhe hulumtime të mëtejshme.

Pra, nga tërë kjo, sa u tha, del se shqipja e sotme ka në përdorim, një tip, me disa shembuj pjesërisht aktivë asnjanësish të paparanyjëzuar dhe dy tipa aktivë asnjanësish të paranyjëzuar Këta dy tipat e fundit, edhe pse ndryshojnë prej sa i përket prejardhjes a temës fjalëformuese motivuese (mbiemër /pjesore), pothuajse mbulojnë të njëjtën fushë semantike që lidhet me konceptin e procesit të veprimit përkatës ose të cilësisë, gjendjes a të qenit të cekur në temën prodhuese. Përdorimi e kultivimi i të cilëve patjetër duhet të sforcohet teorikisht e praktikisht, pikërisht në shtratin e destinuar të specifikuar të tyre, d.m.th. në majat e fushës së abstraksionit përkatës.

3. Edhe disa konstatime përgjithësuese rreth asnjanësve

Në fund, për të tërhequr vëmendjen rreth asaj që trajtua në këtë punim, po ritheksojmë edhe këto nëntë veçori karakteristike që i quajtëm përgjithësuese të asnjanësve, duke lënë vend edhe për ndonjë element polemizues:

1) Po ritheksojmë faktin se numri i regjistrua i asnjanësve në FShS 2002, 6 primitivë dhe 77 të paranyjëzuar, gjithsej 83, assesi nuk mund të konsiderohet si numër shterues i asnjanësve në përdorim të përditshëm, madje as si numër përfaqësues nuk del i mjaftueshëm për të prezantuar tipin a nëntipin përkatës të asnjanësit. Sigurisht lënda në Fjalor duhet kuptuar, jo vetëm si lëndë detyruese lidhur me respektimin drejtshkrimo-gramatikor, por më tepër si strumbullar orientues rreth të cilit duhet të sillemi, por jo në mënyrë të verbër. Me këto fjalë duam të themi se, sidoqoftë, lypset verifikuar që shembujt në atë burim janë apo nuk janë të mjaftueshëm si përfaqësues të tipave a nëntipave përkatës apo vetëm janë hedhur ashtu pa ndonjë kriter?.

2) Lypset verifikuar faktet sipas kontekstit përkatës dhe assesi nuk duhet pranuar konstatimet e dhëna pa mbulesë se gjoja sinonimet e emrave të prejardhur me -si ose me -im a -je janë të mjaftueshëm si barasvlerës për zëvendësimin e asnjanësit përkatës për të gjitha konceptet, qoftë në fushën e abstraksionit, qoftë në raste në atë të konkretizimit. Sigurisht për shkak të mosverifikimit të fakteve e saktësisë së tyre ka ndodhur, madje edhe ndonjë keqkuptim a veprim arbitrar rreth raportit aktivizim / pasivizim të asnjanësit, siç janë edhe rastet e mospërfshirjes ose të mospërdorimit të tyre gjithandej e këndej në mbarë truallin shqipfolës edhe për ato koncepte që nuk kanë mbulesë të mjaftueshme sinonimike.

3) Konstatimi tjetër që lypset ritheksuar ka të bëjë me zbërthimin e kuptimit të asnjanësve sipas tipave përkatës:

a) Me plot të drejtë konstatohet se asnjanësit e mirëfilltë primitivë u krijuan në kundërvënie ndaj emrave femërorë/mashkullorë ose për të përmbushur ndonjë zbrazësi strukturore në sistemin nominal të shqipes, por duhet pranuar, siç është vërtetuar ndërkohë se emrat e kësaj gjinie nuk kishin ndonjë nënfushë semantike të specifikuar të dalluar nga emrat e dy gjinive të tjera gramatikore. Sidoqoftë, këta edhe dalloheshin prej tyre me formantet përkatëse mbaresore formale në njëjësin e shquar dhe me treguesit asnjanës, mirëpo, ndërkohë duke i humbur treguesit përkatës filluan shkallë-shkallë edhe ndërtimisht e kuptimisht të pësojnë ndryshime, duke u inkorporuar në gjininë tjetër aktive gramatikore, qoftë në gjininë femërore e aq më tepër në atë mashkullore, duke e pranuar edhe nyje-mbaresën përkatëse të tyre. Prandaj, edhe zbërthimi i tyre sot bëhet me emrin e gjinisë përfaqësuese të grupit leksiko-semantik të emrit të lëndës. P.sh. trajta mishtë tregon se është emër i gjinisë asnjanësve të emrit aktiv të gjinisë mashkullore mish mishi, mishrat (mishnat), e kështu me radhë, por megjithatë janë disa raste që ende emrat e tillë po me formën e asnjanësit dalin të inkorporuar në kuadër të shqipes letrare.

b) Të gjithë prejmbiemërorët asnjanës cilësorë zbërthehen me mbiemrin përkatës cilësor të njëjësit të pashquar të gjinisë mashkullore, si trajtë e gjinisë përfaqësuese, p.sh. të mirët, d.m.th. të qenët i mirë ose me qenë i mirë (a të jesh i mirë, e kështu me radhë. Ndërsa prejmbiemërorët asnjanës të nëntipit me të cilët shprehet një gjendje a të qenë zbërthehen mjaft natyrshëm me trajtën e paskajoren së foljes me pasë + sinonimi përkatës i emrit prapashtesor, si p.sh. të gjallët, d.m.th. me pasë gjallëri, të lagëtit (vendi) me pasë lagështi(rë), të ligët - me pasë ligësi (gjendje ligësie) e kështu me radhë. Në të vërtetë, asnjanësit që tregojnë një gjendje a të qenë, kanë barasvlerësi sinonimike heterogjene, barasvlerësi kjo që mund të jetë e shprehur a e zbërthyer edhe me ndonjë emër jo mbi temë të njëjtë fjalëformuese dhe gjithsesi me prapashtesa a ndërtimesh të ndryshme, p.sh. të nxehtët - zjarrmi etj.

c) Të gjitha rastet e asnjanësve të paranyjëzuar mbi bazë pjesoreje zbërthehen po ashtu mjaft natyrshëm me ndihmësen e foljes përkatës të paskajores të mirëfilltë, p.sh.: të qarët, d.m.th. me qa, të qeshurit - me qeshë, të qëlluarit - me qëllue, të shkruarit- me shkrue etj. Krahaso se edhe trajta e paskajores zbërthehet me sinonimin në trajtën e asnjanësit, p.sh. folja me shkrue tregon veprimin e të shkruarit, por kur është fjala te rezultati i veprimit, atëherë zbërthimi del edhe më qartë me emrat e prejardhur . Bie fjala: cili është rezultati i + ...(kupto asnjanësin përkatës), p.sh cili është rezultati i të qarit (të qeshurit, të qëlluarit, të shkruarit ...), përgjigja del: qarja, (qeshja, e qëlluara, shkrimi...), e kështu me radhë.

4) Siç u pa konkretisht nga analiza për asnjanësit prejpjesorë nuk del normalisht ose del fort rrallë ndonjë emër sinonim i prejardhur me prapashtesat -si, -i, -ri etj. sepse prapashtesat e tillë (versionet me -i fundore) kryesisht dalin të rezervuara pothuajse kryekëput për prejmbiemërorët cilësorë, ndërsa për prejpjesorët e mirëfilltë dalin pothuajse, tërësisht sinonimet me prapashtesën -im ose -je, po edhe ndonjë tjetër.

5) Për prejpjesorët në raste të veçanta, dalin edhe emrat si emërzime të pjesores, sipas mënyrës pandajshtesore, d.m.th. me mbaresë zero, si p.sh.: rëndë-a (të rëndët), zi-a (të zitë), ujë-a (të uriturit), tekë-a (të tekurit), rrojë-a (të rruarit), pritë-a (të priturit) etj. Konstatohet se prejpjesorët e tillë pandajshtesorë, pothuajse të gjithë ndërkohë kanë kaluar në fushën e semantike të konkretizimit.

6) Po përmendim si të saktë konstatimin se numri i asnjanësve prejmbiemërorë për nga sasia del shumëfish më i madh në krahasim me numrin e regjistruar të tyre në burimin në fjalë (FShS 2006), por megjithatë mund të thuhet se numri i prejmbiemërorëve në krahasim me numrin e prejpjesorëve del në numër të kufizuar, sepse edhe vetë numri i mbiemrave të nyjshëm del i kufizuar. Ndërsa sa i përket numrit të asnjanësve prejpjesorë numri del shumë më i madh, del pa kufizim, ngase nga çdo folje ka mundësi të formohet, përkatësisht një mbiemër prejpjesor ose një asnjanës prejpjesor.

7) Ka raste që edhe asnjanësi i paranyjëzuar të përftohet nga të dy trajtat e pjesores, të pjesores së zgjeruar dhe të pjesores së shkurtër, madje një mundësi e tillë në rast nevoje paraqitet si rezervë e deponuar, e cila edhe në rast nevoje mund të aktivizohet, siç janë rastet të foljet konsonantike si p.sh.: të qeshët dhe të qeshurit, të folët dhe të folurit, të dëlirët të dëlirurit etj., por gjithsesi, le të dihet, se trajtat e letrarishtes së sotme duhen parapëlqyer, ngase, sot për sot, dalin me konkurrencë të fituar, kur është fjala për të njëjtin koncept. Këtu po shtojmë edhe një fakt tjetër. Ndodh që asnjanësi të përftohet edhe mbi të njëjtën rrënjë-temë të fjalës, edhe mbi bazë të mbiemrit (mbiemrit të mirëfilltë) edhe mbi bazë të pjesores (mbiemrit foljor) dhe që të dy janë normativë, vetëm nëse shprehin koncepte të ndryshme.

Cool

Ç’është e vërteta, sa i përket mënyrës së ndërtimit që të tre tipat e asnjanësit (primitivi, prejmbiemërori dhe prejpjesori) e kanë të përbashkët nyje-mbaresën në trajtën e shquar -t të emërores (sipas versioneve: -t, ët, it, -të), mirëpo këtë nyje-mbaresë shquese në njëjësin e emërores e ka vetëm asnjanësi, ndërsa dy gjinitë e tjera e kanë vetëm në emëroren e shumësit të shquar.

9) Siç dihet, dy tipat e asnjanësit (prejmbiemërorët dhe prejpjesorët) quhen të paranyjëzuar sepse janë të pajisur me nyjën e përparme të në ballë të tyre (të mirët të ecurit), e cila nuk del ashtu tek dy gjinitë e tjera, sepse në këto raste emri i gjinisë mashkullore si nyje të përparme merr i (i miri, i ecuri), ndërsa ai i gjinisë femërore e (e mira, e ecura). Ky fakt u theksua prej nesh se pikërisht është nyja e përparme të dhe nyja e prapme po -t(ë) në njëjësin e shquar që gramatikisht e identifikojnë asnjanësin e paranyjëzuar, duke e dalluar kështu nga emrat e tjerë të paranyjëzuar.

vijon

nga **Agim Gashi** Tue Oct 27, 2009 3:15 am

* * *

Si rezultat i krejt kësaj që u tha në këtë punim del përfundimi se lënda mbi asnjanësit patjetër duhet të rimerret në shqyrtim nga gramatikanët e studiuesit tanë, nga të cilët pritet një riinterpretim edhe më i saktë dhe më i plotë rreth këtij problemi, që ne e vumë në tryezë për rivlerësim dhe për këtë, na duket se kemi paraqitur material të mjaftueshëm.

Sidoqoftë, edhe nga analiza që bëmë ne del mjaft bindshëm e vërteta se është fort pa vend sugjerimi se emrat asnjanës të paranyjëzuar mund të zëvendësohen për të gjitha konceptet nga emrat sinonimikë të prejardhur me prapashtesim e të tjerë, sepse asnjanësit e paranyjëzuar ruajnë identitetin e vet formalisht e përmbajtësish, qoftë me temë të qartë fjalëformuese, qoftë me nënfushën e veçantë semantike që e mbulojnë, andaj si të tillë, jo vetëm duhet njohur, por edhe duhen kultivuar dhe gjithsesi duhen sendërtuar si duhet në shqipen standarde, natyrisht pasi të përcaktohet edhe më mirë dhe të njihet edhe më në hollësi vetëvetësia a identiteti i tyre.

Konstatime përmbyllëse

Emrat e gjinisë asnjanëse në gjuhën shqipe edhe nga pikëpamja sinkronike nuk janë të patrajtuar nga gramatikanët tanë, mirëpo disa nga konstatimet rreth tipave, përdorimit dhe shtrirjes së tyre, jo vetëm nuk janë të plota, por janë të shoqëruara me paqartësi e ndonjë zbrazëti jo të vogël. Nuk përjashtohet edhe ndonjë mangësi a keqinterpretim. Në këtë punim, me sa dimë, u identifikuan më qartë se në çdo burim tjetër tre tipat e asnjanësit në shqipen e sotme që janë:

Dr. Nuhi Veselaj (20.8.1933)

1) tipi i asnjanësve të mirëfilltë primitivë të paparanyjëzuar,

2) tipi i asnjanësve të paranyjëzuar prejmbiemërorë dhe

3) tipi i asnjanësve prejpjesorë të paranyjëzuar.

]

Duke pasur parasysh këtë ndarje të asnjanësve në gjuhën shqipe, tema u shtjellua në shtatë krerë, të cilët në pika fare të shkurtra, veç tjerash, kanë këtë përmbajtje:

1. Në kreun I për të konstatuar praninë e asnjanësve në shqipen e sotme letrare u vol materiali nga Fjalori e shqipes së sotme (2002) dhe sipas tipave asnjanësit u ndanë në tri grupe. Në fjalorin në fjalë u gjetën 83 shembuj, aq sa ishin të regjistruar, prej tyre:

a) nga tipi i parë, 6 emra të mirëfilltë të paparanyjëzuar,

b) nga tipi i dytë, 34 prejmbiemërorë të paranyjëzuar dhe

c) nga tipi i tretë. 43 asnjanës prejpjesorë të paranyjëzuar.

Edhe grupet e caktuara në bazë të nyjë-mbaresës së emërores që marrin në njëjësin e shquar u grupuan në nëngrupe të caktuara.

Kështu:

a) asnjanësit e mirëfilltë të paparanyjëzuar u ndanë në 2 nëngrupe, 4 shembuj me nyjë-mbaresën -t dhe 2 me nyjë-mbaresën -të;

b) prejmbiemërorët po sipas nyje-mbaresave të emërores së njëjësit të shquar u ndanë tri nëngrupe, me –t 21 shembuj, me –të 6 dhe me –it 7 shembuj dhe

c) prejpjesorët sipas tipit të pjesoreve dhe nyjë-mbaresave të njëjësit të shquara, u ndanë 4 nëngrupe: me –t 21 shembuj, me - it 21 shembuj (2 sinëngrupe 14+7) dhe më –ët 1 shembull që gjithsej bëjnë 22 ( ose 14+7+1) shembuj.

Pasqyra e numrit të tërësishëm (totali) del kështu:

a) me nyje-mbaresën -t : 46 ( (ose 4+21+21) shembuj,

b) me nyje-mbaresën -të: 8 (2+6) shembuj,

c) me nyje-mbaresën –it: 28 (7+14+7) dhe

ç) me nyje-mbaresën -ët 1 shembull.

Pra, totali: 46+8+28+1 = 83 shembuj.

Në të vërtetë, u konstatua se në atë Fjalor, përveç shembujve të regjistruar manipulohej edhe me 13 asnjanës prejpjesorë të tjerë, përkatësisht edhe me mbi 300 shprehje të paraprira nga asnjanësi të qenët + ..(fjala a togu sqarues). Kështu në atë burim manipulohet me afro 100 shembuj asnjanësish, përkatësisht me afro 400 raste që përdoret ose del i shënuar asnjanësi.

2. Në kreun II asnjanësit u trajtuan nga këndvështrimi i nënfushës semantike që mbulojnë. Të 83 shembujt e asnjanësve të regjistruar në FShS 2002 sipas tipave u ndanë në grupe e nëngrupe përkatëse dhe për secilin grup a nëngrup dolën veçori dalluese semantike.

a) U konstatua se me asnjanësit si emra të mirëfilltë (të paparanyjëzuar) fillimisht shprehej një fushë mjaft e gjerë konceptesh, por më tepër emërtoheshin gjë-sende konkrete ose një sasi lënde e panumërueshme, por konkrete, fushë kjo semantike që tanimë, pothuajse tërësisht po mbulohet me trajta të emrave të gjinisë mashkullore, prandaj ky tip asnjanësish, ndonëse ka përdorim në frazeologjizma etj. mund të quhet me prirje konservimi për fjalë të caktuara, përkatësisht karakterizohet përgjithësisht me një pasivizim potencial, ngase ka pushuar tashmë nevoja për krijimin e shembujve të rinj mbi këtë bazë.

b) Me asnjanësit e paranyjëzuar prejmbiemërorë gjendja qëndron ndryshe. Ndonëse edhe këta të goditur, më mirë të konkurruar nga femërorët e nyjshëm si dhe formimet me emra prapashtesore ti tipit më –si, e variante të tjera, megjithatë dalin të pazëvendësueshëm në fushën e abstraksionit për të shprehur koncepte cilësie gjendjeje a të qeni. Së këtejmi prejmbiemërorët u ndanë në dy nëngrupe: nëngrupi i parë, prej 18 shembujsh të prejardhur prej mbiemrave cilësorë, të cilët edhe mbulojnë koncepte cilësie dhe nëngrupi i dytë mbi bazë të mbiemrave jo cilësorë, i përbërë prej 16 shembujsh, me të cilët shprehen koncepte të gjendjes ose të qenit. Pra, gjithsej në atë Fjalor janë regjistruar 34 prejmbiemërorë.

c) Edhe prejpjesorët u ndanë në katër nëngrupe sipas tipit të foljeve, mbi temë me –ë fundore 21 shembuj, mbi bazë të një bashkëtingëlloreje në temë 14 raste dhe mbi bazë të fundores –ur të pjesores së foljeve më –oj e -uaj 7 shembuj, plus një shembull me fundoren -ier, që gjithsej bëjnë 43 shembuj prejpjesorësh, të cilët mbulojnë koncepte veprimi dhe janë në konkurrencë sinonimike zakonisht me emrat prejpjesorë të prejardhur me prapashtesat -im ose -je.

Pra, sipas burimit në fjalë dalin 6 emra asnjanësish primitivë të mirëfilltë, 34 asnjanës prejmbiemërorë dhe 43 asnjanës prejpjesorë, që gjithsej bëjnë 83 shembuj.

3. Në kreun III u konstatua me fakte se shtrirja e përdorimit të asnjanësve të paranyjëzuar sidomos të prejpjesorëve në gjuhën shqipe në realitet, ishte dhe është shumë e gjerë. Kështu numri i asnjanësve të regjistruar, b.f., në Fjalorin e S. Dobroshit i afrohet 200-shit, ndërsa në Fjalorin e M. Elezit dalin të regjistruan afro njëmijë shembuj, pothuaj, po aq sa dalin të përdorur në Fjalorin e gjuhës shqipe (1954). Edhe në burime të tjera ndeshim me qindra shembuj asnjanësish të paranyjëzuar, prandaj e quajmë me vend kërkesën që prania e tyre, sidomos e prejpjesorëve po edhe e prejmbiemërorëve në burimet përkatëse normative, të jetë e përfaqësuar në mënyrë më të plotë dhe korrekte Vlen të theksohet fakti se në Fjalorin e gjuhës shqipe 2006 përveç numrit 83 janë shtuar edhe mbi 80 shembuj të tjerë, pothuajse të gjithë të tipit prejpjesor.

Gjithsesi, jo vetëm sipas tipave, por edhe sipas nëntipave, më drejt sipas grupeve a nëngrupeve përkatëse përfaqësimi i tyre në burimet përkatëse normative duhet të jetë më i denjë. Njëherazi u konstatua se në burimet përkatëse që u konsultuan sa i përket shquarsisë mbizotëron trajta e njëjësit të shquar, si trajtë përfaqësuese e asnjanësit përgjithësisht.

4. Lënda e trajtuar në kreun IV zgjon interes të jashtëzakonshëm, ngase aty bëhet fjalë për vendin e asnjanësit prejpjesor në kuadër të prejpjesorëve të tjerë sinonimikë. Nga skema e paraqitur del se vendi i asnjanësve të paranyjëzuar prejpjesorë, ashtu si edhe ai i prejmbiemërorëve, në krahasim me prejpjesorët a prejmbiemërorë të tjerë, ka vetëvetësi a identitet të plotë që dallon nga ata, jo vetëm nga pikëpamja formale, por, aq më tepër nga pikëpamja e specifikimit të nënfushës semantike të majave më të larta në kuadër të fushës së gjerë të abstraksionit. Kjo nënfushë kryesisht del e specifikuar për konceptin e veprimit përkatës, por pa kaluar në konceptin e vetë procesit të veprimit ose të rezultatit të veprimit, ngase për koncepte të tilla tani dalin të specializuar prejpjesorë të tjerë, siç janë edhe emrat e prejardhur me prapashtesat e specializuara –IM dhe –JE si dhe prejpjesorë femërorë të paranyjëzuar, prejpjesorë pandajshtesorë, përkatësisht emrat prejmbiemërorë me paranyjëzim, siç është tipi me -SI e të tjerë.

5. Në kreun V jepen edhe disa konstatime të tjera plotësuese që identitetin e asnjanësve të paranyjëzuar në kuadër të sistemit emëror të shqipes e bëjnë edhe më të qartë, siç është edhe ndërlidhja kuptimore e asnjanësit prejpjesor me paskajoren e mirëfilltë (me+pjesore), me singularia tantumët, me pluralia tantumët, me valencën, formalisht me emrat e përgjithshëm të emërzuar nga mbiemrat e pjesoret e paranyjëzuara që përdoren zakonisht si emra të përgjithshëm në emërtimin e njerëzvei dhe së fundi u trajtua edhe raporti mbiemri prejpjesor ndaj asnjanësit prejpjesor si dhe në raportin mbiemër prejpjesor ndaj asnjanësit prejpjesor.

6. Në kreun VI u konstatua se anashkalimi i asnjanësve të paranyjëzuar në burime të ndryshme, sidomos në vitet 70-80 të shekullit të kaluar është shkaktuar më tepër subjektivisht, si pasojë e konstatimeve të nxituara, pa mbështetje të fortë të brendshme evolucionore të gjuhës, por siç supozohet për këtë më fort kanë ndikuar këta tre faktorë shtytës të jashtëm, si p.sh.:

E para, nga ndikimi i gjuhëve të huaja (neolatine e sllave), të cilat nuk e kanë asnjanësin analitik, siç e ka shqipja (nyje+mbiemër ose nyje+ pjesore), po e kanë atë në formën sintetike, zakonisht me prapashtesa speciale, siç janë edhe prejfoljorët e shqipes të gjinisë mashkullore me prapashtesën -im dhe ata të gjinisë femërore me prapashtesën -je.

E dyta, si shkak del njohja e pamjaftueshme e identitetit të asnjanësve të paranyjëzuar, sidomos fakti që ka të bëjë me nënfushën semantike që mbulojnë, nënfushë kjo që ende nuk njihet sa duhet nga disa qarqe të studiuesve të caktuar,

E treta, si shkak del edhe sugjerimi përgjithësues, duke u mbështetur në fakte pjesërisht të drejta, se gjoja të gjithë treguesit e asnjanësve edhe atyre të paranyjëzuar si dhe asnjanësit vetë janë konvertuar ose janë në konvertim i sipër në gjinitë aktive, sidomos në gjininë mashkullore.

Sidoqoftë, këto tri arsye sipas analizës që u bë dalin pjesërisht të drejta, por jo të mjaftueshme që asnjanësit e paranyjëzuar të konsiderohen të pasivizuar, andaj, së këndejmi del si rrjedhojë edhe paraqitja jo e denjë e asnjanësve në burimet tona normative në letrarishten e sotme në fazën e sapokaluar të diskutueshme prej nesh, prej viteve ’70 të shekullit të kaluar deri në vitin 2002.

7. Në kreun (VII), të parafundit, pasi përmenden disa raste të hapura lidhur me asnjanësit dhe jepen sugjerime rreth zgjidhjes së tyre, në vijim jepet shkurtimisht mendimi përgjithësues lidhur me temën e shtruar.

8. Në kreun VIII, të fundit, pas konstatimeve përgjithësuese, në disa pika, veç e veç sipas tipave të asnjanësve, ilustrohet përdorimi i tyre sipas nënfushave përkatëse semantike me shembuj konkretë. Kështu

a) për asnjanësit primitivë, si emra të mirëfilltë ceken 3 nënfusha semantike të profiluara,

b) për asnjanësit prejmbiemërore 9 dhe

c) për asnjanësit prejpjesorë 14 nënfusha të profiluara semantike.

Në fund u shtrua kërkesa që vlen për të tre tipat në fjalë, por sidomos për dy tipat e asnjanësit të paranyjëzuar që në burimet tona normative të shqipes standarde të jenë të përfaqësuar më denjësisht, sipas profilimit të nënfushave semantike që mbulojnë.

Gjithsesi nga krejt ajo që është trajtuar në këtë punim, mund të thuhet me bindje të plotë se koncepti rreth asnjanësit në gjuhën shqipe do të dalë më i plotë dhe më i qartë, sidomos vështruar nga rrafshi sinkronik, veprim ky që do të kontribuojë në të mirë të konsolidimit të mëtejshëm të normës së sistemit emëror të shqipes së sotme në përgjithësi dhe të nesërme standarde në veçanti.

Ascertained Conclusions

In Albanian language names of the neutral gender from its synchronic point of view it is not that have not been reckoned in by our grammarians but some of the conclusions regarding type, usage and their spread were not only incomplete but were accompanied by inarticulate and not so small vagueness. Therefore we can not exclude any defection or its misinterpretation.

In this composition as it is known were identified clearer than in any other source the three types of the neutral gender in standard Albanian, as are the following:

1) the type of authentic primitive neuter of non pre-posed articles*;

2) the type of neuter of articled adjectival*;

3) the type of neuter of pre-posed article participial*.

Taking into a consideration such a division of neuter in Albanian language, the subject was elaborated into eight chapters containing in short the following:

1. Chapter I – to conclude the presence of the neuter in today’s standard Albanian the material was taken from the Dictionary of the Standard Albanian (2002), thus according to the types the neuter was divided into three groups. In the mentioned Dictionary were found 83 examples from those in all registered, such as:

a) from the first type, were found 6 authentic nouns of non pre-posed articles*,

b) from the second type, were found 34 pre-posed articled adjectival*,

c) from the third type, were found 43 neuter of pre-posed article participial*.

Even certain groups of words on the basis of their nominative article-ending (that they take) in the definite singular were categorized into certain subgroups. Such as:

a) the type of authentic neuter of non pre-posed article* was divided into two subgroups, 4 examples that have the article-ending -t, and 2 examples that have the article-ending -të;

b) the type of adjectival neuter on the basis of its nominative article-ending in the definite singular, was divided into three subgroups, 21 examples that have the article-ending -t, 6 examples that have the article-ending -të, and 7 examples with article ending -it;

c) the type of participial neuter according to its participle types and on the basis of its nominative article-ending that they take in the definite singular were divided into four subgroups: 21 examples with -t, 21 examples with -it (in here two subgroups 14+7), and 1 example with -ët that in total make 22 examples (14+7+1).

The overall view of the total number should read:

a) with article-ending -t: 46 examples (or 4+21+21),

b) with article-ending - të: 8 examples (or 2+6),

c) with article-ending -it: 28 examples (or 7+14+7), and

d) with article-ending -ët: 1 example.

Therefore the total is: 83 examples (or 46+8+28+1=83).

In reality it was ascertained that in the afore mentioned Dictionary, aside from the registered examples, there were cases of manipulation with 13 other participial neuter respectively 300 more examples which were preceded by the neuter: te qenet + …(the word or the clarifying cluster). Thus, in that source it is manipulated with near 100 neuter examples, respectively with near 400 cases where neuter is used or that appears registered.

2. In Chapter II – the neuter was approached according to its semantic subfield viewpoint that it covers. The 83 neuter examples registered in the Dictionary of the Standard Albanian (2002), as per types, were divided into groups and subgroups respectively, and for each group and subgroup we saw separately semantic features appearing.

a) It was ascertained that with neuter of authentic names ( of non pre-posed article), initially was expressed quite a wide field of concepts , and for more it was used to denominate concrete things or a certain amount of uncountable things but that were concrete, a field which is covered by semantics, but nowadays this is entirely becoming covered by forms of names of the masculine gender. Therefore this type of neuter though has its usage in phraseologies etc, it can be called as a type inclined for conservation of certain words, respectively it is characterized in general with potential passivity because there ceased the need for creation of the new examples on this base.

b) With the type of neuter of pre-posed articled adjectival* the overall situation stands differently. Even though these affected too, or better said competed by the articled names of the female gender and other formations of suffixed names of type with -si, and other variations, nevertheless, they appear irreplaceable in the field of abstraction expressing concepts of quality state and being. Subsequently, the adjectival neuter was divided into two subgroups: the first subgroup consisting of 18 examples deriving from adjectives of attribution (quality), covering the concepts of quality, and the second subgroup deriving from adjectives of non attribution (non quality), consisting of 16 examples expressing the concepts of state and being. Thus, in that Dictionary in total were registered 34 examples of adjectival neuter.

c) The participial neuter was divided into four subgroups according to the type of the verbs, with final -ë on stem 21 examples, on basis of one consonant in stem 14 cases, and on basis of the final -ur of the verb participles with -oj and -uaj 7 examples, plus one example with the final syllable -ier, that in total make 43 examples of participial, that cover concepts of actions and are in synonymic competition with participial names deriving from -im and -je suffixes.

Therefore according to the afore mentioned source into a viewpoint emerge 6 authentic primitive neuter names, 34 adjectival neuter names and 43 participial neuter names, that in total make 83 examples.

3. In Chapter III with facts it is ascertained that in Albanian Language in reality the dimension of usage of the pre-posed articled neuter especially that of the participial was and is still quite spreading. Thus the number of the registered neuter names, referring to the Dictionary of S. Dobroshi nears 200, whereas in the Dictionary of M. Elezi appear registered nearly 1000 examples, practically as many as were used in the Dictionary of the Albanian Language (1954). Even in other sources we encounter hundreds of pre-posed articled neuter examples, therefore we consider correct the request that their presence especially of the participials and adjectivals in respective normative resources to be represented more fully and more correctly. It is worth mentioning also the fact that in the Dictionary of the Albanian Language (2006), aside from the 83 cases, were added some other 80 more examples almost all of the participial type.

By all means not only according to the types and subtypes or more accurately said according to the respective groups and subgroups, the right representation of neuter should have been more meritorious. At the same time it is noted that in respective normative resources that were consulted regarding the neuter’s definite/indefinite form, dominates the form of the definite singular, as the representative form of the neuter in general.

4. Subject elaborated in Chapter IV awakes an extraordinary interest since that part is about the position of the participial neuter within the framework of the other synonymic participials. From the introduced scheme it becomes apparent that the position of the neuter of pre-posed article participial and adjectival neuter compared to the other participials and adjectivals is upstanding or it has full identity that differs them from the rest, not only because of its formal point of view but more for its semantic subfield specification viewpoint of the highest peaks within the wide field framework of abstraction. This subfield mainly emerges as specified for its respective action concept but without advancing to the process of action concept itself or to the result of the action, since for such concepts alike now appear other specialized participials as are the names already derived with their specialized suffixes -IM and -JE, and other female pre-posed article participials, non-affixed participials, respectively adjectival names of pre-posed article as is the type with -SI etc.

5. In Chapter V there are given some other additional conclusions that make even more clearer the identity of the pre-posed article neuter within the framework of the nominative case in Albanian system, as is the comprehensive interlink of the participial neuter with the authentic infinitive (me+pjesore ), with singularia tantum, pluralia tantum, valence, formally with all common names nominalized from the pre-posed- article adjectives and participles that usually are used as general names in denominating people, and at the end it was studied the interrelation between participial adjective versus participial neuter.

6. In Chapter VI it was ascertained that the deviation of pre-posed article neuter in different resources, especially during the period from 1970 to 1980 (of the last century), was caused more due to subjectivity, as a result of hasty conclusions rather than of any stronger inner evolutionary support of the language itself but as it is presumed the strongest influence came from mainly three outside pressuring factors, such as:

- First the influence that came from other languages as are neo-Latin and Slavic which have no analytical neuter the way the Albanian has (article+adjective or article+particple), but they form it in a synthetically form usually with special suffixes, as are Albanian deverbals of the masculine gender with the suffix -im and those of feminine gender with the suffix -je.

- Second the reason of not knowing well the identity of the pre-posed article neuter especially the fact that has to do with semantic subfield that they cover, a subfield which is still not known well from some circles of certain researchers.

- Third as a reason appears the generalized suggestion of relying partially in the right facts, allegedly all the neuter indicators of the pre- posed article neuter and neuter itself, were being converted or are in the process of conversion to the active genders especially to the masculine gender.

Nevertheless according to the analysis made here these three arguments are considered partially right, but not sufficient that the pre-posed article neuter to be regarded as inactive (passive), therefore, subsequently this is the reason for their non fair representation in our normative sources in today’s standard Albanian, in the recent gone years and up to 2002.

7. In Chapter VII (the pre-final chapter), after presenting several open cases relating to neuter there are given suggestions and solutions to it, thus, pursuant to it in short is given the generalized opinion regarding the introduced topic.

8. In Chapter VIII (the last chapter), after the generalized given conclusions, in several points separately according to the type of the neuter, there are given concrete examples illustrating their usage according to their respective semantic subfields. Thus:

a) For primitive neuter, as authentic names are noted 3 semantic profiled subfields.

b) For adjectival neuter, 9 semantic profiled subfields.

c) For participial neuter, 14 semantic profiled subfields.

And finally, it is requested the same for the three types of afore mentioned neuter, specifically for the first two types of pre-posed article neuter that in our normative sources of the standard Albanian to be given a fairer representation according to their semantic profiled subfields that they cover.

By all means from all this that was elaborated in this composition I am fully convinced that the concept regarding the neuter in Albanian Language in the future will appear clearer and more complete especially seen from its synchronic viewpoint. Thus this action will further consolidate the betterment of the norm of the nominative system in today’s standard Albanian in general and that of a future standard Albanian in particular.

(Translated by Besa Veselaj)

Literatura kryesore

Ali Berisha, Fjalor i fjalëve të reja, Klinë, 2006.

Abdullah Zymberi, Prania e emërzimit të në disa të folme popullore

Gjurimime albanologjike, seria e shkencave filologjike, Priashtinë,

36/2006; Asnjanësit te Bardhi, F. Bardhi - 100 vjetori i lindjes,

IAP, Prishtinë 2007. Rreth historisë së asnjanësve të shqipes,

sipas akademik Ajetit “ Gjuha shqipe, 2/2007.

Aleksandër Xhuvani, Vepra 1, Tiranë 1980.

Bahri Beci, .Gramatika e gjuhës shqipe për të gjithë, Tiranë 1958.

Eqerem Çabej, Studime gjuhësore VII, Prishtinë 1986.

Fjalori i gjuhës shqipe, Tiranë 1954.

Fjalori i gjuhës shqipe, Tiranë 2006

Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980

Fjalor i shqipes së sotme, Tiranë 1954, 2002.

Fjalori i “Bashkimit” 1908, Prishjtinë, rib. 1978.

Fjalor rusisht-shqip, Moskë, 1954.

Fjalor serbokroatisht - shqip (grup autorësh, IAP; Prishtinë 1974, rib. 1986.

Fjalor serbokroatisht - shqip (grup autorësh).Tiranë 1948.

Fjalor shqip-serbokroatisht (grup autorësh), IAP, Prishitinë 1981.

Fjalor terminologjik serbokroatisht-shqip (grup autorësh), Prishtinë 1961.

Frang Bardhi - 400-vjetori i lindjes (përmbledhje kumtesash), IAP,

Prishtinë, 2007.

Gramatike gjuhës shqipe 1, (grup autorësh ), ASHSH, Tiranë, 2002

Gramatika praktike e gjuhës shqipe, (grup autorësh), Tiranë 1998.

Gjuha letrare shqipe për të gjithë (grup autorësh), Tiranë 1976.

Henrik Bariç, Fjalor i gjuhës serbishte ose kroatishte dje i shqipes, Zagreb

1950..

Idriz Ajeti, Studime gjuhësore në fushë të shqipes III, Prishtinë 1985.

Kongresi i drejtshkrimit, Prishtinë 1973.

Konstantin Krisoforidhi, Fjalor shqip- greqisht 1904, rib. Prishtinë 1977.

Mehmet Elezi, Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë 2006.

Mikel Ndreca, Fjalor shqip-serbokroatisht, Prishtinë 1976.

Nikollë Gazulli, Fjalorth i ri 1941, rib. Prishtinë 1968.

Nuhi Veselaj, Foljet më -O në gjuhën shqipe, Prishtinë 2002.

Rami Memushaj, Shqipja standarde, Tiranë 2005.

Rexhep Ismaujli, “Në gjuhë” dhe “për gjuhën”, Dukagjini, Pejë 1998.

Revista Seminari... Prishtine, 25/1 2006, 26/1 2007..

Selman Riza, Vepra 1, ashak, Prishtinë,1996.

Sokol Dobroshi, Fjaluer serbokroatisht - shqip, Prishtinë 1053.

Studime mbi leksikun...I, II, Tiranë 1972, III, Tiranë 1989.

Shaban Demiraj, Gramatika historike e gjuhës shqipe, Prishtinë 1988.

Tahir Dizdari, Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, Tiranë 2004

Valter Memisha, Dukuri semantike gjatë formimit të mbiemrave prejpjesorë

në gjuhën shqipe, Gjirokastër 1999.

nga Sponsored content

Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Re: Dr. NUhi Veselaj;RRETH I D E N T I T E T I T TË GJINISË ASNJANËSE NË SHQIPEN E SOTME

Mon	Tue	Wed	Thu	Fri	Sat	Sun
				1	2	3
4	5	6	7	8	9	10
11	12	13	14	15	16	17
18	19	20	21	22	23	24
25	26	27	28	29	30