Shevki Sh. Voca: Esat Pashë Toptani në librin e Millan Nediqit

Millan Nediç (1877-1946), ish gjenerali ushtrisë së Jugosllavisë mbretërore dhe komandantë i armatës deri në Luftën e Dytë Botërore, e po ashtu edhe shef i Gjeneral shtabit kryesor, ministër i ushtrisë dhe marinës. Gjatë Luftës dytë botërore ishte kryetar i së ashtuquajturit qeveri kuislinge serbe. Me urdhrin e pushtuesit gjerman, dhe me qëllim të rezistimit kundër LNÇ, ai formoi forcat, rojet dhe korpusin vullnetar serb. Pas ngadhënjimit të regjimit komunist të Titos, Nediqi burgoset, por prej frikës, që iu kishte bërë opsesion, durimi i tij e humbi kontrollin dhe duke mos prit që gjyqi popullor ta dënoj dhe ekzekutojë si kriminel lufte, ai u vetë vra në burg.
Në vitin 1935 Milan Nediqi e botoi librin e kujtimeve të veta e cila përfshin një periudhë kohore gjashtë mujore, tetor 1915 prill 1916. Libri është i ndarë në shtatë kapituj, dhe secili kapitull i ka edhe nënkapitujt e vet që herë pas here përcjellën edhe me ditën dhe muajin e shënuar të ngjarjeve. Kapitujt e librit janë të shënuara me këtë renditje: “Tërheqja nga Serbia Jugore”; “Tërheqja kah Mali i Zi” (këtu tek nën kapitulli“Shqipëri gurë i pa gdhendur”, si dhe te kapituj dhe nënkapituj tjerë që do të shohim më vonë Nediqi vunë në theks emrin e Esat Pashë Toptanit); “Tërheqja nëpër Shqipëri” mban titullin kapitulli i tretë në të cilën po ashtu përmendet emri i E. P. T.; vijon kapitulli i katërtë “Në bregdetin Shqiptarë”; pastaj i pesti me titull “Shën Gjini” (Qytet dhe port në rrethin e Lezhës dhe buzë Detit Adriatik, dikur quhej Nimfeum, ndërsa në shekullin XIV i njohur me emrin e Medës, SH. V.); kapitulli i gjashtë titullohet me emrin e qytetit të “Dursi-t”, ndërkaq ajo e fundit që është i shtati me radhë mbanë titullin “Vlora”. Libri ka gjithsejtë 292 faqe, ndërsa në faqen e tretë të saj, autori i shkruan këto fjalë: “Bashkë udhëtarit kryesor dhe viktimës më të madh të këtij rrugëtimi të ndjerit Mbretit Aleksandërit I.” Libri është botuar në Beograd në vitin 1935, ndërsa për shkak të interesimit të madh ndër lexues ajo në vitin 1937 u ri botua.

* * *

Në faqen 64 dhe 65 të librit në nën kapitullin e 3-të me radhë “Shqipëri gurë i pa gdhendur”, që gjendet në vazhdimin e kapitullit të II me titull “Tërheqja kah mali i Zi”, Millan Nediqi mes tjerash shkruan: ...“Territori tjetër nëpërmes së cilës duhet kaluar ishte Shqipëria e Esat Pashës, kështu e quanim Shqipërinë në atë kohë. Esat Pasha armiku jonë dhe gjeneral i sulltanit, me të cilin në vitin 1913 ishim gjakosur në Tarabosh, Bërdic dhe Bardhonje, tani në këto ngjarje fatkeqe dhe shumë të rënda për neve, ai na u bë mik. Po të ishte vetëm si vështrues i katastrofës tonë në Shqipëri kishte me qenë boll, e jo që ai edhe u mundua mjaft për ne. Ashtu që, edhe pse deri dje e patëm armik të ashpër, ai na u gjend më tepër se që kishte mundësi. Shqipëria në këtë kohë ishte një arenë e intrigave politike nga më të neveritshmet. Ashtu që edhe vet pozita e Esat Pashës nuk ishte ku me ditë se sa e sigurt. Një ndikim të veçantë aso kohe kishte Austro-Hungaria. Ajo, me ndihmën e agjentëve të saj, e veçanërisht nga kleri katolik, gati tërë Shqipërinë e ngriti me armë në dorë kundër nesh dhe kundër Esat Pashës...” (fillimi i dhjetorit 1915, SH. V.).

VI-DURSI.
Nënkapitulli i 2-të. “Ne dhe Italianët”

... Autori i librit thotë: “Durrësi prej kohësh ka qenë çështje e aspiratave Italiane. Ky qytet ishte nën pushtimin romak me emrin Gugahium. Nga Durrësi fillonte rruga e njohur trans shqiptare “Via ignatia”. Po të vështrohet nga deti, të le përshtypjen e një qyteti të vogël dhe të bukur turk. Ndërtimi i saj është në formën e një rrethi, si ndonjë amfiteatër. Skela e saj e ngushtë nga jugu kufizohet me shkëmbinj të lartë, ndërsa nga veriu me një gadishull, në majën më të lartë të së cilës gjendej kioska e Esat Pashës.”
“Duke e vështruar nga deti, ajo që të bie në sy më së shumti ishin Xhamit me minaret e holla të cilat ashtu të larta me ngjyrë të bardhë dhe me majat e tyre sikur e ndajnë ajrin për gjysmë. Shtëpitë janë të shpërndarë nëpër rrafshe të pjerrëta, dhe mjaft me vështirësi shkohet deri tek ato, ndërsa rrugët janë të ngushta dhe jo të pastra. Skela është e pa përshtatshme nga se nuk zinte anije të mjaftueshme për ankorim, ndërsa nga ana tjetër erërat që frynin nga deti shkaktonin çrregullime.”
“Puna e parë të cilën ne e filluam ishte ndërtimi dhe forcimi i Durrësit. Pas nesh edhe Italianët u angazhuan rreth një pune të tillë. Ndërtimi jonë u përqendrua në fortifikatën e pjesës veri-lindore në drejtim të lumit Ozren, e pastaj edhe nga Lindja, ndërsa Italianët kah dalja në deti. Pozitat tona të fortifikuara i kishin rrethuar ato të Italianëve ashtu që ata gjendeshin në mes, ndërsa na gjendeshim në pjesën e jashtme të perimetrit karshi Austriakëve dhe Bullgarëve.” (faqe 240-241).

Nën kapitulli 3-të. “ESAT PASHA PËR NE”

Gjenerali Nediq këtë nën kapitull e fillon me Durrësin për të cilën thotë se dikur ishte selia e princit të ndjekur, eksponentit Austriak Princit Vid, duke kaluar më pas te zëvendësi i tij Esat Pasha, për të cilin në vazhdim nuk nguron të thotë se na mbeti besnik deri në fund. “Shqiptar me fjalën dhe besën e dhënë. Çështjen e aleatëve tanë ai i konsideronte si të vetat duke na ndihmuar dhe përkrahur në çdo hap.”
Më tej gjenerali Nediq vazhdon: Kam dëshirë të theksoja besnikërinë e tij ndaj dinastisë së Karagjorgjit,duke shtuar se Mbreti Petar me rastin e kalimit të tij nëpër Shqipëri, menjëherë pas Shkodrës, mikpritje të mirë iu kishte përgatitur vetë Esat Pasha në shtëpitë e tija në Durrës dhe Vlorë, deri sa në Vlorë për një kohë ishte vendosur në shtëpinë e një miku të madh të Esatit. Edhe të ndjerin Mbretin Aleksandër, me rastin e ardhjes së tij në Durrës, Esati e priti me kënaqësi dhe miqësi duke i ofruar mikpritje në shtëpinë e vet.
Për Esatin si njeriun e një kallëpi të vjetër, brenga dhe dëshira më e madhe ishte që Shqipëria të mbetet ajo që është: një vend me shumicë myslimane dhe pronë e bejlerëve shqiptar. Këtë aspiratë të tij ai nuk e fshehte. Sikur të ishte ende gjallë, ndryshe as që do të kishte ndodhur. Për shkak sjelljeve miqësore ndaj neve, e vranë ata të cilëve u kishte bërë therë në sy.
Esati rëndë e përjetonte okupimin Italian, veçanërisht “administrimin” e tyre me Vlorën dhe Durrësin. Ndërkaq që pa përvoja dhe sjelljet e gjeneralit Italian Gerinit, përveç neve, i shkaktuan edhe atij mundime të mëdha.”( Fundi i citatit të nën kapitullit të 3-të , faqe 242).

Nën kapitulli i 12 “Konflikti me Italianët në atë çështje”

Këtë kapitull Nediqi e fillon rreth konfliktit të zhvilluar me Italianë. Ai në mes tjerash shkruan: “Dhamë mjaftë viktima në njerëz vetëm për të pas qasje të hyrjes në pjesët “administrative”, italiane e veçanërisht në atë të Vlorës, për të cilën ne kishim mundësi edhe të bëjmë marrëveshje, dhe duke vazhduar thekson, ata frikoheshin nga imperializmi jonë, përkundër faktit se ne ishim gjysmë të gjallë. Por një gjë nuk mund ta kuptonim! Përse në shënjestrën e tyre ishin bagëtitë tona? Përse ata vepronin kështu? Dy gjeneralët italian ai nga Durësi dhe tjetri nga Vlora, e posaçërisht ky i dyti sikur bënin gara se cili prej tyre do të jetë më i vullnetshëm në këtë punë.” Lindi një betejë e madhe rreth bagëtive dhe për to. Italianët bënë shumë rezistencë ndaj kësaj pune, andaj edhe na u kërcënuan me gjithë forcat që i kishin...”
Përfaqësuesi kryesor italian në Durrës gjenerali Gering, më 31 janar 1916, i shkruante letër kërcënuese kryesuesit të shtabit të Komandës supreme serbe, vojvoda Bojinoviqi-t, ku në mes tjerash theksonte: “Në këto momente po sa e pranova urdhrin e ekselencës tonë nga komanda e Vlorës, të cilën në tërësi duke e përkthyer tekstualisht do t’ia përcjelli edhe ekselencës juaj, me qëllim të informimit për urdhrin që ia dërgova komandantit të trupave italiane në Fier”. Në vazhdim teksti i gjeneralit Gering:
“Merrni të gjitha masat e duhura, që urdhri i qeverisë mbretërore italiane të zbatohet gjithsesi ndaj kalorësve të trupave serbe që ata të mos depërtojnë përtej pjesës jugore të lumit Seman. Por nëse ndodh që trupat në fjalë ta kalojnë lumin Seman, atëherë ju do të kundërshtoni që ato të paktën mos ta kalojnë edhe Bubaliskën. Për mos kryerjen e këtij urdhri do të epet llogari.” (Faqe 261-262)