Moikom Zeqo: Ja puna për “Miscellanea 5” dhe kryeveprën e Herodotit “Historitë”

Nga Albert Zholi

Me ngulmin Moikom Zeqo plotëson koleksionin e tij poetik. Sapo është botuar Miscellanea 5 2005-2008 (620 faqe). Duke njohur nga afër krijimtarinë e Moikomit unë nuk mund ti shpëtoj ndjenjës së një të papriture. Dhe them: Si ka mundësi?. Shkoj në “Mezuraj Muzeum”, ku Moikomi punon dhe e gjej si gjithmonë të përqendruar. Çdo takim me të më krijon kënaqësi njerëzore. Ai nuk është shkrimtar i kabinetit, dhe as egocentrik i ftohtë. Përtej rolit të shkrimtarit, ai është gjithmonë ashtu siç e kam njohur, njeri që me shpotitje bën një ironi për mitizimin e shkrimtarit dhe e quan atributin e shkrimtarit si një mundësi për të qenë akoma njerëzor. Pa dyshim, që unë do ta pyes, si mundet vallë që e ka krijuar këtë korpus që tashmë nuk i takon më atij, por letrave shqipe? Pyetja e parë është:

A përbën ky korpus institucionalizim të krijimtarisë vetjake?

Krijimi i një korpusi është ashtu siç thatë ju një institucionalizim. Ky nuk është një term burokratik dhe rutinor. Eshtë një mënyrë të shprehuri, një mjet krahasues për të treguar një renditje, zanafillat dhe vijimësinë. Ideja për Miscellaneat është e kahershme. Ajo lind me vetë krijuesin. Është një rrugëtim i shpirtit, ku të padukshëm e bën të dukshme, të pakapshmen e vënë të lexueshme. Eshtë një formë inteligjente jo aq e procesit abstragues të leximit, se sa e universit të shpirtëzimit. Në këtë kuptim, germat e alfabetit janë kallëpet e një fonderie ku derdhen skulptura bronxi jo për vete por për të tjerët. Pra dalim tek kuptimi i matricës, që shumëfishon pambarimisht tekstet tek lexuesi. Këtu qëndron dhe mrekullia e librit. Të institucionalizosh krijimtarinë poetike është diçka e pabesueshme dhe e vështirë. Por askush nuk ka të drejtë të tutet dhe të shmanget. Për mua kjo ka qenë një lloj frymëmarrje e dytë, osë një metabolizëm i dytë i qenies. Të shkruarit poezi është një mënyrë të jetuari të shumëfishtë. Mendoj se kështu është për të gjithë poetët. Nëse unë e arrita këtë gjë, kjo nuk është një mbyllje rruge por një grishje për të gjithë. Rrethanat qenë të tilla që unë e realizova këtë ëndërr. Por ëndrrat kanë një veti që janë të përsëritshme dhe nuk vdesin kurrë. Koleksioni im nuk është përfundimtar, sepse poezia nuk mbaron, ajo vetëm di të fillojë pambarimisht.

Shoh që këtë libër ja ke dedikuar kujtimit të babait i cili ka qenë një antifashist i vjetër dhe ka vdekur në vitin 1960 në moshën 40 -vjeçare nga kancerizimi i plagëve të marra në luftë. A është kjo një shtysë thjesht intime?

Po, dedikimi është thjesht vetjak. Im atë është i rëndësishëm vetëm për mua dhe aspak për të tjerët. Kanë kaluar afro 50 vjet (kur ai vdiq, unë ishte 10 vjeç) dhe është e kuptueshme që unë duhet ta përmendja emrin e tij epitafik. Por kjo nuk ka të bëjë me një kumt në emër të tim eti, sepse ai është krejt i harrueshëm, madje i pa rëndësishëm për të tjerët, me përjashtim të kujtesës time. Qëllimi i dedikimit vetjak nuk ka të bëjë me vëllimin e poetikës substanciale të librit. Por të gjithë ne jemi qenie njerëzore me adresë. E kam fjalën edhe për adresën gjenetike dhe biologjike. Pa tim atë nuk do të isha as unë. Këto janë hallkat e një zinxhiri. Sa shumë i ndërthurur është universi.

Duke shfletuar këtë libër i nderuari Moikom shoh një cikël të madh që e ke quajtur ANTI-SONETET. Përse e ke quajtur kështu? Është trill?

Janë 11 Anti-Sonete. Kam respektuar parametrat gjeometrik të prozodis, domethënë dy strofat 4- vargshe plus dy strofat 3 vargshe. Ky është një formalizim i paracaktuar. Është një strukturë shekujsh. Vetë fjala sonetë përkthehet në shqip si tingëllimë. Kjo për shkak të ritmit gati pitagorik të muzikës së rrymave të alternuara të 14 fundvargjeve. Profesionistët e dinë këtë gjë. Soneti është një formë botërore e poezisë. Edhe në gjuhën shqipe si mjeshtër i madh i soneteve mund të përmendim Mjedën. Por kahja ime ka qenë diçka tjetër. Muzikën e rrymave e kam eleminuar, pra vetë elementin më përfaqësues dhe tingëllues. Kam ruajtur gjeometrizimin e poezisë dhe i kam dhënë një kuptueshmëri të re strukturës. Anti-sonetet e mia sfidojnë, por nuk mohojnë, shtojnë imazhin e botës me paradokse, duke plotësuar. Kjo plotëri moderne na mëson se mjetet tradicionale të shprehjes mund të revolucionarizohen jo nga format guaskore, por nga konceptualiteti. Anti-sonetet e mia janë përmbajtje që kanë respektuar format e njohura në shekuj, por me një rikonceptim figurativ krejt ndryshe. Këto kemi një pikë pllenuese të artit, një sekret ose ndoshta dhe një mister mendor.

Shoh në libër artikulimin e disa poemave, gjë që më bën përshtypje…

Shpesh kritikët modernë si dhe teoricienët e stilistikës flasin për një vdekje të zhanrit të poemës. Kurse ju keni disa poema gati në blasfemi me këtë ide. Po përmend këtu poemën “Saga e Katharsit” që e nis me një citim të vargjeve të Montales (Dhe tani janë zhdukur rrathët e makthit, që rendin në liqenin e zemrës). Më tej shoh poemën “Neë Ëorld-BOTA E RE” , ose poemën “Duhet të vdes të lindin të tjerët”.

Pse kjo afëri, ky parapëlqim për poemën? A është një rikthim?

Mendoj që poema është nja zhanër universal. Ajo bashkon të pjesshmet. Fragmentarizmi kërkon në vetvete unitetin. Është gati si një ligj i astronomisë në harmoninë e gravitacionit kozmik. Zhanri i poemës nuk zvetënohet dhe as nuk vdes. Një modifikim do të ishte kërkimi i një statusi të ri të poemës. Këtë gjë ka bërë Tomas Elioti, por edhe Ezra Paundi. A nuk është Milosao i De Radës një mbijetesë profetike e poemës në modernitet? Unë nuk besoj në vetzhdukjen e zhanreve, as në ikuizicionin e mohimit të tyre. Besoj tek larmishmëria, gjë që pjell sinfonizmin e formave, ideve, simboleve. Statusi i ri i poemës është gjithashtu një tejkalim i zhanrit, ose një rikrijim i zhanrit, është një ringjallje ose një rizbulim. Kjo është e qartë. Vështirësia është më tepër në të kuptuarit, mbas krijimit. Pa harruar se kuptimshmëria është forma e dytë e krijimit. Mendoj që poezia botërore nuk bën dot pa poemën. Por stilistika e poemës mund të ndryshojë në substancë. Kjo jo vetëm në letërsitë e tjera, por edhe në letërsinë shqipe. Poeti nobelist francez Sent Xhon Pers, ka rinovuar strukturat psalmike në poema të mahnitshme, pra ai ka riklasifikuar statusin e zhanrit, madje e ka ribërë. Kjo shëmbëlltyrë nuk humbet. Por kjo shëmbëlltyrë të jep forcë.

Vërej i nderuar Moikom një praktikë krijuese pak të pazakontë. Ju keni shkruar shumë poezi në formën e përshtatjeve të poezive të Homerit, Horacit, Propercit, Uallas Stivensit, Xhon Donit, Artur Rembos, Mirosllav Kërlezhës, Xhek Keruakut, Borgesit etj...Kjo gjë mund të krijojë një problem diskutimi. Madje dhe një kundërvënie për ju. Pse e keni bërë një gjë të tillë?

Tek poetët e tjerë shqiptarë kjo gjë nuk funksionon. Ju pse i kushtoni vëmendje?

E prisja këtë pyetje i dashur Albert. Mund të them që je i pari dhe i vetmi që ma ke bërë këtë pyetje. Është një pyetje thelbësore dhe vetëkuptohet profesionaliste. Por unë kam ecur në një rrugë të njohur. Libri i famshëm poetik i Erza Paundit “Homazh për Propercin” është një tregues, një kallauz. Paund ka përshtatur poezitë e poetit romak Properc duke bërë sintezën e dy origjinaliteteve: Atë të Porpecit dhe atë të vetevetes. Poeti nobelist italian Kuazimodo ka mbetur i famshëm për përshtatjen në italisht të lirikëve antikë grek. Edhe këtu ngjizja e origjinaliteteve të kohërave dhe hapësirave të ndryshme, të popujve dhe gjuhëve të ndryshme krijojnë njësim magjik.

Pse ndodh kjo gjë?

Sepse çdo poezi mund të rilexohet. Çdo poezi mund të ribëhet. Çdo poezi mund të jetë një dialog midis dy poetësh, midis një të vdekuri dhe një të gjalli, dialog i cili është ciklik dhe i përsëritshëm
në pafundësi. Por poeti që i shkruan përshtatjet, është përtej pasqyrimit adekuat, apo kopjes së klonuar. Poeti është magjistar i stilenave të veta, i gjuhës së tij vetjake dhe i valencave të reja kuptimore të fjalëve dhe ideve. Mund të them se një gjë e tillë nuk dyzon por rikrijon. Fjala vjen, romani i shkrimtarit amerikan Menvil me titull “Mobi Dik”, është bërë dhe film me të njëjtin emër. Edhe romani edhe filmi janë të mëvetshëm. Në rastin konkret formalisht filmi është përshtatje e subjektit letrar, ose imazhinizëm i strukturës librore. Kuptimi i përshtatjes nuk humbet dhe nuk mohon, as origjinalitetin e librit, as origjinalitetin e filmit, pavarësisht, matricës subjektore. Kështu unë mendoj që përshtatjet e poetëve të tjerë tejkalojnë kuptimin e përkthimit të tyre dhe mund të krahasohen me konceptualitetin filmik. Origjinaliteti i të rikrijuarit është i mëvetshëm në shumë kuptime, pa mohuar zanafillën ose atë që quhet struktura nismëtare.

Pas suksesit të merituar të librit në prozë “Gjumashët e Efesit”, që pati jehonë të madhe në shtypin letrar, çfarë keni në duar pikërisht në rrafshin e prozës?

Shtëpia botuese “To Ena” ka përgatitur librin tim me proza të shkurtra, tregime dhe Edyte me titullin “Adami i fshehur”, përzgjedhur dhe përgatitur nga shkrimtari i njohur Skëndër Drini. Edhe ky libër përbën një koleksionim, ose institucionalizim. Por për këtë le të flasim më vonë.

Po vetë apo shkruani ndonjë gjë tjetër, vetëkuptohet ndonjë dorëshkrim në proces?

Po punoj me dorëshkrimin tim me strukturën e një romani të shkurtër që e kam quajtur fillimisht “Murgu i Palimpstesteve”. Por edhe për këtë libër nuk ka kuptim të flasim tani.

Do doja ta mbyllja më në fund. Por kjo nuk është në dorën time. Sapo kam përfunduar Miscellanea 6 që shpresoj ta botoj pas disa mujash. Ky libër i ri do të ketë diçka arkivore, duke koleksionuar poezitë më të hershme deri ato më të fundit në skajet kohore të një gjysmë shekulli. Por është tepër herët për të folur për Miscellanea 6.

Koha për piktura dhe vizatime

Piktura është një hobi për mua, por edhe një formë metaforizimi, në lëvizjen e vijave apo në ngjyrat ka gjithmonë diçka prej kaleidoskopi, veçanërisht ngjyrat fotizma të shpirtit. Por mund të them më konkretisht se kam shkruar studimin për krijimtarinë e piktorit të talentuar Elidon Halite për një album të pikturave të tij që e boton Mezuraj Muzeum si dhe studimin mbi 50 faqe për koleksionin arkelologjik të Institucionit ku punoj si Drejtor. Botimet e 2 albumeve do hedhin në qarkullimin shkencor dhe artistik vlera të vërteta.

Puna për kryeveprën e Herodotit “Historitë”

Përcaktimi kohë tani është konvecional, përmbledh edhe atë që kam bërë tani edhe atë që do të bëj më pas. Kam mbaruar redaktimin si redaktor shkencor të veprës së historianit romak Flav Arrianit “Jeta dhe bëmat e Aleksandrit të Madh”, si dhe kryeveprën e Herodotit me titull “Historitë”. Redaktimi ka qenë tejet i vështirë sepse duhej krahasuar me tekstet në latinishten dhe greqishten e vjetër si dhe botimet në anglisht dhe frëngjisht. Vështirësi kolosale paraqet redaktimi terminologjik. Sidomos vepra e Herodotit që është thesar i njerëzimit paraqet një stërmundim dhe ankth për redaktorin serioz. Jemi i vetmi vend në Evropë që ende nuk e kemi botuar në shqip Herodotin që mbiquhet Babai i Historisë.

Duke folur për përkthimet

Shteti duhet të ketë një interes më të madh për përkthimet. Ne jemi i vetmi vend që nuk kemi një Fakultet që të licencohen përkthyes. Duhet të njihen me licencë që janë përkthyes të një dy apo tre gjuhëve dhe që përgatiten. Ka shumë përkthime që bëhen sot. Këto janë përkthime mediokre dhe shumë kryevepra të botës janë përkthyer në mënyrë të mjerueshme në gjuhën shqipe. Por nuk është vetëm përkthimi nga gjuhët e huaja në gjuhët shqipe, sepse ky është një problem më i lehtë për t’u zgjedhur. Problemi është nga shqipja në gjuhët e tjera botërore dhe në gjuhën më të madhe të botës që është anglishtja, spanjishtja, frëngjishtja, dhe gjuhë të tjera.
Pjesa kryesore e këtij rinovimi të letërsisë do të ishte forca konceptuale më shumë se sa lojërat e formës. Pra përkthimi në gjuhët e huaja e ka lënë letërsinë shqipe në hije, pa i dhënë vlerat që i takojnë.

E ardhmja e letërsisë shqipe

Shkrimtarët nuk janë shumë pjesë të organizimit. Shkrimtarët e vërtetë janë të vetmuar. Puna krijuese ka një proces vetmimi, por nuk është e vetmuar leximi i veprës. Duhet të ketë lexues të vërtetë. Rënia e lexuesit tek ne çon në teorinë që thuhet “ vdekja e librit”. Kjo është fatale. Por një letërsi e re do të edukonte lexues të rinj. Kur lexuesi edukohet me një formë tjetër të shkruari, krijon disa mekanizma vlerësuese dhe për letërsinë paraardhëse dhe për letërsinë që ai që lexon. Është një proces i dyfishtë i shkrimtarit të mirë dhe i lexuesit të mirë. Lexuesi është seleksionues. Procesi i seleksionimit është një proces estetik i mirëfilltë. Është lexuesi ai që gjykon mbi vlerësimin e shkrimtarit. Por është shkrimtari që duhet të paraprijë. Shkrimtari dhe lexuesi janë një qenie e dyfishtë amfibe. Kjo qenie është një shpikje mendore dhe fizike e mrekullueshme e njerëzimit. Letërsia e ka këtë atribut të ndërthurjes dhe bashkëjetesës deri në infinit. Niveli konceptual i një letërsie është dhe niveli intelektual i lexuesit të saj. Në këtë kuptim bashkëpunimi është gati një institucion.