Azem Hajdini-Xani:Mobilizimi i dhunshëm i të rinjve shqiptarë

Mobilizimi i dhunshëm i të rinjve shqiptarë

Azem Hajdini-Xani
Tivari varri më i madh i shqiptarëve (1)



Të rinjë shqiptarë gjatë rrugëtimit të tyre drejt Tivarit për pushkatim
Në këtë fillim korriku, dhe duke u nisur nga dëshira e mirë që Qeveria dhe institucionet e Republikës së Kosovës të mos shkelin në rrugë të gabuar, që do të kishte pasoja tragjike si për Qeverinë ashtu dhe për institucionet e saj, përkujtojmë edhe një herë tmerrin e Tivarit, i cili asnjëherë nuk mund të qitet në harresë, sepse do të na mallkojë historia.
Në këto rrethana, çdo burim i ujit përgjatë rrugëtimit tonë nëpër territorin e Shqipërisë dhe Malit të Zi ishte shndërrua edhe në burim të vdekjes, siç ndodhi në qendër të Tivarit të Ri, që u muar si shkas për masakrën e 31 marsit 1945 në Tivar. Po ashtu, për ne, nuk kishte strehim, as kur binte shi e as kur bënte të ftohtë. Natën e kalonim nën qiellin e hapur. Për ne, nuk kishte as pushime, me përjashtim të disa pushimeve gjysmë orëshe, të cilat ishin, jo aq shumë për pushimin tonë, sa për të na plaçkitur dhe për t’u ngopur me të mira materiale që u vinin nga Prishtina dhe Shqipëria.



Të ju përkujtojmë edhe njëherë, pas 64 vjetësh, në pika të shkurta HOLLO- KAUSTIN që rekrutët shqiptarë duarthatë përjetuan nga bashkëluftëtarët e tyre, serbo-malazez e maqedonas (përkatësisht ushtria Jugosllave), në TIVAR, në DUBROVNIK, në TROGIR dhe gjatë rrugës për në frontin e bregdetit Adriatik, që nga Shkupi, nga Prizreni, Kukësi, Shkodra e deri në Istri, me shpresë se do të mbizotërojë ndërgjegjja njerëzore, humane, e para se gjithash ajo kombëtare, që pas 64 vjetësh të merren hapat e parë për ndriçimin, sensibilizimin dhe informimin e opinionit të gjerë, me përmasat e këtij kobi të zi që përjetuan: vëllezërit dhe etërit tanë.
Për plotësimin e Armatës IV të Jugosllavisë, që operonte në Frontin veriperëndimor të bregdetit Adriatik, në mars dhe prill të vitit 1945, u dërguan shumë njësi ushtarake të quajtura eshalone, me gjithsej 31.o17 luftëtarë shqiptarë, të mobilizuar dhe vullnetar nga Kosova dhe trevat tjera shqiptare: nga: Kërçova, Gostivari, Tetova, Kumanova, Shkupi, Bujanovci, Presheva e vende tjera.
U nisën nga Prizreni për në pushkatim
Prizreni ishte vendtubimi qendror, ku i kishin tubuar djemë dhe burra të zgjedhur të Kosovës dhe të trevave të tjera shqiptare, të të gjitha moshave, por shumica dërmuese e tyre ishin nën moshën 35 vjeçare (kishte mjaft djemë nën moshën 16 vjeçare, siç kishte edhe burra mbi moshën 65-7o vjeçare). Shumica prej tyre ishin të veshur dobët madje vetëm në këmishë e tëlina, ngase kur i kishin marrë nëpër shtëpitë e tyre, nuk i kishin lejuar të përgatiteshin: të visheshin e të mbatheshin si duhet. Të gjithë kishin të mbathura opinga lëkure, por ato u ishin grisur gjatë rrugëtimit. Kishte nga ne që ecnim zbathur e me këmbë të gjakosura. Secili mbante pas shpine nga një trastë (jangjik) pëlhure apo lëkure, brenda të cilës kishte futur ndonjë kafshatë buke të misrit, e gjitha kjo që i përngjante një holokausti.
Deri në Prizren, ushtarët e mobilizuar dhe vullnetarë shqiptarë të Kosovës, ishin të organizuar nëpër formacione të ndryshme ushtarake vendore, në kompani, në batalione, në togje e deri të njësitë më të vogla .Edhe komanda dhe ushtrimet zhvilloheshin në gjuhën shqipe. Mirëpo, gjatë qëndrimit në Prizren, sipas planit ushtarak serb, malazez dhe maqedonas, përkatësisht jugosllavë, u bë “riorganizimi”, dhe çarmatimi i plotë i ushtarëve shqiptar. Jo vetëm që i çarmatosen, por dhe i kontrolluan detalisht, që as brisk as shtagë (krroqe) që u shërbente për t’u mbajtur nuk iu lanë në dorë.
Në mëngjesin e 26 marsit 1945, eshaloni i dytë është nisur nga Prizreni, i përcjellë dhe komanduar nga njësitë e Brigadës 27-të të Divizionit 46-të Serbisë si dhe nga njësitë maqedonase, të gjithë të përkatësisë kombëtare serbe, malazeze apo maqedonase. Kolona e gjatë 6 kilometërshe ishte e rreshtuar për katër dhe e ndarë në kuadrate. Para, në mes dhe në fund të çdo kuadrati vinin nga një apo dy oficerë të hipur në kalë, ndërsa anash dhe nga prapa secilit kuadrat ecnin ushtarët serbë, të armatosur deri në dhëmbë e me armë të gatshme për zjarr.
Deri sa ushtarët rekrutë shqiptarë ende mendonin se do të shkonin në front për t’i dhënë grushtin vendimtar nazizmit, papritmas u gjetën në një situate të rëndë. Në fillim nuk e kishin kuptuar se çka po ndodh me ta, ishin ushtarë apo robër lufte, por pas një kohe të shkurtër e panë se gjendeshin në duart e armikut të përbetuar serbo-malazez e maqedonas, përkatësisht jugosllav.
Na trajtonin si kope bagëtish
Por kur hymë në territorin e Shqipërisë, u gëzuam pa masë, duke menduar se tash e tutje do të jemi nën përcjelljen e ushtarëve të shtetit tonë, Shqipërisë, dhe se nuk do të përjetonim mizorit, siç kishim përjetuar në Kosovë nga serbet, malazezet dhe maqedonasit. Shumë shpejt pra u bindëm se as këtu nuk kishte vend për gëzim, sepse skenari i parapërgatitur vazhdonte të realizohej me përpikëri.
Ngase gjatë rrugës nëpër territorin e Shqipërisë përcjellësit i shtonin torturat dhe vrasjet ndaj nesh. Ata më nuk na konsideronin si bashkëluftëtar të tyre, madje as si robër të luftës (edhe ndaj robërve të luftës nuk do të duheshin të silleshin ashtu, sepse edhe robërit mbrohen me konventa ndërkombëtare, kurse sjellja ndaj tyre duhet të jetë humane). Neve nuk na konsideronin as si kope bagëtish. Për përcjellësit tanë tashmë ishte njësoj nëse do të vdesim gjatë marshimit, nëse do të të vrisnin gjatë rrugës apo do të arrinim në vendin e caktuar, në Tivar, Dubrovnik, në Trogir, ku na ishte përgatitur likuidimi masiv. Përveç se nuk na jepnin ushqim që na mundonte aq shumë uria, edhe më shumë na mundonte etja, duke mos na lejuar të afroheshim të ndonjë krua, te ndonjë lum apo te ndonjë burim tjetër i ujit për ta shuar etjen që na kishte kapluar, apo edhe për t’u freskuar sado pak. Mund të them se uria përballohej disi, kurse etja assesi, sidomos pas helmimit që na ndodhi, me mish të infektuar në Kukës. Etja po na çonte në çmenduri. Ka pasur raste jo të rralla, kur për ta shuar etjen dhe për t’iu shmangur çmendurisë, disa ishin të detyruar ta pinin urinën e vetë apo të njeri tjetrit, si dhe ta shuanin etjen me urinën e kuajve të përcjellësve tanë.
P.S. Autori i shpëtoi masakrës së Tivarit edhe pse ishte dërguar atje me dhunë

Kriminelët bisedonin në mes vete: Të gjithë do t’i ekzekutojmë!

Azem Hajdini-Xani
Tivari varri më i madh i shqiptarëve (2)



Plani për mobilizim të dhunshëm të të rinjve shqiptarë të cilët më pas do të dërgohen për pushkatim në Tivar
E kam të vështirë ta përshkruaj, origjinal, atë tabllo të trishtuar ashtu siç e kam parë, por e di se për herë të parë në jetën time u gjenda aq i befasuar, sa mos t’u besoja syve. Më dukej sikur para nesh, që po bënin sehir, po parakalonin njerëz prej dheu me atë ngjyrë balte që merr i vdekuri që është ndarë nga jeta(…). Me të drejtë Dante do t’i quante ”karvani i ferrit (…..) “
Sipas skenarit: Tivari, Trogiri, Dubrovniku, si dhe rruga Prizren-Shkodër-Istri, ishin planifikuar dhe ishin zgjedhur si pika më të veçanta, më pak të dukshme për ta kryer krimin e pa parë në histori. Konfiguracioni i terrenit, me shkëmbinj, me kanjone e me det të gjerë, ju ofronte atyre mundësi ideale që t’i fshihnin gjurmët e krimit ndaj të gjitha viktimave të këtyre masakrave, që tërë këtë krim ta mbulojë terri dhe heshtja, pa depërtuar dot asnjë fjalë në opinion, e të mos flasim për ndonjë jehonë më të madhe në vend apo jashtë tij.


Edhe pse ishim aq shumë të lodhur e të rraskapitur, mbi 8o% e njerëzve tanë ecnin këmbëzbathur më këmbë të gjakosura, nga se u ishin grisur opingat e lëkurës nga rrugëtimi i gjatë. Na detyronim të kalonim nga 6o kilometra rrugë në ditë, sikur të ishim të dënuar me vdekje dhe sikur të ishin duke na dërgua për ekzekutim. Disa prej nesh, që ishin më të dobët fizikisht e që nuk mund t’u përballonin aq shumë stërmundimeve apo ishin të sëmurë, përcjellësit tanë i shpallnin shtirës (simulues) andaj i pushkatonin aty për aty. Plumbin në kokë apo bajonetën në gjoks e merrte edhe ai që për një hap sado të vogël mënjanohej nga rreshti për ta zbathur opingën, që ia kishte vrarë këmbën, ose ai që me kapele donte të merrte ujë në përroskë apo burim tjetër të ujit.
Një nga metodat për eliminime masive ishin aksidentet e sajuara. U këputeshin teleferikët e litarët e anijeve të improvizuara: siç ndodhi në lumin DRIN afër Bushatit, ku gjetën vdekjen 45 rekrutë shqiptarë, në urën e Gomsiqës gjetën vdekjen 36 kurse 14 të tjerë u lënduan rëndë. Ngjashëm ndodhi edhe në VAUN E DEJËS, në lumen Buna ku gjetën vdekjen 234 ushtarë shqiptarë dhe numër i madh të plagosur, e vende tjera. Në këto rrethana, çdo urë e improvizuar për gjatë rrugëtimit tonë nëpër territorin e Shqipërisë, ishte shndërruar në burim vdekje.
Torturat e përcjellësve tanë, serbo-malazez dhe maqedonas
Përveç burimeve të ujit, urave të improvizuara, burim vdekje ishin edhe gropat e improvizuara septike, njësit ushtarake jugosllave që na përcillnin sipas skenarit, pranë çdo grope të improvizuar septike buzë rruge, e ndalnin kolonën gjoja për të pushuar pak. Ata e dinin se në këto raste në do të kërkonim të kryejmë nevojat fiziologjike, ngase në kolonë atë mund ta kryenim vetëm në brekë. Edhe kur ishim të ulur pranë rruge, u mundonim që atë ta kryejmë që mos të hetohemi nga përcjellësit tanë, serbo-malazez dhe maqedonas, nga se na detyronin që nevojat fiziologjike t’i kryenim në gropat skeptike. Por , posa uleshim për ta kryer nevojën, na binin me kondak të pushkëve, dajak apo shqelm, kështu ata që nuk mund ta përballonin binin në fund në gropat e stërmbushura me ndyrësira. Ata që ishin më të fuqishëm ndodhte të dilnin nga gropa, por ashtu të fëlliqur e të lagur për ibret vazhdonin rrugën në kolonë, e që nuk durohej era e fëlliqur në rrobat e tyre, por ata që ishin më të dobët nga shëndeti, apo ishin goditur më fort nga të ramët përfundonin jetën në ato gropa septike.
Për këtë dëshmon dhe një oficer i lartë shqiptar, i cili më sytë e vet e kishte parë një të ri (rekrut) shqiptar me këmbë të këputura, të hedhur në një gropë septike të improvizuar, dhe duke qarë kishte kërkuar ndihmë.
Edhe eprorëve më të ulët, që ishin ushtarë serbo-malazez e që ndodheshin në përcjelljen tonë, nëse u tekej, mund ta ndanin cilindo prej nesh nga kolona e ta bënin shoshë me automatik apo ta thernin me bajonetë kufomën, apo ende sa ishte në jetë, të shtynin me maje të çizmes në greminë apo në ndonjë hendek, për t’ua lënë pre korbave të zi apo bishave të egra për ushqim. Këtë fat të zi e patën dhjetëra eprorë të deritashëm ushtarak shqiptarë të kolonës sonë, pastaj njerëz me autoritet dhe ata të cilët më parë ishin të rënë në sy apo mbanin ndonjë simbol apo rrobe të dalluara kombëtare, të sëmurët, ata të cilët nuk mund ta vazhdonin rrugën në kolonë, ata të cilët nga zemërimi shprehnin pakënaqësitë e tyre apo protestonin dhe kërkonin të ndërpriteshin vrasjet dhe keqtrajtimet që vazhdonin në kontinuitet, etj.
Këso rastesh të ngjashme kanë ndodhur në kontinuitet gjatë tërë rrugës që nga Shkupi, Prizreni e deri në Shkodër, në Tivar e Istri.
Kështu gjatë rrugës Prizren- Kukës- Shkodër e deri në kufi më Malin e ZI, edhe pse pjesën më të gjatë të saj e kaluam nëpër token e Shqipërisë nënë, u likuiduan, vetëm nga eshaloni i dytë, 8oo veta. Ndërsa nga të gjitha eshalonët e marsit dhe të prillit janë likuiduar me se 2.1oo rekrutë shqiptarë. Ja çfarë thotë për rrethanat në të cilat kaluan rekrutët shqiptarë,nëpër territorin e shtetit MËMË SHQIPËRISË, Zef Doda, mësues pensionist, Sallc Tropojë ” Zëri i Popullit”, Nr.157-13/12. 7. 1991.
Karvani i shqiptarëve që nisej drejt ferrit
Aso kohe, në qytetin e Kukësit qe dislokuar Brigada XI Sulmuese. Unë punoja në zyrën e agitropit të brigadës, kur vjen një shokë e më thotë: Ngrehu, Zef ! Nga rruga e Prizrenit po vijnë turma kosovarësh, pa mbarim. Dolëm fluturimthi. Nuk dinim se çka kishte ndodhur. Të dy anët e rrugës nxinin nga turma, që ecën kryeulur. Sapo kishte kaluar urën kuadrati i parë, dhe pas tij shfaqeshin të tjerë e të tjerë pa mbarim, si ndonjë karakatë e shpartalluar.
Ky parakalim kufomash të gjalla do të zgjaste mbi dy orë. Secili kuadrat, prej 1oo vetash, prihej nga një ushtarak serb, që ecte kaluar, ndërsa të tjerët që vinin anash e pas dukeshin si fantazma, që i krekoseshin presë, me armët gati për zjarr.
E kam të vështirë ta përshkruaj, origjinal, atë tabllo të trishtuar ashtu siç e kam parë, por e di se për herë të parë në jetën time u gjenda aq i befasuar, sa mos t’u besoja syve. Më dukej sikur para nesh, që po bënin sehir, po parakalonin njerëz prej dheu me atë ngjyrë balte që merr i vdekuri që është ndarë nga jeta(…). Me të drejtë Dante do t’i quante ”karvani i ferrit (…..) “
Me të hyrë në territorin e Malit të Zi, tashmë kriminelët bisedonin mes vete, duke mos e kursyer as fjalorin me fyerje e kërcënime; ”Shok komandant, gjithçka është gati. Minutat janë në pyetje. Të gjithë do t’i ekzekutojmë), etj.
Kështu të lodhur dhe të rraskapitur nga rruga e gjatë, nga etja dhe uria, nga frika dhe pasiguria që na kishte rënduar edhe gjendjen psikike, vetëm sa nuk pëlcisnim. Dhe përkundër të gjitha këtyre ngarkesave fizike e psikike, ishim të detyruar që patjetër ta vazhdojmë rrugën.