Skifter Këlliçi: Atentati i Avni Rustemit ndaj Esat Pashë Toptanit në Paris dhe hakëmarrja ndaj tij

Botimi i librit “Kujtime”, në dy vëllime (1885-1912 dhe 1912-1925), shkruar nga Eqrem bej Vlora, “pinjolli i një prej familjeve më të mëdha të Shqipërisë e të Perandorisë Otomane, kushëri i afërt i Ismail Qemalit, dëshmitar-protagonist i disa dekadave tepër të rëndësishme të historisë së Shqipërisë, një nga njerëzit më të kulturuar të kohës”, siç shkruan në një pasthënie të shkurtër publicisti i njohur Pirro Misha, ka ngjallur interesim të madh te lexuesi. Fakte, personazhe, ngjarje të përjetuara nga vetë autori, të shoqëruara dhe me dokumentime arkivore për një periudhë kaq të gjatë, mbushin boshësi që nuk i gjen në libra historike, çka ia rrisin edhe me shumë vlerat kësaj vepre. Pa i vënë qëllim vetes të rendis më tej vlerat e këtij libri voluminoz dhe interesant, e shoh të arsyeshme të ndalem në disa pasaktësi dhe intepretime krejt subjektive dhe tendencioze të Eqrem bej Vlorës, lidhur me figurën e atdhetarit të madh Avni Rustemi, të cilat nuk kanë, për më tepër, asnjë bazë historike.

Vrasja e Esat Pash Toptanit në Paris

I shtyrë nga një mllef vetjak, autori në fjalë hedh baltë mbi figurën e Avni Rustemit e sidomos mbi aktin e tij historik, atentatin kundër tradhtarit me damkë Esat Pashë Toptanit (13 qershor 1920). “Që Esat pasha në çdo vend të qytetëruar do ta kishte hak trekëmbëshin, kjo nuk diskutohet, shkruan ai në libër. Po që ai u eliminua në këtë mënyrë të padenjë, kjo nuk i nderon aspak anëtarët e asaj qeverie. Vrasja e cilitdoqoftë motivi shtytës politik mbetet vrasje”. (faqe 166). Megjithatë, nga argumentimet që do të sjellim më poshtë, të nxjerra nga po ky libër, do të dëshmohet që eliminimi fizik i Esat pashës ishte nevojë e domosdoshme për fatet e Shqipërisë. Në faqen 162-163 të librit të tij, Eqrem bej Vlora shkruan: “Menjëherë pas formimit të qeverisë së re të Tiranës, të gjitha krahinat shqiptare e njohën autoritetin e saj (20 shkurt 1920). Sidoqoftë, zona të gjera të vendit mbeteshin ende nën pushtimin e huaj: Shkodra (qyteti), Korça, Pogradeci nën francezët, viset në veri të Drinit nën sundimin serb. Vlora dhe disa pikëmbështetje të tjera, siç u tha, nën varësinë italiane” (faqe 163). Më poshtë, autori vazhdon: “Ndërkaq, Esat Pashë Toptani, me banin në Paris, u dha urdhër njerëzve të tij në Shqipërinë e Mesme që të mblidheshin dhe kur të vinte rasti, të rrëzonin qeverinë. Përballë këtij rreziku të ri, qeveria u përpoq t’i bindte me të mirë esatistët se përmbysja me dhunë e qeverisë do t’i rizgjonte dëshirat dhe nepset e fqinjëve për të rrëmbyer troje shqiptare dhe kjo mund të ishte rrezik i madh për ekzistencën e Shqipërisë së lirë (po aty). Më pas, Eqrem bej Vlora shkruan se qeveria dërgoi në Paris një delegacion, të kryesuar nga Faut bej Toptani, për të biseduar me Esat pashën, ndërkohë që esatistët “zgjeruan lëvizjen e tyre në të gjithë Shqipërinë e Mesme (nga Rrogozhina deri në lumin e Matit), duke e vënë në mes Tiranën”. (faqe 163). Nuk mjafton vetëm kjo, por esatistët filluan befas të ndërmarrin veprime të dhunshme. Ato prenë linja telegrafike dhe telefonike, vendosën njerëz të armatosur në ura dhe qafa dhe, kur qeveria nisi të marrë masa të rrepta, ata, nën komandën e Osman Balit, rrethuan madje edhe Tiranën. Osman Bali ishte një nga larot më të rëndësishëm të Esatit, ai që kishte organizuar vrasjen në Shkodër të gjeneralit turk, Hasan Riza pasha. Edhe një herë tjetër qeveria shqiptare u përpoq të mirrej vesh me rebelët. Ndërkohë problemi u zgjidh vetiu nga vrasja e Esat Pashë Toptanit para hotelit “Kontinental”, më 13 qershor 1920". (faqe 166). Siç e pohon edhe vetë Eqrem bej Vlora në këto faqe të librit të tij, rrezikshmëria që e kërcënonte Shqipërinë e re nga Esat Pashë Toptani dhe bandat e tij, ishte skajësisht e madhe, aq sa e mbyste atë që në djep. Të mos harrojmë se Esat pasha ishte dhe aleat i Francës. I dëbuar nga Shqipëria pas kryengritjeve fshatare dhe urrejtjes së thellë popullore, ai u shtrëngua të hidhej në Itali, ku u prit me madhështi e që atje, me disa qindra banditë të rekrutuar nga Osman Bali, me një miratim të ministrit francez të Luftës, gjeneralit Fosh, iu bashkangjit me 1916 Armatës së Lindjes me qendër në Selanik, të komanduar nga gjenerali Sarai, që luftonte gjatë Luftës së Parë Botërore kundër ushtrive austro-hungareze. Pas përfundimit të kësaj lufte, siç dihet me fitoren e Antantës, pra, dhe të Francës, Esat pasha shkroi në Paris dhe u bë vegël e ambicieve të qeverisë franceze, e cila synonte që ta vendoste atë në krye të shtetit shqiptar që kështu, pasi kishte shtrirë ndikimin e vet mbi Jugosllavinë, duke vënë në krye aleatin e vet, Kryeministrin Pashiç, të bënte të njëjtën gjë dhe në Shqipëri. Madje, i ndihur nga qeveritarët francezë, Esat pasha paraqiti në Konferencën e Paqës në Versajë një memorandum ku pretendonte se ai ishte kryetar i ligjshëm i qeverisë shqiptare. Ja pra, përse Esat Pashë Toptani duhej të merrte dënimin e merituar. Dhe, përderisa ai nuk lëvizte nga Parisi, ky dënim nuk mund t’i jepej atij veçse atje. Dhe, doemos, veçse me një atentat. Dhe këtë atentat e kreu me një guxim të pashembullt atdhetar, djaloshi 25-vjeçar, Avni Rustemi.

Mirëpo Eqrem Vlora, nuk bie aspak në ujdi me këtë akt të lartë të Avni Rustemit, ndaj në librin e tij shkruan kështu për të: “Një djalosh i quajtur Avni Rustemi, një nga studentët më të pasuksesshëm, të cilët tentojnë të shfryjnë me heroizma politike dëshirën e tyre për hakmarrje, lindur në Libohovë, i biri i një qehajai të derës së Libohovë-Asllan pashës, me anë të një vrasjeje të pabesë, i dha një fund të beftë jetës aventurore të Esatit. Ky djalosh, që me këtë vrasje donte të bënte emër në Shqipëri, nuk ishte veçse një vegël në duart e kundërshtarëve të Esat Pashës. Ata i dhanë mjetet e nevojshme për këtë vrasje dhe morën njëherësh përsipër mbrojtjen e tij para gjykatës franceze. Se kush ishin këta kundërshtarë, sot vështirë ta thuash. Me siguri mund të thuhet vetëm se pothuaj të gjithë nacionalistët, madje edhe disa bejlerë (mjerisht edhe të tillë që kishin përfituar nga Esati), miratuan vrasësin dhe vrasjen. Midis tyre në radhën e parë ishte edhe Ahmet bej Zogolli” (faqe 166). Ky pohim ka disa prirje sa të mbrapshta, aq edhe të pasakta, për shumë arsye. Avni Rustemi nuk ishte student i pasuksesshëm, po të marrim parasysh se kishte mbaruar shkëlqyeshëm gjimnazin italo-arbëresh të San Demetrio Koronës në Kalabri dhe kishte nisur studimet e larta për pedagogji në Romë, të cilat ai nuk arriti t’i përfundonte sepse u lidh me lëvizjen atdhetare. E dyta, vrasja e tij nuk ishte e pabesë. Përkundrazi, një vrasje tepër e guximshme, që e diktuan rrethanat për fatet e Shqipërisë. Pashai i kishte sjellë aq tersllëqe vendit sa shthurja po sillte shpërbërjen. Esati kishte vrarë plot pas shpine, jo vetëm mbrojtësin e Shkodrës, Riza Pashën, viktimat dhe kurthet e tij, kërcënonin të ardhmen e vendit, ndërkohë që bashkëpunimi me serbët, grekët ishin moto e taktikës së tij antishqiptare. Avniu nuk e vrau Esat pashën për hakmarrje, pas shpine, i fshehur diku, por i doli përpara në hyrje të hotelit “Kontinental”, nga ku Esat pasha po dilte, e qëlloi dy herë në gjoks, dhe nuk e qëlloi dot më shumë, sepse arma nuk shkrepi, qëndroi pa lëvizur dhe e hodhi armën përdhe; sipas një plani të studiuar deri në hollësitë më të vogla. Avniu kishte mundësi ta vriste atë edhe në mbrëmje para këtij hoteli ose diku gjetkë, i fshehur, te shëtiste në rrugën “kastilione”, para hotelit “Kontinental”, e sidomos nga policët që e rrahën rëndë, duke e pandehur për kriminel ordiner. Dhe kjo sepse ai, gjatë procesit hetimor dhe gjyqësor, do të përmbahej me një aftësi të shkëlqyer plot gjakftohtësi tezës se ai nuk kishte ardhur në Paris për të vrarë Esat pashën, por për të studiuar. Mirëpo, i ndodhur befasisht para këtij tradhtari, kur priste sekretarin e tij, u trondit, iu bë se lexoi në ballin e tij mizoritë që ai i kishte sjellë Shqipërisë” dhe në kushtet e kësaj tronditjeje, nuk u përmbajt, e qëlloi me armën që e mbante për vetëmbrojtje. Ky ishte plani, për të cilin ishte përgatitur Avniu, të cilin e vuri në jetë deri në fund. Akti i Avniut ishte i rrallë, sepse aktakuza e prokurorit Blosh Larok “për vrasje me paramendim”, e cila sipas neneve përkatëse të Kodit Penal francez kërkonte dënimin me vdekje, i qëndroi atij mbi kokë nga 9 shtator deri më 4 dhjetor të vitit 1920, kur përfundoi procesi gjyqësor me lirimin e tij, kur dihej që ai edhe mund të dënohej me kokën e prerë në gijotinë. Eqrem bej Vlorës nuk i intereson fare qëndrimi i Avniut dhe e anashkalon atë sikur të mos kishte asnjë vlerë.

E treta, nuk ishin “kundërshtarët” që morën përsipër mbrojtjen e Avni Rustemit para gjykatës franceze. Ishin shqiptarët e mërguar në Amerikë, ata që nga kursimet e tyre mblodhën 5000 dollarë, shumë tepër e madhe për atë kohë, kur dollari kishte shumë vlerë, për t’ia dhënë avokatit francez De Monzi, që mori përsipër mbrojtjen e Avniut gjatë procesit gjyqësor. Eqrem bej Vlora ka të drejtë vetëm në një pikë kur thotë: “Se kush ishin këtu kundërshtarë, sot vështirë ta thuash”. Vërtet, ashtu është. Kanë kaluar më shumë se 80 vjet nga ajo ditë dhe askush nuk e di se cilët qenë ata që e dërguan Avni Rustemin për të vrarë Esat pashën në Paris, sepse në asnjë arkivë nuk gjendet as edhe një dokument, së paku nuk janë publikuar në shtyp. Qoftë gjatë procesit gjyqësor, qoftë dhe kur u lirua nga burgu dhe u kthye në Shqipëri, Avniu nuk i rrëfeu kujt asgjë lidhur me aktin e tij atdhetar. Ai, me gjithë këmbënguljen e gjyqtarëve, e quajti atë thjesht vetjak, për të mos implikuar qeverinë e re të Tiranës, sepse një pohim i tillë, pra, se ai në të vërtetë ishte dërguar prej saj, do të kishte pasoja të rënda ndërshtetërore. Kështu, ata që e dërguan, mund të ishin ata të cilët Eqrem bej Vlora i quan nacionalistë, pra, ata që luftonin për Shqipërinë e jo ta shisnin atë si Esat pasha. Duke lexuar librin “Kujtime” të Eqrem bej Vlorës, të habit edhe një tjetër pohim i ulët dhe absurd kur ai shpreh çudinë se si “drejtësia franceze, me një manipulim të habitshëm të ligjit, e nxori të pafajshëm Avni Rustemin dhe që qeveria shqiptare e shpalli hero dhe e bëri deputet, kur ky vrasës i pabesë, pra, kapardisej nëpër Tiranë dhe brohoritej ngado si ndonjë shpëtimtar i atdheut. Ky shembull u tregonte gjithë djemve shqiptarë se si me anë të një plumbi të shkrepur nga prapa shpinës si burracakët, mund të bëhesh njeri i madh” (faqe 215).

Një njeri i kënduar si Eqrem bej Vlora nuk duhej t’ia lejonte vetes një gabim kaq trashanik, kur nënvizon fjalën manipulim të ligjit nga drejtësia franceze. Ai duhet ta dinte se akuzën për dënimin me vdekje e dha prokurori Blosh Larok, dhe se vendimin si në çdo rast tjetër e dha juria, e cila përbëhej nga njerëz të profesioneve të ndryshme, dhe që e gjykuan aktin e Avni Rustemit si shprehje të drejtësisë së popullit shqiptar pë të zhdukur një përbindësh, që kërkonte, me ndihmën e të huajve, të mbyste Shqipërinë. Këta anëtarë të thjeshtë të kësaj jurie, me sa duket, njohën faktin që në adresë të Prokurorisë dhe Gjykatores së Jenës në Paris dhe gazetave franceze, nga Shqipëria dhe nga vende të tjera si Bullgaria, Rumania, Amerika, në emër të shqiptarëve të mërguar, kishin ardhur me dhjetëra telegrame ku kërkohej lirimi i Avni Rustemit dhe se pas këtij akti të madh heroik, shqiptarët kudo bënin festë. Të mos harrojmë se në mbrojtje të Avni Rustemit u ngritëm dhe personalitete të mëdha franceze, midis të cilëve Rene Pio, Zhysten Goda dhe aktori i madh shqiptar me famë botërore, Aleksandër Moisiu etj. Nga të gjitha këto telegrame që iu dërguan organeve gjyqësore franceze, unë po rendis vetëm një, atë që populli i Vlorës, pra, i vendlindjes së autorit, për ironi të fatit, i dërgoi gjykatës së Parisit: “Populli i Vlorës, në një miting madhështor të mbajtur sot, vendosi t’i bëjë thirrje ndërgjegjes së lartë të Gjykatës së Parisit. Ai tani pret që të mirret parasysh drejtësia e flaktë e popullit shqiptar që të lerë të lirë studentin tonë, Avni Rrustemi, i cili bëri një vepër patriotike duke qëlluar Esat Toptanin e duke çliruar atdheun tonë nga një e keqe shkatërrimtare”. Sidoqoftë, mund të hamendësohet edhe ndonjë ndërhyrje e drejtësisë franceze në çastin e fundit. Dhe kjo nisur nga një qëndrim i papërkulur i Avniut gjatë procesit gjyqësor, ku ai e demaskoi Esat pashën në planin politik e moral, ashtu siç e kishte demaskuar dhe zëri i fuqishëm i shqiptarëve në Shqipëri e kudo ku ata ishin. Kur në dhjetor të vitit 1920 tërë të huajt ishin dëbuar nga Shqipëria, Franca zyrtare pa të arsyeshme që të mos vriste Avni Rustemin, jo sepse e smpatizonte, por sepse donte të paraqitej tashmë para botës si vend që zbaton parime të larta demokratike. Nuk ia vlen të ndalesh te shprehjet banale për Avni Rustemin “vrasës i pabesë”, “plumb i shkrehur prapa shpine si burracakët”, të cilat janë sa të pavërteta, madje të neveritshme, gjynah që kanë dalë nga pena e Eqrem bej Vlorës në librin e tij “Kujtime”.

Po të shkojmë më tutje: Me 23 shkurt 1923, Ahmet Zogut iu bë atentat në parlament, nga i cili ai doli i plagosur lehtë. Atentatori ishte Beqir Valteri, që sipas pohimeve që autori i paska thënë më pas vetë ai, ishte vënë nga Avni Rustemi për të eliminuar Zogun. Lidhur me këtë ngjarje Eqrem bej Vlora vazhdon të rrëfejë kujtimet e tij: “Ahmet Zogu e dinte kush ishin organizatorët. Ai pajtoi një njeri në Tiranë , që kishte marrë prej vitesh me qira dy mulli bloje nga Esat pasha (njëherësh edhe vetë esatist i njohur), i cili qëlloi me revolver dhe plagosi rëndë Avni Rrustemin, vrasësin e Esat pashë Toptanit dhe nxitësin kryesor të atentatit kundër Zogut. I plagosuri vdiq dy ditë më vonë në spitalin e Tiranës. Ky ishte një akt i shkëlqyer hakmarrjeje që jo vetëm përputhej me rregullat e kodit të vendetës shqiptare, por bënte dhe një shërbim tjetër; pajtonte dy rryma politike, esatizmin dhe ahmetizmin, deri atëherë të ndara.” (faqe 214). Për fat të keq në këto radhë Eqrem bej Vlora tregohet kontradiktor edhe cinik në tifozllëkun, ku merr anën e vrasësit. Kontradiktor, sepse në faqen 166, siç e pamë, shkruan për vrasjen e Esat pashës: “Vrasja,-cilado qoftë motivi shtytës politik mbetet vrasje”. (faqe 166) Kurse për vrasjen e Avni Rrustemit, dora vrasëse nuk qenka kështu. Cinik, sepse këtë vrasje e quan një hakmarrje të shkëlqyer (?)dhe, për më tepër, që bashkoka esatizmin me ahmetizmin. Në këtë rast, ai nuk i bën aspak nder Ahmet Zogut, i cili, falë së vërtetës, pasi u bë mbret përpos disa vrasjeve politike, midis të cilave, veç atentatit kundër Avni Rustemit (1924), kundër Luigj Gurakuqit (1925) dhe Hasan Prishtinës (1933), është shumë larg figurës së urryer të xhelatit Esat Pashë Toptani. Vazhdojmë më tutje: “Por vrasja e Avni Rustemit ishte njëherësh edhe shkëndija që ndezi flakadan zjarrin, deri atëherë të mbushur të urrejtjes së vjetër disavjeçare midis krahut demokratik dhe atij aristokratik. Urrejtja, si udhëkryq, ndante Shqipërinë osmano-feudalo-myslimane nga ajo nacionalo-socialisto-demokratike. E në rrethanat ekzistuese ky zhvillim do të çonte pashmangësisht në vendosjen e një diktature që do të zgjaste 15 vjet” (faqe 214).

Me këtë rast, pavarësisht se në faqet e librit ai flet me përçmim për nacionalo-socialisto-demokratët, që ishin Fan Noli, Luigj Gurakuqi, Stavro Vinjau, vetë Avni Rustemi, Jashar Erebara, Agjah Libohova e plot të tjerë, ai kishte të drejtë, aq më tepër se tërë këto figura ishin për ndërtimin e një Shqipërie të re larg obskurantizmit anadollak. “Një komedi - vazhdon më poshtë Eqrem bej Vlora - ishte dhe ceremonia e nderimit para arkivolit të hapur të Avni Rustemit në spitalin e Tiranës. Të gjithë ata që e quanin veten “popull” dhe “demokrat”, kaluan para arkivolit të këtij karagjozi kriminel, të cilin donin medoemos, ta ngrinin në piedestalin e heroit kombëtar dhe të martirit”.

Urrejtja patologjike ndaj vrasësit të Esat Pashë Toptanit dhe një ndër figurave më të mëdha për një Shqipëri antifeudale e bejlero-agallare, e ka shpënë Eqrem bej Vlorën deri në atë pikë sa të quajë Avni Rustemin “karagjoz politik” (?!). Dhe është i pari dhe i vetmi deri tani që nxin figurën e tij. Më tutje autori vazhdon: “Me radhë udhëheqësit e partisë demokratike ngjiteshin pranë arkivolit dhe zbraznin rrëketë e fjalëve të tyre, pa dashur t’ia dinë se për popullin këto poza janë krejt të huaja, sepse ato shkelin zakonet dhe kuptimin e tij për dinjitetin njerëzor. Kjo shfaqje u zhvillua për një javë të tërë në Tiranë dhe pastaj në Vlorë për gazin e gjithë kalamajve. Në këtë vazhdë befas partia demokratike vendosi të transportojë të vdekurin në Vlorë (Po aty). Këtu urrejtja e Eqrem bej Vlorës për Avni Rustemin dhe pastaj edhe për partinë demokratike shfaqet në përmasat më të mbrapshta. Nuk mund t’i lejohet kurrë një eruditi, siç ishte në të vërtetë ai, ta quajë Avni Rustemin, sado kundërshtar ta kishte, karagjoz, kriminel, kur pranë tij e kishin për nder të rrinin Fan Noli e Luigj Gurakuqi, të cilët kishin më shumë kulturë se beu i Vlorës dhe, për më tepër, ishin edhe shkrimtarë, edhe studiues, me shumë vepra, dhe se atë e respektonte një popull i tërë. Mjafton të shohësh fotografi të botuara në shtypin e kohës, veç plot e plot artikujve, për t’u bindur se ishin me mijëra ata qytetarë tiranas që u mblodhën në shesh, sot të quajtur “Skënderbej”, për të përcjellë arkivolin e Avni Rustemit nga Tirana në Durrës e nga Durrësi me anije në Vlorë, ku me mijëra të tjerë, të ardhur nga të katër anët e Shqipërisë, me dhembje të thellë morën pjesë në ceremoninë e varrimit të birit të tyre të shtrenjtë. Avni Rustemi ishte bir i Shqipërisë, ishte dhe bir i Kosovës së martirizuar nga shovinistët serbo-malazezë, që i kishte demaskuar në sa e sa fjalime në Parlament, të cilat Eqrem Vlora, duke qenë deputet, i ka dëgjuar, por për këto kujtime e bënë veshin të shurdhër. Ndaj edhe Kosova, pjesë e Shqipërisë, e shkëputur nga përçudnitë e historisë, e vajtoi Avniun që e kishte edhe deputetin e vet dhe e nderon atë me respektin më të madh. Duke përfunduar, pa mohuar vlerat historike që sjell Eqrem bej Vlora në librin e tij “Kujtime”, jemi të detyruar të pohojmë se thëniet që cituam më sipër, lidhur me figurën e atdhetarit të mençur Avni Rustemi, janë shumë larg së vërtetës historike, të mveshura me mëri e subjektivizëm që nuk e nderojnë autorin.

Ky ishte Isuf Reçi, i cili e qëlloi Avniun pas shpine dhe humbi gjurmët. U vra nga partizanët me 1944.