Sabri Godo - Tregimet e Luftës që zemëruan Enver Hoxhën

nga **Agim Gashi** Mon Nov 09, 2009 1:05 am

Sabri Godo - Tregimet e Luftës që zemëruan Enver Hoxhën

Nga Gazeta Shqiptare

Ky libër i vogël më hapi mua telashe të mëdha”. Kështu e cilëson shkrimtari Sabri Godo, vëllimin e tij me tregime “Zëra nga burime të nxehta”, botuar në vitet ’60-të, me subjekte nga Lufta Antifashiste. I vlerësuar nga Mehmet Shehu si libri me tregimet më të bukura për luftën, ky vëllim hasi në kritika të ashpra nga Enver Hoxha, duke e cilësuar si një vepër ku shfaqej hapur deheroizimi. “Për herë të parë kam dëgjuar pikërisht atëherë për këtë përkufizim”, - thotë sot Godo, afro gjysmë shekulli distancë nga kjo ngjarje, ndërsa rrëfehen për ‘Milosaon’ historinë që e përballi me frikën e dënimeve, me heqjen e të drejtës së botimit, por edhe me shfaqjen e një armiku të ri në jetën e tij si shkrimtar, autocensurën. Mbase ky libër ishte më pak i prekuri prej saj. Ndaj kaq vite më vonë, shkrimtari ka vendosur ta ribotojë pikërisht në atë formë, pa asnjë ndërhyrje…
Përtej këtij libri, në këtë intervistë flasim me shkrimtarin dhe historianin Sabri Godo dhe për disidencën, për librin e tij “Skënderbeu” që e shpëtoi nga terreni i vështirë ku ishte vendosur pas dënimit, për historinë që shkruhet sipas oreksit të pushtetarëve edhe sot e kësaj dite, por edhe për projektet e tij të reja…
Zoti Godo, libri juaj me tregime “Zëra nga burime të nxehta” ka pasur një histori ndalimi në kohën e diktaturës. Cila është kjo histori? Si u botua dhe pse u kritikua?
Ky libër i vogël më hapi mua telashe të mëdha. E botova fill pas “Ali Pashë Tepelenës”, me të cilin mora emër si shkrimtar. “Ali Pasha” bëri bujë në atë kohë. E ndjeva veten të sigurt dhe mendova se mund t’i shkruaja gjërat ashtu sikurse i dija unë. Por i ngrita një kurth vetvetes. Ata që u morën me këtë libër në fillim më paralajmëruan, më thanë: “Ky libër të djeg”. Tani që i rilexova këto tregime për t’i ribotuar, e pashë edhe vetë. Me të vërtetë ishte një guxim i marrë në atë kohë që të shkruaje në atë mënyrë. Megjithatë, kur doli libri në qarkullim, disa nga udhëheqësit e asaj kohe e çmuan shumë. Unë kam një dëshmitar të gjallë, të cilit Mehmet Shehu i tha se këto ishin tregimet më të bukura që ishin shkruar për luftën. Dhe unë mora krahë...
Pastaj duket se i lexoi Enver Hoxha, i cili tha se këtu është hedhur baltë mbi Luftën Nacional-Çlirimtare dhe tregimet u dënuan. Kisha një vit që isha shkrimtar në profesion të lirë. Më hoqën menjëherë dhe më çuan për riedukim në një uzinë në Tiranë, duke më hequr njëkohësisht edhe të drejtën e botimit. Thanë: “...ky është i rrymës së deheroizimit”. Ishte një përkufizim që e dëgjoja për herë të parë. Unë e kisha shkruar me sinqeritet, ashtu siç i kisha parë gjërat. Por në të vërtetë ai ishte tërësisht jashtë asaj që quhej realizmi socialist. Prandaj vuajta gjithë ato pasoja.
A keni ndërhyrë në këto tregime gjatë procesit që e bënit gati për ribotim?
Jo, në këtë ribotim i kam lënë ashtu siç janë. Nuk vura dorë në to, nuk i ripunova, sepse më duken origjinale, për mua si autor dhe për kohën që u shkruan... Në të vërtetë m’u dukën të mira, gjë që më ndodh shumë rrallë. Asnjëherë nuk më pëlqen sot ajo që kam shkruar dje.
Çfarë trajtohet në këtë libër?
Tregimet e këtij libri, në një farë mënyre pasqyrojnë realisht luftën në disa episode. Njëri ka të bëjë me atë që kam jetuar unë personalisht dhe janë po ashtu edhe tri tema me tregime të ndryshme. Por duket se ajo që ishte më e theksuar, një tregim që i përkiste tërësisht deheroizimit ishte “Fushata” që ka të bëjë me dy divizionet tona, që shkuan në Jugosllavi për të ndihmuar në çlirimin e saj dhe që pastaj përfunduan në Kosovë.
Çfarë pikasi ekzaktësisht në këtë tregim Enver Hoxha, e që nuk i shkonte për shtat?
Komunisti sipas realizmit socialist, partizani nuk duhet të ketë frikë kurrë, nuk duhet të ndjejë lodhje, nuk duhet të shfaqë shenja lëkundjeje në asnjë situatë. Duhet të jetë hero. Ndërsa në këto tregime pak a shumë paraqiten njerëzit ashtu siç i ndjejnë gjërat në kohë lufte, ashtu siç ndjehen në kohë rreziku, ç’mendojnë ata, ç’perceptime kanë… Po të ecësh në këtë rrugë, shkel në një terren të rrezikshëm, sa i takon konformizmit të asaj kohe.
A ishin shfaqur në këtë kohë tek ju si shkrimtar shenjat e autocensurës?
Doemos, diku e kam ruajtur veten për të mos i thënë gjërat brutalisht, ashtu siç ishin. Por shkova shumë më përtej asaj çka lejohej. Kjo çoi në pasojat që vuajta unë personalisht në lidhje me këto tregime, gjë që pati ndikim pastaj edhe në ato që shkrova më pas. Pasi u dogja njëherë, duhej të mbaja përgjegjësitë e mia, si babai i një familjeje të madhe që vetëm mua më kishte si mbështetje. Në ato që shkrova më pas, tregova kujdes për të mbijetuar, që të mos isha më një shkrimtar i rrezikshëm, por si dikush që shkruan ashtu si i pëlqen qeverisë të shkruajë. Pra pati dy efekte. E para, që m’u ndalua për 10 vjet e drejta e botimit dhe që u çova për riedukim. Por edhe pati një ndikim të dukshëm në atë që shkrova më pas, në romanin që bëra për luftën, titulluar në atë kohë “Prova e zjarrit”.
Pra e censuruat Godon shkrimtar me vetëdije të plotë. A gërvishti diçka në dashurinë tuaj për letërsinë kjo histori?
Doemos. Pashë që letërsia mund edhe të të griste lëkurën. Pati shumë ndikim tek unë. Por ja që erdhi koha dhe këto tregime mund të lexohen ashtu siç janë, siç i kam shkruar gjysmë shekulli më parë.
Për ç’gjë ishte më e vështirë të shkruhej në atë kohë?
Për të vërtetën. Të shkruash të vërtetën mbi njerëzit dhe mbi luftën nuk është gjë e lehtë. Sepse e vërteta ka disa shtresa dhe njeriu është një qenie e ndërlikuar. Lufta ka një intensitet të madh, është një përvojë unike në jetën e njeriut. Mund të thotë dikush “ja të tregojmë episode nga lufta…”. Por jo. Lufta është komplekse, nuk është çështje episodesh. Duhet zbërthyer ajo çka përjeton njeriu, ç’farë mbrese i lë. Dhe e vërteta është se i lë mbresa të pashlyera përjetë. Lufta për ideologjinë komuniste ishte si një altar i shenjtë që nuk mund të prekej, mund vetëm të zbukurohet e të lëvdohet.
Pas këtij vëllimi me tregime ju shkruajtët romanin “Prova e zjarrit”, që ishte në një farë mënyre dhe një provë për ju pas dënimit që ju dhanë. Si u prit ai roman? Ishte i pranueshëm për diktaturën?
Nuk u përkrah. Nuk u bë zhurmë, siç bëhej për librat atë kohë. Por unë isha i sigurt se kisha shkruar një libër pak a shumë të mirë, sepse shumë intelektualë, miq të mi e çmuan me të vërtetë këtë roman.
Por, pse e rishkruat? Thuajse 90% e romanit është rishkruar nga e para...
Mua më ndodhi me këtë libër, ashtu si me “Ali Pashën” dhe “Skënderbeun”. Kur i marr në dorë për t’i ripunuar, gjej pak gjëra që më pëlqejnë dhe kështu nis e i rishkruaj. Bëhem si një kafshë ripërtypëse. Kështu më ndodhi dhe me këtë libër tani. Kur më mbushën mendjen se duhet ta ribotoja, e mora, e pashë dhe nisa ta rishkruaja që nga faqja e parë. Si strukturë edhe tani qëndron, veçse tashmë jepen më haptas ato që kam ndjerë unë në atë kohë si pjesëmarrës në luftë, si i kisha menduar gjërat, si ia kisha fshehur madje edhe vetes dyshimet që më lindin për diçka apo për një tjetër.
Por e rishkrova edhe për arsyen se ndjeja një lloj detyrimi. Si pjesëmarrës në luftë duhet të shkruaja për vete e për kolegët e mi ashtu si i kam parë gjërat, të them të vërtetën dhe t’i bëhet një shërbim brezit të ri, sepse 30-vjeçarët nuk e njohin luftën e nuk dinë për të. Ajo ka qenë një ngjarje e madhe historike në jetën e kombit dhe si e tillë duhet të mbetet, e duhet të nderohet. Dhe e them këtë vetëm për brezin e ri që nuk e njeh luftën, kurse brezi i vjetër ka akoma ide të shtrembra për këtë, sepse për 45 vite, me të gjitha potencialet që ka arti, letërsia, piktura, muzika, u dha në një mënyrë krejt të shtrembëruar, të inkuadruar brenda ideologjisë komuniste. Ndjehem disi i lehtësuar që munda të jap një kontribut sado të vogël për të plotësuar këtë vakum, duke thënë për luftën atë që duhet thënë.
Sidoqoftë, kjo mbetet letërsi. Ç’mund të thoni për atë ndërmarrje që historianët po e quajnë rishkrim të historisë. A vini re në këtë “rishkrim” shenja të së vërtetës për këtë periudhë?
Më duket se po ecim bardh e zi. Disa e quajnë luftën një gjë krejt të pastër, një epokë të lavdishme. Jam dakord me termin e dytë. Le ta quajmë një epokë të lavdishme dhe që i shërbeu vendit sepse e radhiti Shqipërinë në atë që quhej kampi antifashist, në aleancën botërore të popujve për të mposhtur fashizmin, si një të keqe të madhe. Por ta quash atë krejt të pastër, ajo do të ishte një mohim i realitetit, sepse gjatë luftës kanë ndodhur gjëra të rënda, gjëra të përbindshme dhe krime masive. Nuk është e drejtë që këto të mbulohen. Në të vërtetë, si kanë qenë ato vite të luftës... Unë them se është një detyrim dhe një vakum që duhet plotësuar.
Ndryshe prej këtyre dy librave, ju gëzuat dhe përkrahje si në rastin e librit “Skënderbeu”. Ç’ndryshim kishte? Ju ishit i njëjti autor...
Është e vërtetë që u përkrah “Skënderbeu” siç u përkrah edhe “Ali Pasha”, sepse në dy a tri raste foli Enver Hoxha për të, por këto librat e tjerë si tregimet, “Prova e zjarrit”, ose ndonjë libër tjetër që unë kam shkruar, u kaluan në heshtje. Në atë kohë, kur kthehem me mendje mbrapa tani dhe i kujtoj gjërat, botimi i një libri ishte një eveniment, e me të merrej kritika. Në radhë të parë drejtpërdrejtë merrej partia që mbante nën kontroll dhe ajo urdhëronte që ky libër të ribotohet, të përkrahet, të publikohet, e ndërsa ndonjë libër tjetër që nuk i shërbente asaj, kalohej në heshtje. Dhe kjo ishte më e pakta. Ka pasur edhe raste të tjera tashmë të njohura, që jo vetëm janë tërhequr nga botimi por edhe janë ndëshkuar me burg autorët. Madje një funksionar më ka thënë atëherë se edhe unë isha në rrugën e burgut, por më shpëtoi “Skënderbeu”, të cilin unë e shkrova pas tyre. Ishte një libër që i shërbente ideologjisë së kohës.
Përmendëm dënimet dhe burgun. Shumë shkrimtarë sot, duke u nisur nga episode të ngjashme, sjellin fjalën dhe përmendin disidencën. Çfarë është disidenca për ju dhe, a kishte kushte ajo për t’u zhvilluar në Shqipëri?
Brenda vetes së tij mund të ketë qenë disident shumëkush. I zoti ishte ai që dinte ta mbulonte këtë, të mos e shfaqte me fjalë apo më keq me shkrim. Kishte edhe njerëz të rëndomtë që i shërbenin me ndërgjegje regjimit e që ishin të bindur në atë që bënin. Unë mendoj se këta janë shumë të rrallë. Në kategorinë e artistëve në përgjithësi disidenca mund të interpretohet edhe ndryshe, pra një njeri që përpiqet të kalojë me marifet gjëra që nuk do t’i guxonte t’i thoshte haptas sepse do të vihej nën kërcënim ekzistenca e tij. Për mua, një nga librat që mund të merret si shembull i shkëlqyer për disidencë është “Vdekja e Dervishit” e Selimoviçit. Nuk kam parë libër tjetër që të ketë folur kundër regjimit me aq mjeshtëri dhe aq bukur. Flas për autorë që kanë jetuar nën regjime totalitare.
Në Shqipëri kishte disidencë?
Shumëkush tani pretendon se ka qenë disident, nën kopertinën se ka qenë i detyruar të shkruajë ashtu. Kjo duhet pranuar disi si e vërtetë. Të inkuadruar mendërisht e shpirtërisht me regjimin gjithë të tjerët ndoshta kanë dashur të bëjnë ndonjë hile, por donin që edhe mishi të piqet, edhe helli të mos digjet, pra donin të ruanin hellin. Një njeri i ndershëm duhet të thotë, unë kam shkruar ose kam thënë këto e këto. Se deri ku ky njeri ka ruajtur kufijtë e arsyes, se deri në ç’masë ka shkuar përtej saj dhe mandej është kthyer në një njeri servil, këtë e di ai vetë. Por e dinë edhe të tjerët që e gjykojnë nga jashtë.
A ka ndonjë libër të ri në studion tuaj?
Jo. Tani po bëj pak pushim.
Keni ndonjë ambicie të re?
Një mik, i huaj, që më njeh mua dhe punën time, më ka thënë se unë mund të isha një ndër të paktët që mund të shkruaja një libër të mirë për 20 vitet e tranzicionit. Por t’ju them të drejtën kjo ka disa telashe sepse duhet të shkruash edhe për njerëz që janë gjallë. Duhet thënë e gjithë e vërteta, por sot shumëkujt mund t’i mbetej qejfi e të krijoheshin probleme. Ka edhe vështirësi të një natyre teknike. Unë po mendohem rreth kësaj. Por nuk e di a do t’ia nis apo jo, sepse nuk kam mbajtur asnjë shënim. Vërtet kam qenë pjesëmarrës në të gjitha ngjarjet politike të këtyre viteve sidomos deri në vitin 2002, i kam përjetuar që të gjitha, që nga fillimi, në janarin e vitit 1991, me bërjen e qeverive e koalicioneve, në të tëra ngjarjet që ka jetuar ky vend, por nuk kam mbajtur asnjë shënim, e tani nuk di të them me mendje se kur ka ndodhur një gjë e kur një gjë tjetër. Nëse do i hyj kësaj pune, do më duhet të paktën të mbledh të tëra gazetat e kohës, çfarë është shkruar gjatë 20 viteve dhe kjo është një punë voluminoze. Por, ndjej nevojën të shkruaj. Natyrisht nuk kam më energjinë e mëparshme, por edhe pa të nuk bëj dot. Ajo që më mban më tepër gjallë është koha kur me të vërtetë vihem të shkruaj diçka. Vetëm atëherë them se jetoj në mënyrë të plotë.
Përmendët në një farë mënyre se është rrisk të shkruash në nivelin e historisë për një kohë të tashme. Si e komentoni debatin për botimin e “Historisë së popullit shqiptar për klasën e 12”?
Në fillim nuk ia vura veshin shumë asaj, sepse filloi si punë incidenti. Nuk e kisha lexuar tekstin dhe akoma nuk e kam lexuar, por sidoqoftë mora më tepër dijeni mbi të dhe shoh se atje me të vërtetë ka një tendencë për interpretimin e ngjarjeve dhe sipas shijeve të atyre që janë në pushtet. Ky rrezik ka ekzistuar në çdo kohë. Gjithnjë ata që janë në pushtet janë interesuar që të shkruhet historia si e dëshirojnë ata, dhe jo siç është në të vërtetë. Ka vende të lira e të konsoliduara ku autori nuk e ndjen këtë presion dhe mund të shkruajë me të vërtetë çfarë të dojë, e ne akoma nuk jemi çliruar nga kjo.
A mund ta quajmë autocensurë?
Nganjëherë është autocensurë, e nganjëherë tregojnë edhe një lloj vullnetarizmi për të shërbyer pak më tej. Po të përdorja një shprehje banale, “lehin si këlyshi para bushtrës”.
Një shkrues i mirë, qoftë shkrimtar apo historian, çfarë duhet të ketë parasysh kur ka të bëjë me ngjarje të kësja natyre, me histori të vërteta?
Duhet të përpiqet që të gjejë gjurmët që të çojnë tek e vërteta, si ai njeriu që kërcen nga një gur tek tjetri, ku janë gjurmët. Duhet të zbulojë të gjitha shtresat që të çojnë te e vërteta. Nëse do që të bësh një punë që të pëlqehet sot dhe t’i qëndrojë kohës, duhet me doemos të mbështetesh tek kjo. Pra cila ka qenë e vërteta dhe si thuhet në mënyrën më konçize. Siç thoshin grekët e vjetër: “Një libër është i mirë vetëm në rast se i thotë të gjitha e nuk lë asgjë pa thënë”. Nëse je i zoti të bësh këtë, atëherë mund të krijosh bindjen se ke bërë me të vërtetë diçka që u vlen njerëzve për sot e për nesër.

_____________

Sabri Godo, Romani që rrëfen të vërtetën e Luftës

Sabri Godo

Romani i tij i hershëm “Prova e zjarrit”, e ka rikthyer në tryezën e punës Sabri Godon. Një libër që trajton Luftën Nacional Çlirimtare, të cilin shkrimtari e ka shkruar në vitet ’60-të, romani ka pësuar ndërhyrje të rëndësishme. “Më në fund shkruhet një libër ku mund të thuhet si ka qenë në të vërtetë kjo luftë, cili ka qenë terreni ku është zhvilluar, personazhet që kanë marrë pjesë në të, si ka qenë ajo që përcaktohet si bota e tyre e brendshme, cilat kanë qenë palët dhe botëkuptimet e tyre...”. Me këtë përcaktim e grishi lexuesin dy vite më parë shkrimtari Godo, atëherë kur rormani i tij sapo kishte nisur të rishkruhej.
Me nëj titull të ri, “Udhëtari” dhe i rishkruar thuajse në masën 80%, shkrimtari e ka përjetuar këtë proces si një detyrim për vitet e luftës që ka jetuar si pjesëmarrës. “Dua të jem i drejtë me veten, të them të vërtetën për ata që kam patur në krah apo ata që ranë në luftë. Në kohën kur e shkrova këtë libër ishte censura komuniste dhe doemos që do ta përmbaja veten. Gëlltita shumë gjëra që s’mund t’i thosha...”
Një përcaktim i studiuesit dhe kritikut Ali Aliu, por edhe një fragment i shkëputur nga romani i sapobotuar nga “Tirana Times”, krijojnë një orientim më të saktë se si është shndërruar kjo vepër letrare e Sabri Godos.
Një njësit partizan, në jug të Shqipërisë, në ditët e fundit të luftës 3-4 vjeçare, gjatë betejës për pushtimin – çlirimin e një fortifikate balliste-gjermane, do të likuidojë afro 300 xhandarë ballistë… “Në shikim të parë, pas tërë kalvarit të gjatë e dramatik të aradhës partizane, sikur nuk ka gjë shumë të veçantë në këtë epilog të betejës . Ndërkaq jehona e thellë që vjen nga një fund tronditës, me këtë rast është përmasash tjera. Ajo, në fillim pa diktuar, sa më shumë që kthjellohemi si nga një shok, vjen dhe na pushton me një tjetër të vërtetë, mbase me atë që ka mbetur e ndrydhur dhe e pa thënë…”, vlerëson kritiku Ali Aliu, ndërsa vijon “ ...kumbimi i jehonës së tillë do të shfaqet gjatë tërë rrëfimit romanesk, që, pikërisht në kapitullin e fundit, kuptimësohet si paralajmërim i një kthese dramatike dhe si mbështetje në vërtetësinë e dëshmisë artistike të historisë. Dhe, ky zhanër i romanit, është sprovë e rëndë: duke qenë njëkohësisht interpretim, rrëfimi letrar i historisë angazhon vëmendjen e ideologjive të shtresuara dhe të përvetësuara ndërdijshëm, presionit të të cilave mund tu dalin duarsh vetëm më të mëdhenjtë. Jo pa arsye, që nga fillimet e saj, historia e rrëfyer, e shkrirë si art, është më e vërtetë, pra edhe më sipërore se vetë historia, me që nuk është rob i faktit nga këndvështrimi i të fuqishmit apo të pushtetshmit, por është ndjeshmëri ndaj të vërtetave të mundshme…”

Fragment nga romani ''Udhetari''

Idajet Bejto Mërkuri mbështeti gjunjët në tokë dhe qëndroi i përkulur mbi pellgun e pastër të burimit. Nën ujë pa Ida
jet Bejto Mërkurin, të emëruar një ditë më parë komandant kompanie, dhe nuk e njohu. Njeriu nën ujë i dukej kryeneç e me një shqetësim të fshehtë.
“U bëre kuadër” i kishte thënë në mbrëmje Qamil Pata, tek rripte mishin e varur në degën e rrapit.
Kjo fjala “kuadër”, e panjohur më parë, përdorej tani gjithnjë e më shpesh. Dhe flitej nën zë se paskej ardhur një udhëzim që të ruheshin kuadrot, të drejtonin luftën, por jo të dilnin në ballë të sulmit. Qamilit i ndriste koka tullace, kishte futur grushtin nën lëkurën e deles dhe punonte shpejt. Pastaj kishte hequr thikën nga goja dhe kishte thënë: “Të erdhi papritur. Tani të duhet dhe një pseudonim.”
Idajeti lau ngadalë duart dhe qafën. Njëri nga shokët mbrapa, Dane Koçiu, kaloi në anën tjetër të burimit.
-Pak më tej do lahesh i tëri, - i tha Idajetit dhe qeshi. I shndriste fytyra me pushin e hollë. “Qesh në diell e në dëborë. Me të mund të jesh i sigurt në çdo punë” – mendoi Idajeti. Shoku tjetër, Foto Leka, rrinte këmbëkryq pak më tej dhe thithte cigaren me njërin sy të mbyllur.
-Besoj do hidhemi me trap. Punon trapi – tha Idajeti.
Ata hynë në pyllin e rrapeve, duke hetuar vendin. Komandant Idajeti përpara. Ecte lehtë dhe mënjanonte degët, por shkarpat e thata kërcisnin nën këmbë. Më tej, në vend të hapur u ndie vërshëllima e lumit, si nga nëntoka, e butë dhe freskuese. Idajeti eci drejt rrapit të madh të vetmuar dhe u mbështet pas trungut të tij. Nëpër pyll kaloi një erë e papritur. Rrapi i madh me degët si kthetra, krisi rëndë, sikur do të çahej trungu i tij me gunga.
Idajeti u bëri shenjë shokëve të qëndronin në vend dhe eci përmes shkurreve, me diellin në fytyrë. Po shtohej buçitja e lumit.
Të djeshmen në mëngjes, kur komandanti i batalionit erdhi në kompani dhe njoftoi me fjalë të urta emërimin e Idajetit, shokët kishin filluar ta shihnin si të porsaardhur ndërmjet tyre. Mbase edhe ai vetë kishte filluar t’i shihte shokët pak më ndryshe dhe tani nuk dinte nëse ishte mirë që punët të ecnin në këtë rrugë. Kur dikujt i ngarkohet një përgjegjësi, prej tij fillon e del një tjetër njeri. “Tani të duhet edhe një pseudonim” – kishte thënë Qamil Pata, në mbrëmje tek rripte mishin.
Idajeti mendoi se emërimet ashtu dukeshin, si të papritura, ama diku ishin parë thellë. Sa për pseudonimet, ato u takonin kuadrove të larta, ilegalëve të vjetër dhe ishin të goditura për habi. “Ujku” të kujtonte ujkun, në pamje, në ecje e në zakone, “Çakalli”, çakallin. Idajetin e thërrisnin “Kuqo”, për ngjyrën e fytyrës dhe flokët e verdhë. Po ky nuk ishte pseudonim. Dhe as që i duhej të kapardisej me ndonjë pseudonim. Tani i duhej të hapte sytë, për punën e vështirë që duhej të kryente në mbrëmje.
Ai doli në breg të lumit dhe pa se kishte rënë tamam mbi vaun. Lumi ishte i fryrë. Aty ku zgjerohej si liqen, rrëshqiste trapi bosh, në kthim nga bregu tjetër. Hallka gërvishej në litarin e shndritshëm prej çeliku. Njeriu që e drejtonte me makara, duhej të ishte në kasollen e tij, nën shelgjet ndanë zallit.

* * *
Ata të tre dolën sipër ahurit të vogël të trapit mbuluar me pllaka, nëpërmjet të cilave dilnin fjolla tymi, ndërsa nga përpara i bënin hije shelgjet. Njeriu i trapit, Demiri, rrinte aty brenda i mbështetur mbi gjurin e djathtë që t’i mënjanohej tymit. Ziente drekën në gavetë. Mbi dyshemenë prej dërrasash kishte kashtë dhe sipër saj një batanije. Pushka e gjatë italiane model “91”, ishte varur në gozhdë.
-Mirë se të gjejmë shoku Demir,” – tha Idajeti.
Demiri i trapit u gëzua që e pa. – Rrimë aty jashtë, se vetëm të zotin nxë kjo kolibe qeni. – tha ai.
Ata u ulën para ahurit dhe Demiri u ndau gjysmë buke misri me djathë. Vendi mbante erë peshk, po hala nuk shiheshin. Lumi i thellë blu rridhte pa zhurmë nën diell. Trapi i lidhur pas shtyllës së hekurit pluskonte lehtë. Në gëmushat e bregut të tejmë kullosnin disa dele. I ruante ndonjë djalë i vogël i fshehur diku.
-Nuk të ha kanonçina – i tha Idajeti Demirit.
-Nuk e ha këtë anë të lumit. E kanë nxjerrë te bregu sipër teqesë dhe rrahin rrugën buzë lumit: - Kanë vrarë njerëz, - tha Demiri. Hidhte shikimin tej e mbante vesh, a thua se çdo gjë e gjallë që lëvizte rreth lumit të ishte nën kujdesin e tij.

“Hap sytë Kuqo. Është me rrezik e me shumë rëndësi, prandaj po të dërgojmë ty”, i kishte thënë në mbrëmje komandanti i batalionit.
Idajeti pa me vëmendje teqenë, kodrën sipër saj ku ishte kanonçina që vriste njerëz dhe shkëmbin buzë xhadesë rrëzë malit.
-Një armë në vendin e duhur ka fuqi të madhe, - tha Idajeti. Kanonçina e fshehur aty lart ishte si një sy i errët që shikon gjithçka.
-Të shtunën vranë një burrë me gruan, - tha Demiri. I lotonin sytë e skuqur. Mustaqet, vetullat dhe rrobat prej shajaku i kishte të hirosura. I ngjante një maçoku në përgjim. Në të kaluarën nënprefektura i paguante një rrogë të vogël, që të punonte trapin. Tani e nxirrte ushqimin si mundej për të dhe për familjen, që duhej ta kishte diku. Hera-herës e ndihmonte Këshilli i fshatit me pak miell, po edhe kalimtarët mbase i linin diçka, një copë kulaç, një copë djathë.
-Më mirë të mos hidheni ditën, - tha ai. Shikimi i tij që po ndiqte rrjedhën e lumit, fshihte një dyshim për të cilin s’donte të fliste pa e vërtetuar.
-Dalim më tej! – tha Idajeti.
Ata të dy u ulën nën shelgjet ndanë lumit.
-A zbresin xhandarët deri këtu? – pyeti Idajeti.
-Që kur i sulmoi brigada s’kanë zbritur më, po nuk i dihet.
-A hidhen njerëz me trap, lëviz trapi?
Demiri drejtoi trupin si nga një dhimbje e mesit, shikoi rrotull, zbardhi dhëmbët dhe tha:
-Sa të jetë xhaxhai këtu njerëzit do hidhen këtej e andej. Tani lëvizin pak.
Në ujin e qetë rreth trapit zuri të kërcente peshku.
-Matanë kemi një detyrë me rëndësi. Ç’di për teqenë dhe Shkëmbin? – pyeti Sabojeti:
-Teqeja ka qenë mirë sa pa ikur babai. Tani aty qeveris një dervish që duket i firosur. Në Shkëmb janë mbi dyqind xhandarë dhe dymbëdhjetë gjermanë. Kanë mortaja, mitraloz e municion të shumtë. Dy herë në javë u vinë kamionët me furnizim. Shkëmbi është shumë i fortë, që nga koha e Italisë.
Idajeti e dinte Shkëmbin, fortesë e rëndë e natyrës, i gërryer nga brenda për luftë. Por nuk e kishte parë nga afër kur mund ta shihte dhe tani duhej të përpiqte kokën për ta parë.
Ai pyeti për njerëzit që hidheshin me trap. Demiri i njihte njerëzit më thellë nga ç’dukej se i njihte. Foli për ata që kishin kaluar në dhjetë ditët e fundit. Foli për një grua nga qyteti, që kishte shkuar sipër në teqe një natë dhe qe kthyer të nesërmen. Ishte veshur me të zeza dhe iu zbardh këmba deri lart tek hipi në trap.
-S’kam parë peri të tillë – tha Demiri. E marrtë dreqi, - tha pastaj, dhe nuk kuptohej se çfarë duhej të merrte dreqi. Dukej sikur i kruhej trupi, ngriti kokën e shikoi lart nga ana e teqesë dhe tha:
-U fol sikur ajo ishte gruaja e kapitenit të Shkëmbit dhe se ndenji me të në teqe atë natë.
-Kush e tha? – pyeti Idajeti.
-Po të hapësh gojën, fjala shkon me erën. – Si më shpëtoi vallë? Ishte me një plakë dhe me një djalë dhjetë vjeç.
Një vegim i largët i një vejushe shtatlartë që kalonte duke fshehur bukurinë e saj, u rikthye me forcë në kujtesën e Idajetit. Po kurrsesi s’mund të ishte i njëjti person. Mendja bredh më kot.
-Duhet të dimë për njerëzit e dyshimtë, - tha Idajeti, dhe shkoi të flinte mbrapa ahurit, ku ishin Dania me Foton. Duhej fjetur deri sa të errej.
Fotua dhe Dania kishin shtruar gjethe shelgu edhe për të. Në kompani, çdo njëri rregullonte veten, po edhe ndihmonte tjetrin. Kjo ishte shoqëria më e mirë që mund të gjente njeriu. Idajeti merrte frymë vetëm për kompaninë. Por ai mbante ndaj shokëve një të fshehtë, që ishte si plagë në zemër. Plaga zbutej e ndryshonte, por prapë plagë mbetej.

Ata ishin ulur ndanë burimit. Ai kishte kapur dy gishtat e Letës dhe ajo i qe përgjigjur shtrëngimit. Prekja i kaloi Idajetit në trup, mendja e tij u krodh në mjegull dhe koka i ra më poshtë. Ai futi fytyrën në flokët e saj të dendur e të zinj. Buzët e tij prekën rrëzën e veshit të Letës. Ajo u drodh, siç dridhet zogu kur e mbledh në pëllëmbë të dorës dhe pëshpëriti: “Jo mos! Ah sikur bota të ishte errësirë”. Po shkrihej e tëra dhe klithma e saj erdhi drejt nga shpirti. Dikush kaloi mbrapa tyre dhe u koll lehtas. Pak më tej, ai dikush zuri të vërshëllente si bilbil. Idajeti u përmend. Ajo që po bënte ishte pushkatimi, aty në vend, para kompanisë, për të dhe për Violetën. I vuri asaj dorën në sup, i tha të mos trembej dhe u ngrit.
Kompania po zinte vend për të fjetur në brigjet me borë. Drita e kuqërremtë flakëriu sipër në mal. Mbase njeriu që u koll dhe pastaj vërshëlleu si bilbil, po shkonte tani në shtabin e kompanisë. Mjaftonin dy fjalë: “pashë turirin e shokut Idajet në zverkun e shoqes Violetë”. Dhe në mëngjes, e shumta në drekë, ata të dy do të dilnin para një gjyqi të shkurtër dhe pastaj një pushkatim i shpejtë aty prapa bregut, për shkelje të moralit partizan.
Ai kishte parë disa pushkatime të armiqve dhe pushkatimin e një shoku. Ashtu si rrodhën punët ai nuk i trembej pushkatimit. E kishte provuar plumbin në trup, që të djeg pak aty për aty dhe asgjë. Një plumb në zemër a në kokë të merr jetën dhe mbaron. Ama pushkatimi para shokëve i një komunisti si ai, për shkelje të moralit partizan, ishte i rëndë për t’u duruar. Do ta merrte vesh vëllai i madh Rustemi, që bridhte me tytën e mitralozit të rëndë në krah diku në malet e Mokrës. Pastaj lajmi në shtëpi, te babai e nëna, se Idajeti mbaroi me turp. Këto nuk duroheshin. Po këto ishin vetëm një pjesë e së keqes. Kurse pushkatimin e Letës që ishte e gjitha dritë, Letën të gjakosur e të flakur tej, nuk e mbante dheu. Në këtë pikë, shtrëngimi në gjoks dhe dhimbja prapa kokës, i bëheshin Idajetit të paduruara. Ashtu e kaloi natën. Po në mëngjes nuk ndodhi asgjë. As gjatë ditës, as gjatë natës tjetër. Kur kaluan pesë ditë ai bindi veten se asnjëri s’kishte kallëzuar, asnjëri s’kishte parë. Veçse, plaga e fshehur e shkeljes së moralit partizan i mbetej bashkë me një dhembshuri të paanë për Letën.

Puna kishte zënë fill që në çastin kur Leta u shfaq në batalion.
Atë ditë batalioni, në më të shumtën i veshur me rroba angleze, ishte mbledhur në pllajën e bleruar rrëzë malit. Ishte ditë e ngrohtë janari, shkëlqente dielli. Aty para ishin rreshtuar mortaja e rëndë, katër mitralozat e rëndë dhe dymbëdhjetë mitralozat e lehtë. Bashkë me dyqindedyzetë pushkët, këto armë mund të bënin një zjarr shfarosës mbi cilindo armik. Shkëlqente batalioni. Këndohej. Anës lëndinës piqeshin mishrat, nga një për çdo skuadër. Ishin djegur katër shtëpi të ballistëve në fshatin Pavran dhe qenë sekuestruar kopetë e bagëtive të tyre. Batalioni, i porsa dalë nga operacioni i dimrit, vetëm me tre të vrarë, e meritonte festën.
Vajza e porsaardhur qeshte aty më tej me disa shoqe. Ishte e veshur me rroba të reja sport, me këpucë alpine të punuara për merak. Dukej së largu se mbahej pastër. Në çantën e shpinës dukej të kishte ndërresa të bardha. Shikimi i saj u ndal për disa çaste mbi Idajetin. Shikimi iku dhe u kthye prapë, me një farë habie, si për të matur së gjati Idajetin. Pastaj shikimi nuk u kthye më. Idajeti shqetësohej e sillej si budalla kur shikonte nga afër një vajzë të bukur. Kurse atë ditë që pa Violetën, më e habitshmja vajzë që kishte parë ndonjëherë, shkoi drejt e tek ajo, i dha dorën e i foli krejt i qetë, a thua se e kishte njohur tërë jetën. Por edhe ajo e shikoi e i foli si duke e pyetur ku kishte qenë dhe pse ishte vonuar.
Ajo i mbante flokët e fortë të zinj të prerë shkurt, mbi ballë e rreth qafës. Vetulla e qerpikë të zinj, sy të zinj me dritë që s’të lëshonin gjallë, fytyrën pak të zeshkët trazuar me ngjyrën e arit, rreth hundës së vogël, pak të kthyer lart, ca quka të verdha. Ajo hapi sytë e qeshur mbi Idajetin, po në çastin tjetër drita u shua. “Jam e dënuar të harroj çdo gjë që shoh” thanë sytë. Po këtë thoshte edhe vija e ballit, që u thellua lehtas dhe këto lidheshin me diçka të kaluar. Ajo sikur shënonte rreth vetes një kufi brenda të cilit s’mund të shkelej.
Idajeti kaloi më tej. Kishte qenë për pak minuta brenda një rryme të ngrohtë me dritë dhe fërkoi qafën, që të kthjellohej. Vajzën nuk e kishte parë kurrë. Një vajzë të tillë mund ta shohësh vetëm një herë në jetë. Mbase për këtë u ndie aq i afërt me të. Po ai duhej të shkëputej nga ndjesi të tilla dhe hyri në mes të shokëve e zuri të qeshte me ta.
Vajzën e caktuan infermiere të kompanisë së tij. Duket se disa gjëra e kanë të caktuar që më parë rrethin që duhet të bëjnë për të arritur aty ku duhet. Nga ajo ditë e mbrapa, ngado që të shkonte Idajeti, vajza e zeshkët me trupin e hedhur plot gjallëri, nuk i ndahej nga sytë. Por ajo vajzë e zbritur kushedi nga, përbënte një rrezik përvëlonjës. Këtë e ndjenin edhe të tjerët. Me kalimin e ditëve të gjithë u mësuan me të, u mësuan me atë largësinë e padukshme që shënonte ajo rreth vetes.
Idajeti kapte hera-herës atë shikimin e saj që nuk të linte gjallë e që zgjaste vetëm një grimë. Ndërmjet tyre u vendos marrëveshja se do të kishte vetëm një grimë shikim. Deri atë mbrëmjen kur ai futi fytyrën në flokët e saj dhe buzët e tij ja prekën rrëzën e veshit.
Ai luante vendit sa herë kujtonte atë çast të rrezikut përvëlonjës nëpër të cilin kaloi. Ai duhej ta ruante vajzën nga çdo rrezik e të ruante edhe nderin e tij. Pastaj Letën e transferuan infermiere në batalionin e katërt. Nganjëherë Partia sheh e nuk flet dhe bën në heshtje atë që duhet bërë.

-2-
Shkëmbi ishte ndanë xhadesë, që ngjante si buza e bardhë e faqes së hirtë të malit. Në mendjen e Idajetit, ai kishte qenë si një shkëmb që mund të bënte përpara e të villte zjarr befasisht. Mund edhe ta mendoje si një çiban të stërmadh që lëviz nën lëkurën e malit. Tani Idajeti do të shihte nëse lëvizte e si rrinte. Gjatë natës, ai me Danen e Foton kishin bredhur lart, në kasollet dhe shpellat ku banonin fshatarët me shtëpitë e djegura. Hanin lakra të egra trazuar me një dorë miell. Po u sosej durimi nga uria dhe të ndenjurit fshehtas. “Në satër xhandarët”. Nja dy burra kishin thënë se Shkëmbi mund të sulmohej vetëm nga mbrapa, nga faqja e malit. Kurse nga përpara, nga ana e lumit, Shkëmbi u kishte bërë ballë për muaj me radhë bombardimeve dhe sulmeve të ushtrisë greke në luftën e shkuar.
Idajeti lëvizi në bërryla, që të fiksonte dylbitë. Shkëmbi u afrua, kërceu andej-këndej si i xhindosur, pastaj qëndroi. Në faqen e tij të lartë e të lëmuar, vareshin rrëke të gjëra, të errëta, si nga një lagështi e brendshme. Mbrapa ngrihej mali i zhveshur, por që duhej të ishte i mbuluar me gurë e me pushin e lehtë të barit të verdhë. Idajeti ngulmoi me shikimin mbi Shkëmb. Duhej ta njihte nga jashtë e të diktonte diçka brenda tij. Po Shkëmbi vijoi të rrinte brenda koracës së trashë, pa dhënë shenjë jete.
Ai Shkëmb kishte poshtëruar popullin me ndjekje e plaçkitje. Qe tallur me sulmet e forcave territoriale dhe me sulmet e dy batalioneve të një brigade. Xhandarët, me gjermanët mbrapa, kishin dalë jashtë, duke i ndjekur territorialët deri poshtë buzë lumit. Ai Shkëmb dhe dy garnizonet e tjera të vendosura përgjatë xhadesë, mbanin nën zjarr gjithë luginën, që kishte qenë e lirë prej gati dy vjetësh. Ushtria e Kuqe po i afrohej vetë Gjermanisë, së shpejti aleatët do të hapnin frontin e dytë. Përse ngulte këmbë Komanda gjermane në këtë luginë të largët, kur lufta po shkonte drejt fundit? Flitej se rruga ndanë lumit u duhej si një dalje e dytë kur të fillonte tërheqja e trupave të shumta nga Greqia. Dhe ç’bënin akoma gjermanët në Greqi?
-Nuk lëviz asgjë, - tha Idajeti, i ndehur i tëri, i inatosur me veten.
-Duket i kanë rënë erë punës dhe rrinë mbyllur – tha Dania, i çuar në gjunjë.
-Mbase marrin vesh në teqe.
-Ku i dihet teqesë, - tha Fotoja. Shikonte përpara si një që dremit. Natën duhej të kishte fjetur mbi bar të lagët, se kapota e tij italiane avullonte lehtas.
Idajeti u vu të shihte teqenë. Në thjerrëzat e dylbisë zbardhën muret. Dritaret ishin të lyera mavi, çatitë e tre ndërtesave me tjegulla të kuqe. Pjergullat dhe pemët rrethonin teqenë. Idajeti u kthye të shihte nga ana e lumit. Xhadeja e qerreve e kohës së turkut dilte nga rrapet dhe zgjatej drejt minierës. Sipër rrugës ishin brigjet e pjerrëta me murriza e gjelbërim të dendur. Fshatarët duhej të kalonin doemos në atë xhade të zbuluar buzë lumit, rreth dy kilometër të gjatë. Atë copë rrugë e rrihnin me mortajë nga Shkëmbi. Në fillim vranë një mushkë. Ditën tjetër një grua dhe një djalë katërmbëdhjetë vjeç. Po njerëzit duhej të kalonin doemos aty, se vinin nga larg e do të shkonin edhe më larg, për grurë e drithë, që blihej një napolon oka. Ata të Shkëmbit nxorën edhe kanonçinën që tërbohej porsa diktonte një lëvizje. U vra edhe një burrë e një grua dhe pas këtyre asnjëri nuk lëvizi më në xhade gjatë ditës. Varret ishin hapur nën rrapet, me nxitim e thellësi të paktë.
-Të flemë. Në darkë do të shkojmë në teqe dhe të shohim Shkëmbin nga afër – tha Idajeti.
Ata të tre përtypën bukën e thatë që u kishin dhënë fshatarët në mbrëmjen e kaluar dhe ranë të flinin prapa murit të një are me thekër.

* * *
Njeriu i vockël, i bardhë e i gjelbër, rrinte i vetmuar nën mollën e mbuluar në lule, i palëvizshëm, si një statujë. Në dorën e djathtë të statujës kalonin rruazat e tespiheve, sikur të binin pika uji në ulluk. Kaloi një valë freskie dhe u duk sikur në mjekrën e argjendtë të statujës qesharake lëvizën qimet. Në sofanë të lyer me gëlqere, rrinin katër dervishë me kokat varur mbi gjoks. Sipër tyre ishin një radhë dritaresh si kuti, mbrapa të cilave mund të fshiheshin krijesa gjuhëprera.
-Vdekje fashizmit – tha Idajeti dhe qëndroi para kryedervishit nën mollë.
Kryedervishi veç sa ktheu fytyrën e rrudhur e nuk foli. Dukej i rreptë, i hekurt, dhe po e shihte mysafirin si për ta vënë në gjunjë. Idajeti desh ja shkrepi të qeshurës. U ul në stolin para kryedervishit, me automatikun mbi gjunjë dhe zuri të trokiste me gisht në kasetën e armës.
Kryedervishi shikoi yllin në kapelën e Idajetit si për t’i thënë “të mora vesh cili je” dhe u ngrit pa folur, zbriti pak hapa më poshtë dhe filloi të bariste te tyrbea me duart pas, me heqlat në këmbë, me mjekrën lart. Zuri të murmuriste, a thua se ndillte shpirtra të fshehtë dhe la të dridheshin kundërshtarët. Dollomaja me vija i hapej anash, gjithë qenia e tij ishte si një dimër i vockël. Në fund të oborrit se nga doli një klloçkë e shqetësuar, që çukiste me britma. Zogjtë e vegjël rrëshqitën mbi barin jeshil si rruaza të bardha. Përtej murit kaloi një qen, me shikim të pabesë, duke nuhatur tokën.
Idajeti qeshte nga brenda me zemërim. U ngrit ngadalë, që të zotëronte veten dhe shkoi te dervishët në sofat. S’mund të dilte nga teqeja si budalla. Dervishët, të ulur në postiqe, luajtën vendit, e pritën me fytyrat të zbutura, e pyetën për shëndetin e për shtëpinë. “Nuk u ka mbetur gjë, hanë urov e përtypin kashtë” mendoi Idajeti, tek i pa të dobësuar. Më i riu, që buzëqeshte fshehtas, e që dukej se kërkonte lidhje me Idajetin, solli kafe në një filxhan me lule. Ishte lëtyrë, po me shije të ëmbël. Dervishi më i vjetër, që rrinte në krye, foli si për të kërkuar ndjesë.
-Nazari do të hyjë brenda kur të perëndojë aty, - tha dhe tregoi me gisht majat e maleve përballë.
Nazari aty poshtë, kryedervishi, u ndal e pa sahatin e xhepit me qostek, pastaj vijoi baritjen te tylbea.
-Ku është babai? – pyeti Idajeti.
-Vdiq, që i ndritë shpirti – u përgjigj dervishi në krye.
-A vijnë njerëz në teqe?
-Diku edhe vijnë.
-Po ata nga Shkëmbi?
Dervishi përpëliti sytë, u duk si shurdh-memec, zuri të fërkonte në pëllëmbë çibukun e nxirë e të djegur e foli nëpër dhëmbë:
-Diku kanë ardhur, po pa zarar, ç’është e vërteta.
Këta dervishë ishin si njerëz pa moshë, pa dhëmbë, me gjunjët e qafat të thyera, me shpirtin të dorëzuar diku. Ata nuk e duan kryedervishin po ai i shtyp me epërsinë prej fanatiku. Idajeti mendoi se i duhej tërë nata që të nxirrte diçka prej tyre, po ai s’kishte kohë. Hodhi sytë rrotull. Teqesë po i binin gardhet. Rrëzë mureve harbonin fiqtë e egër. Sundonte era e kalbësirës. Lufta vinte gjer aty dhe prapsej. Teqeja mbetej si një pikë asnjanëse, po që sigurisht e përdorte armiku.
Kryedervishi aty poshtë, nxori çakmakun dhe ndezi kandilin e tylbesë, me lëvizje të ngadalta, si në një rit. Pastaj u ngjit lart e hyri brenda. U ngritën edhe dervishët për të shkuar në punët e tyre. Lugina mori pamjen e një deti të blertë e të thellë. Përmes saj, zbardhte si qumësht zallishta e lumit. Muzgu ra mbi dy qiparisat, mbi tylbenë me çati llamarine dhe muret e oborrit. Drita që u ndez në dritaren mbrapa u luhat në oborr si në një enë bakri. Idajeti mbeti fillikat mbi stol, si i përzënë. Ai po çohej që të shkonte brenda e ta ndreqte mirë kryedervishin, kur erdhi me hapa të shpejta dervishi i ri dhe i tha se Nazari e ftonte në dhomën e madhe.

Mon	Tue	Wed	Thu	Fri	Sat	Sun
				1	2	3
4	5	6	7	8	9	10
11	12	13	14	15	16	17
18	19	20	21	22	23	24
25	26	27	28	29	30