Kadare: Letersia dhe jeta, dy bote te kunderta Nga Philipe Delaroch, "L'Expresss"‏

Ismail Kadare: Letërsia dhe jeta, dy botë në luftë

Nga Philippe Delaroch, “L’Express”

Me “Darkën e gabuar” ju kapni numrin 40 të veprave të përkthyera në frëngjisht. Ngjarjet e këtij romani të ri shtjellohen në Gjirokastër, vendlindja juaj. Cili është, nën hijen e babait tuaj, faktori që ju ka drejtuar nga letërsia?
Në Gjirokastër, babai im kishte trashëguar një shtëpi shumë të madhe, me 10 apo 12 dhoma, me tri kate. Në tërësi një kontradiktë e madhe me gjendjen modeste ekonomike. Ne banonim gjashtë vetë në atë shtëpi me motrën time, vëllanë tim dhe gjyshen. Unë, herë numëroja dy dhoma më shumë, herë dy më pak gjatë rregullimeve. Kishte ambiente të pazëna. Disa ishin të dënuara. Asgjë nuk mund të më ngjallte më shumë frikën dhe imagjinatën sesa dhoma bosh. Imagjinoja fantazma, magji. Kur isha 13 vjeç, më ra në dorë “Makbethi”, isha i tërhequr nga fantazmat, por aspak nga letërsia.
“Makbethin” e Shekspirit e keni zbuluar te babai juaj?
Jo. Kishte shumë gjëra absurde dhe të panevojshme në Shqipëri. Por jo libra. Ndërsa tek gjyshja ime nga nëna kishte shumë libra të dy llojeve: libra perëndimorë, mes tyre edhe “Makbethi”, dhe libra orientalë.
A ju ka inkurajuar familja të lexoni?
Babai im kishte respekt për librat, por ai, as më ka nxitur, as më ka shkurajuar. Gjëja e vetme që ai më ka thënë njëherë ishte: “Mos përdor kurrë emrin tim!” Duke dashur të imitoj të madhin Nikolaevič
Tolstoi, dërgova poezinë time të parë tek gazeta e qytetit. E kisha nënshkruar Halit Kadare. Poezia ishte idiote. Gazeta u tall me të. “Në nënshkrimin Halit Kadare, ne kemi lexuar poezinë tënde. Një këshillë: Mësoni gjuhën para se të shkruani.”
Sa vjeç ishit?
Isha 11 vjeç. Artikulli u botua në 1947. Babai im nuk u ndje mirë. Në kafe njerëzit mendonin se ai ishte autori i vërtetë i poezisë. Ai më tha: “Bëj ç’të duash, por mos përdor kurrë emrin tim.” “Makbethi” nuk ka qenë gjëja e parë që kam lexuar. Në çdo rast ajo është vepra që më ka bërë më shumë përshtypje. Magjistari, ndrikulla, fantazma...
Cilët autorë zbuluat pas Shekspirit?
Romantikët gjermanë, mes të cilëve Gëten, që kishte diçka misterioze. “Ishullin e Thesarit” e Stevenson dhe romancierët shqiptarë që i ngjanin: sentimentalë, me aventura. Doja shumë një shkrimtar francez, Michel Zevaco, që ka shkruar “Urën e psherëtimave”. Lexoja me gëzim, duke kërkuar atmosferat misterioze, epike, pa bërë ndonjë përzgjedhje. Pastaj kjo u kombinua me letërsinë sovjetike që kishte nisur të përkthehej. Mbaj mend se kam lexuar “Nënën” e Gorkit, e përkthyer në shqip në kohën e Mbretërisë. Ishte në modë në këtë kohë. Më është dukur katastrofike.
Nuk e keni pasur të vështirë ta pëlqeni Gogolin?
Gogolin fatkeqësisht e kam filluar nga leximi i veprave të thjeshta si “Taras Boulba”.
Jo nga “Shpirtrat e vdekur”?
Jo. Unë dhe shokët e mi ishim 12-vjeçarë. Kam shkruar diçka diku. Ne kishin shije thuajse fizike. Por në këtë letërsi sovjetike nuk kishte mistere, as fantazma, asgjë. Për shembull nuk e kam dashur aspak “Ana Kareninën” e Tolstoit, sepse nuk kishte mister. Ja pse në përgjithësi fëmijët nuk e pëlqejnë letërsinë realiste.
Në vokacionin tuaj gratë në të zeza të Gjirokastrës kanë pasur një rol, ato që bënin kronikën e të përditshmes dhe të legjendave, me një gjuhë të përsosur...
Absolutisht! Gjirokastra kishte të gjitha mangësitë e një qyteti province me diçka të veçantë: një marrëzi e çuditshme, në përmasë donkishoteske. Plakat flisnin për gjithçka, që nga politika dhe strategjitë globale, thashethemet e qytetit, skandalet e vogla dhe mashtrimet... Ato ishin të interesuara për gjithçka ndodhte në botë. Greqia dhe Italia ishin në luftë. Të gjendur mes të dyjave, ne ishim të detyruar të interesoheshim për konfliktin. Musolini erdhi shumë herët në Shqipëri. Ne kishim parë ushtrinë italiane të ngrinte flamurin e saj. Dy javë më pas ishte radha e ushtrisë greke. Dy javë më vonë, rishfaqeshin italianët me muzikën e tyre, banketet e tyre. Dhe kishte shumë lëvizje në aeroportin ushtarak, i cili bombardohej rregullisht.
Në moshën 18-vjeçare ju nisët studimet për letërsi në Universitetin e Tiranës. A kishit ju një projekt për t’u bërë një shkrimtar?
Unë tashmë isha një shkrimtar. E kam botuar librin tim të parë, kur isha akoma nxënës, 17 vjeç: “Frymëzime djaloshare”. Ishte shtëpia botuese që e zgjodhi këtë titull.
Një fiksion?
Jo! Ishin poezi. Shkruaja po ashtu edhe prozë. Në fakt gjatë komunizmit e kanë tepruar me rolin “sublim” të poezisë. Të gjitha vendet socialiste rrekeshin të nënvizonin kontrastin me Perëndimin që nuk e donte poezinë.
Në Moskë ju studiuat në Institutin Gorki. Çfarë prisnit?
Kishte një lloj miti në kampin socialist që donte të thoshte se kjo ishte shkolla më e mirë dhe e vetmja për letërsinë në botë. Ajo gjendej në një vend shumë të mirë të Moskës, në qendër. Gjëja më interesante për mua është se atje studiohej letërsia “dekadente”. Mirëpo ëndrra ime ishte të kisha mundësi të njihja letërsinë perëndimore, dekadente. Ishte hera e parë që lexoja Kafkën, Xhojsin etj., etj.
Dekadente, kështu e cilësonit?
Flitej për modernizëm perëndimor. Hrushovi ishte në pushtet. Ishte një periudhë e quajtur liberale. Hrushovi u tregua progresist. Ai lejoi publikimin e letërsisë perëndimore, me kusht që botuesi të publikonte për çdo vepër një hyrje, ku kritikonte veprën, me qëllim që lexuesit të dinin që bëhej fjalë për një letërsi, me të cilën vendet socialiste nuk ishin plotësisht dakord. Por, meqenëse ajo ishte shumë e njohur në botë, duhej botuar. Direktiva bënte shumë zhurmë. Duke më konsideruar një poet të ndryshëm dhe interesant, shtëpia ime botuese dëshironte të më botonte. Një ditë, përkthyesi im, poeti David Samoilov, një mik, kujtimet e të cilit do të shfaqeshin më vonë te shtëpia Fayard, më thotë: “Shiko, kam lajme shumë të këqija. Shtëpia botuese do të të botojë me një kusht të vetëm: që unë të shkruaj një hyrje, ku të tregohej distancë. Dëgjo, kjo do të jetë një gjë shumë e keqe për ty, do të të ndjekë gjithë jetën, mos e bëj”. Isha shumë i zemëruar me të dhe i thashë: “Si guxon ti të heqësh dorë?”
Hyrje ku tregohej distancë, kjo do thotë se ju po përfshiheshit tek armiqtë...?
Po, kisha kaluar në botën tjetër. David Samoilov më tha: “Ti je i çmendur”. Që nga grindja unë i kam thënë: “Dëgjo, unë do të shkoj vetë në shtëpinë botuese. Do t’i them atyre të shkruajnë çfarë të duan për mua, por nuk duhet të pengojnë daljen e librit!” Ai më ka marrë disa herë në telefon, nëse kisha reflektuar. Ai ishte më i ashpër me mua, ngaqë më donte shumë. Më në fund ai pranoi. Ai ka vuajtur shumë më vonë për këtë. E ka shkruar në kujtimet e tij: “I kam njohur pothuajse të gjithë shkrimtarët shqiptarë. Në fund kam njohur Ismail Kadarenë...” Me këtë shënim: “Ky kapitull nuk ka zhvillim”. Nuk dinte si ta shpjegonte. Pasi kishte nisur, duke mbështetur idenë se shkrimet e Kadaresë ishin të infektuara nga modernizmi perëndimor, e kishte prerë dhe kishte turp për këtë gjë.
Samoilov ju ka përgatitur të përballeni me atë që ju do të jetonit, kur të ktheheshit në Shqipëri?
E vërteta është se Tirana u prish me Moskën. Hoxha, (Sekretari i Parë i partisë), trembej se Hrushovi do të sillte frymën liberale në Shqipëri.
Hrushovi i shëmbëllente Gorbaçovit...?
Absolutisht. Hoxha i kishte bërë mirë llogaritë. Më parë ai do ta kishte të pamundur të dilte kundër Bashkimit Sovjetik. Ishte gjëja më e pabesueshme për të.
Duke studiuar në Moskë, ju patët dyshim mbi vokacionin tuaj prej shkrimtari?
Provoja një lloj pështirosjeje, jo për shkak të arsyeve ideologjike apo politike, sepse unë kisha bërë zgjedhjen time tashmë, por për arsye krenarie. Shkrimtarët sovjetikë, pjesa më e madhe, i ngjanin udhëheqësve, sekretarëve të partive, ata mbanin kasketë. Vajzat nuk i donin. Në hapësirën sovjetike apo komuniste udhëheqësit ishin qeniet me antierotike të botës. Unë nuk mund të pranoja të asimilohesha nga kjo gjë. Në Institutin Gorki, në qendër të Moskës, ishte e lehtë të lidheshe me vajzat ruse. Unë nuk e doja përçmimin e atyre. Pak “antisovjetikë”, veçanërisht moskovitet e origjinës çifute, e pëlqenin shoqërinë me studentë të huaj. Ato flisnin më lirshëm. Më moderne, pak shik, më të guximshme. Ato e flaknin tej propagandën sovjetike vulgare.
Sapo u kthyet në Tiranë, ju do të pranonit gjendjen e shkrimtarit?
Në Shqipëri, në fillim unë kisha një nostalgji të tmerrshme. Në Moskë ti je i huaj, ti je student, ti je i lirë dhe fillon të bësh nuk ka rëndësi se çfarë. Unë jam ndjerë plotësisht i lirë në një kryeqytet me 8 milionë banorë. Ndërkohë që në qytetin e vogël të Tiranës, ku gjithkush spiunon tjetrin, gjendja ishte absolutisht ndryshe. Ndjehesha shumë keq. Në Moskë, në moshën 22-vjeçare kisha shkruar një roman, që shkonte saktësisht kundër mësimeve të marra në Institutin Gorki: “Qyteti pa reklama”.
A mësonte realizmi socialist virtytin e gabimeve pozitive? Unë jepja një imazh të përmbysur: Iu jepja çmim vetëm gabimeve negative. A duhej të kremtonim gëzimin e jetës? Në të kundërt, unë përshëndesja trishtimin e pafundmë të jetës. Me “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”, roman që më bëri të njohur, do të shënoja, pa qenë shumë i guximshëm, një “disidencë” të vogël, duke këmbëngulur mbi shiun, trishtimin, gjërat pa gëzim të jetës...
Në ç’rrethana e keni takuar Enver Hoxhën?
E kam takuar në vitet ‘60, pak sekonda, me rastin e kremtimit të përvjetorit të tij me Lidhjen e Shkrimtarëve. Kishte 30 apo 40 njerëz. Pastaj një ditë të 1970 apo 1971, duhej të shkoja tek Arkivat e Shtetit për t’u konsultuar me procesverbalet e mbledhjes së Moskës. Gruaja e Enver Hoxhës ishte drejtoresha e dokumentacionit të Arkivave. Ajo m’u lut të shkoja në shtëpinë e tyre. Shkova atje bashkë me gruan time. Pimë kafe, për të parën dhe të fundit herë. Ka 40 vjet. Në 1983 apo 1984 autoritetet iu kërkuan atyre që e kishin takuar të bënin portretin e tij. Një kurth: Gjithë bota e dinte që ai do ta lexonte. Si të gjithë, unë e bëra dhe teksti u botua. Nuk kërkova ta mikloj. E kam përshkruar pothuaj në mënyrë origjinale.
Portreti i tij me disa fjalë?
Të gjithë thanë që ishte i bukur. Në fakt ishte një burrë i madh dhe i bukur, elegant, një aktor autentik, që dinte të pëlqente. Gjatë takimit ne kujtuam Gjirokastrën, Sokakun e të Marrëve, që kufizon shtëpinë e tij të lindjes me timen, zonjat e vjetra etj. Në dy orë e gjysmë, në mos tri, që zgjati ky takim, unë fola dy apo tri minuta. Ai i tregonte shumë mirë gjërat. Donte të më bindte që ishte një intelektual i madh.....
Dhe që i sundonte të gjithë?
Në fakt, detaji i fshehtë që injorohej në atë kohë ishte se ai donte të përfitonte nga publikimi i veprave të mia në Francë për të mos më mbyllur aty dhe të publikonte të tijat. Kjo shpjegon atë pse ai ishte shumë i vëmendshëm me mua. Më e pabesueshmja është dhurata që ai më ka bërë: Veprën e plotë të Balzakut në frëngjisht, të botuar nga shtëpia botuese SEUIL. “Jua ofroj Ismail Kadare. Jo për t’ju influencuar apo për t’ju nxitur të shkruani për letërsinë klasike, realiste, por sepse unë jam i një shkolle tjetër, i një brezi tjetër”. Ai që i kishte çuar njerëzit në plumb për shumë më pak se kaq! Kur mendon për poetët e akuzuar se kanë bërë letërsi moderne. Dhe ai më dhuron Balzakun!
Çfarë keni mësuar nga udhëtimi juaj në 1967 në Kinën e Maos?
Ishte kulmi i Revolucionit Kulturor. U prita në mënyrë të veçantë në Shangai nga Lidhja e Shkrimtarëve kinezë. “Shkëmbimi” jonë i ideve kapi kulmin e të qenit qesharakë. “Letërsia duhet të jetë në shërbim të popullit”, - thonë ata. Kisha parashikuar të flisja për një tragjedi të Shekspirit, “Otellon”. I këshilluar, kryetari i shkrimtarëve revolucionarë më refuzoi: “Otello është një vepër dekadente, që nuk iu mëson asgjë kinezëve”. Atëherë unë thashë: “Ç’mendoni ju për Don Kishtoni e Servantesit?” Pati një hezitim. Vetëm “përbindëshat”, borgjezët e njohin. Në fund, Komiteti i shkrimtarëve revolucionarë dha një vendim: “Ne jemi kundër Don Kishotit të Servantesit. Është një kalorës që nuk mund të frymëzojë rininë kineze, e cila i përket revolucionit. Ajo nuk ka të bëjë fare me një kalorës të krisur”.
Kur u kthyet në Shqipëri, a treguat për këto?
Jo, nuk shkrova asgjë.
Në Francë, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” u botua më 1970. Cili është përkthyesi juaj i parë?
Është Jusuf Vrioni. Ai nisi të më përkthejë rastësisht. Është thënë kudo që shteti shqiptar organizonte përkthimin e veprave të mia. Kjo është një akuzë idiote. Jusuf Vrioni, që ka njohur burgun, ka përkthyer veprat e mia nga entuziazmi. Ai vdiq në vitin 2001. Aktualisht mua më përkthen Tedi Papavrami, një violinist virtuoz.
Cili është botuesi francez?
Albin Michel. Kam një kujtim të mirë, sepse është botuesi im i parë dhe një kujtim të keq, sepse befas ata refuzuan të më botojnë. Vendim i çuditshëm. Nuk e kam kuptuar asnjëherë. As sot. Ata refuzuan dy dorëshkrime njëri pas tjetrit, “Daullet e shiut” dhe “Kronikë në gur”, të gjykuara, me aq sa më thanë, si mediokre. E çuditshme, ndërkohë që, ndonëse me vonesë, libri do të bëhej film... Sidomos, të drejtat ishin shitur në 15 vende të Evropës. Por rrethanat e udhëtimit tim në Paris janë edhe më të çuditshme akoma. Në Tiranë, zhurma kishte plasur se unë isha ftuar në Francë me rastin e këtij botimi të parë dhe që qeveria shqiptare më kishte ndaluar të shkoja. Pas një viti thashethemesh unë u thirra në Komitetin Qendror: “Zoti Ismail Kadare, ju jeni i vendosur t’i thoni po ftesës franceze, borgjezia ka nisur të flasë për librin tënd....”. Dhe unë erdha në Paris. Aty, ambasadori jonë i telefonoi botuesin tim për ta informuar: “Zoti Kadare është këtu. Kur dëshironi ju...?” Por ai u dëgjua të përgjigjej: “Jo, jo, aspak, ne nuk e kemi ftuar”. Çdo administratë mendonte se një tjetër më kishte ndaluar tashmë të dilja, ishte autosugjestion i plotë. Të gjithë besonin se isha këtu a në Francë dhe që askush nuk më linte të dilja. Por unë erdha pas një ftese. Nuk e kam treguar asnjëherë. E pabesueshme: Botuesi që kishte publikuar veprën time nuk donte të më takonte.
Por ju arritët t’i bënit vizitë botuesit tuaj?
Po, me shumë vështirësi. Një grua e Departamentit të Jashtëm të Albin Mishel, Beatrice Blavier, më priti. Ajo më tha: “Nuk e kuptoj, ju kanë refuzuar. Unë nuk e di përse”. Drejtori letrar në atë kohë ishte Robert Sabatier. Ai nuk më takoi. Por ai tha të vërtetën. Franciz Esmenard ishte ai që më tregoi se dy dorëshkrimet e mia ishin refuzuar nga Komiteti letrar. Në mënyrë unanime, anëtarët e Komitetit i kishin gjykuar të pavlera. Unë vija nga një vend që ishte një burg i vërtetë. Isha në liri me kusht. Doja që Robert Sabatier të më jepte një shpjegim. Rastësisht unë pashë një ambasador tjetër. I tmerruar nga ideja e rrezikut që më kanosej, Tirana mund të më bënte ta paguaja shumë shtrenjtë faktin që kisha ardhur në Francë i paftuar, ai më mundësoi të takoja në një darkë Piere Sipriot. Ky i fundit, drejtor letrar tek Hachette, më pyeti se cili ishte libri im i ardhshëm. Asnjëri, iu përgjigja. Mua më kanë refuzuar. Ai u kthye nga ambasadori me një shprehje të tipit: “A është ky tip i goditur”. Ambasadori konfirmoi: “Jo, dy dorëshkrimet e tij janë refuzuar”. Sipriot më pyeti me delikatesë: “A mund të m’i jepni t’i lexoj”. Pas darkës ne shkuam në hotelin tim. Unë i dhashë dorëshkrimet e mia. Disa ditë më parë ai telefonoi ambasadorin, duke i thënë: “Ato janë të mrekullueshme, do t’i blej të dyja”. Kështu unë kalova tek botimet e grupit Hachette, pastaj te Fayard. Ndërmjetës ka qenë Alex Grall, pastaj Claude Durant.
Në rastin e “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur” ju prisnit sukses?
Po, në kuptimin që ai tashmë ishte botuar në dy vende të tjera, në Bullgari dhe Jugosllavi. Ishte pritur mirë, por është suksesi i përkthimit në Francë që ka qenë përcaktues.
A jeni i përfshirë në adoptimin për kinema?
Jo, është shumë e rrezikshme.
Është kjo koha kur ju forcuat miqësinë tuaj me Michele Piccoli?
Po. Në të vërtetë miqësia jonë nis në 1981, kur filmi doli. Pastaj në 1983.
Në origjinë ju jeni i frymëzuar nga një murg, një ushtarak..
Po, kam bërë dy personazhe, gjeneralin dhe priftin.
Dominojnë tashmë dy rituale thelbësore të tragjedisë dhe të letërsisë, sipas jush: Funebrja dhe martesorja?
Po, unë e kam bërë në mënyrë instiktive, i shtyrë nga sensi i mirë, nga dashuria për letërsinë. Madje, në thyerjen e Bashkimit Sovjetik, që ishte çështje në “Dimrin e vetmisë së madhe”, ky dimension tragjik ndoshta është vënë në dukje. Kur kam parë dosjen, një dosje shumë politike, kam pyetur veten: “A është kjo e bukur në pikëpamje artistike?”. Më është dukur e bukur, më është dukur e mirë. Sepse pas 12 minutave në Kremlin, ku ngjizej thyerja me Moskën, mbretëronte pikërisht kjo atmosferë shekspiriane. Nuk ishte në ideologji, por në pasionet njerëzore, dhe saktësisht tek krimi.
Romani juaj i ri, “Darka e gabuar”, vë në skenë njëfarë doktor Gurameto, objekt vlerësimi, admirimi dhe dyshimi. Ai arrestohet rregullisht, pyetet, lirohet, pastaj ri-arrestohet. Misteri që rrethon lirimin e pengjeve, artizan i të cilit ka qenë ai, nuk përfundon pa e paguar. Çfarë i kanë dhënë apo këmbyer? A mos doktor Gurameto është një vëlla binjak i Kadaresë?
Nuk e kam menduar. Ndoshta është, ndoshta jam unë. Dyshimi i shumë shqiptarëve që kanë jetuar në dy epoka, para dhe pas komunizmit. Gjendja ime ishte shumë paradoksale. Unë isha një shkrimtar që jetoja në një vend stalinist, ku isha i “adhuruar”, nga ku kemi paradoksin, ose komunizmi nuk ishte kaq mizor në Shqipëri, sa ç’thuhej, ose unë nuk duhej të ekzistoja. Këto dy të vërteta janë përjashtuese ndaj njëra-tjetrës. Nuk ka asgjë për të ditur se si unë jam parë nga komunistët shqiptarë. Në Francë është botuar në 1993 “Vjeshta e ankthit”, një libër i të birit të Mehmet Sheut, kryeministri shqiptar i vrarë në 1981 nga Enver Hoxha apo i “vetëvrarë”. Bashkim Shehu e tregon këtë episod. Ai shkon në shtator 1981. “Babai im, që sapo ishte ndarë me Enver Hoxhën, më tha sot: “Mos shko tek Ismail Kadare. Për ne është një agjent i Perëndimit”. Unë u largova nga Shqipëria në 1990. Unë e dija shumë mirë që isha konsideruar kështu. Që prej asaj kohe kjo gjë tashmë është e qartë dhe formalisht. Nuk kishte dyshim më të keq se sa të cilësoheshe agjent i Perëndimit, por unë kam vazhduar të punoj dhe jetoj. Unë kam shkruar madje librat e mi më me kurajë: “Pallati i ëndrrave”, “Qorrfermani”, “Koncerti....”
Ju ishit i mbikëqyrur dhe paralelisht ju kishit prestigj në Evropën Perëndimore?
Ishte një jetë e dyfishtë. Çfarë ka Gurameto të përbashkët me gjendjen time? Është kirurgu më i mirë i Shqipërisë. Është një autoritet. Vendi kishte shumë nevojë për të. Në të njëjtën kohë ai ishte i dyshuar.
A jeni inspiruar ju nga një person real?
Po, ishte fqinji im. Ai quhej Vasil Laboviti. Por në ndryshim nga personazhi im Gurameto, ai pati një vdekje të qetë.
“Darka e gabuar” ka njëherazi edhe një prekje mbinatyrore. A është kjo bash pjesë e stilit të Kadaresë?
Më ka ndodhur në mënyrë të natyrshme. Nëse do të përdornim termin ADN, le të themi që është ADN e letërsisë. E kam thënë tashmë publikisht që isha i frymëzuar nga Skocia. Kur m’u dha çmimi Man Booker Internacional në 2005, shkova në Angli. Përnjëherë e mendova: Më në fund do shkoj të shoh Cawdor, kështjellën e Makbethit, shtëpinë e parë që më ka frymëzuar për letërsinë. E dija çfarë më priste. Nuk u zhgënjeva. Është një ndërtesë e mrekullueshme në vizionin tim. Shekspiri më ka lënë shenjë për gjithë jetën, që prej fëmijërisë. Isha i lumtur të konstatoja se kjo nuk kishte ndryshuar.
Në gjurmët e artit tuaj: Ju do të parapëlqenit të sugjeronit se sa të përshkruanit, duke pasqyruar thashetheme, të quajturat mërmërima. A mbaheni ju shumë në këtë mjegull?
Po në fakt. Çfarë është letërsia, ç’është shkrimtari? Unë mund të ndryshoj regjistrat, të kaloj nga toka në qiell. Për shembull, në “Lulet e ftohta të marsit”, dhe unë jam befasuar vetë, kam mundur ta çoj veprimin mbi Olimp. Për një shkrimtar ky nuk është një problem që ta shohë realitetin me thellë apo në të kundërt, ta mohojë. Letërsia është e pashtershme në burimet e saj. Shkrimtari bën zgjedhjet. Në mënyrë instiktive e ndjej kur duhet të ndryshojë regjistri. Edhe gjuha luan një rol. Çdo shpjegim është i papërsosur. Çdo shpjegim është një gjysmë e vërtetë. Jam i detyruar të thjeshtoj për të shpjeguar. Jo sepse lexuesi apo bashkëbiseduesi është i paaftë të kuptojë, por sepse unë vetë nuk mund të shpjegoj! Është e pashpjegueshme deri në fund. Nuk e di më kush ka thënë: “Ne nuk do të kemi më nevojë për letërsinë, nëse me anë të gjuhës ne do të mund të shpjegohemi”. Por ne kemi nevojë për letërsinë, sepse ne nuk kemi nevojë të jemi të qartë deri në fund. Ne duam të rrimë në mjegull. E zgjedhim ne vetë mjegullën, sepse ajo është një pasuri e botës. Është një gjë në jetën e përditshme, në politikë, të duash transparencën. Por në letërsi është një gjë tjetër.
Sepse intimja nuk shkon pa mjegullën....
Po, ne nuk mund të jetojmë pa të.
Nga të gjitha klishetë bashkangjitur Shqipërisë, cila ju dëshpëron më shumë?
Kontroversiteti më i përhapur: “Që Shqipëria është një vend pa kulturë”. Të besosh se populli i saj është i huaj për Evropën apo është një popull thellësisht evropian. Unë e njoh. Ka mangësi. Shqiptarët mund të jenë vanitozë. Ata e qortojnë vullnetarisht vendin e tyre se nuk iu ka dhënë lavdinë në gjithçka, sepse ata janë të etur për këtë gjë.
Kodi zakonor, për të cilin thoni se është Kushtetuta e vërtetë e shqiptarëve, përmban 1263 nene. Një rregull sundon: “Respekt absolut për mikpritjen. Nuk duhet as ta fyesh, as ta vrasësh të zotin e shtëpisë dhe ndërsjelltas ai nuk mundet as ta ofendojë dhe as ta vrasë atë që pret..”
Ky është ligji numër një. Ishte përhapur ideja në Shqipëri se dy herë në vit, Zoti mund të jetë i ftuar, nuk ka rëndësi se në cilën shtëpi.
Nga kontroversat, prej të cilave ju mund të keni qenë objektiv, cila prej tyre ju trishton më shumë?
Që jam gjykuar i dyshimtë, që në diktaturë të kem mundur të vazhdoj të shkruaj dhe publikoj, kur kisha dashur të bija në çmenduri. Dhe më keq akoma: “që të jem i gjallë në një botë ku do të duhet të isha i vdekur.
Vdekja e Lin Biaos, që do të zinte vendin e Maos apo vdekja e Mehmet Shehut, shërbëtori i parë i Hoxhës, ilustrojnë dhunën e mikpritjes. Ju jeni i ndjeshëm ndaj tragjikes. Cili, sipas jush, në të ecurën e botës vrapon për te sakrifica? E thënë ndryshe, cilët do të jenë Agamemonët dhe Ifigjenitë e sotëm?
Nuk mund të përgjigjem. Letërsia dhe jeta janë dy botë të ndryshme, dy botë në luftë dhe jo vetëm të ngjashme. Thuhet se letërsia frymëzohet nga jeta: unë nuk e pranoj këtë ide. Letërsia është një gjë tjetër. Është një botë paralele, është një gjuhë që, ajo vetë, është në konflikt me jetën. Nuk dihet. Ndryshimi i vetëm është që letërsia nuk do të mundet kurrë t’i zërë frymën jetës. Ndërsa ajo, jeta, arrin kudo ta vrasë letërsinë.

Dergoi:keze zylo