Ben Blushi "Te Jetosh Ne Ishull"

1. 
Ishte një ditë e nxehtë dhe njerëzve nuk u hahej mish. Pazari ishte zgjuar i pari dhe pas tij ishte zgjuar qyteti. Zakonisht, qyteti lodhej në pazar dhe çlodhej në kishë. Por ishte e diel dhe jo të gjithë punonin. Ishte një ditë pazari dhe jo të gjithë shkonin në kishë. Fshatarët kishin ditën e tyre të punës. Qytetarët kishin ditën e kishës dhe të pazarit. Gratë dilnin nga mesha e mëngjesit, shkonin në pazar, ku i frynin trastat si gjinj, dhe pastaj ktheheshin në shtëpi. Kur ato vonoheshin pas gjërave të panevojshme, fëmijët i prisnin me gojë hapur. Burrat pinin duhan në hije dhe shikonin gratë. Kafshët rrinin në diell dhe, duke pritur të shiteshin, shikonin burrat. Ata që kishin vapë freskoheshin në liqen. Por qyteti ishte në mes të maleve dhe jo të gjithë dinin not.

Deri kur u mbyll pazari ai nuk i shiti dot dy delet e tij. Mblodhi paratë që kishte fituar dhe u nis.
Xhamia ishte në të dalë të qytetit. Në dimër ajo rrugë ishte e pushtuar nga balta, por atë ditë bënte zheg dhe toka digjte mbi kokë dhe nën këmbë. Dera e xhamisë ishte e mbyllur. Ai trokiti me një gur mbi portën e vogël. Imami u shfaq pas pak duke lidhur tyrben mbi kokën e rruar. Alekum Selam. Mirëdita, i tha ai. Dua të bëhem mysliman. Urdhëro, e ftoi imami. Je i pari që vjen sot. Të krishterët merren me tregti të dielave. U fut brenda dhe pati ftohtë. U ulën të dy përballë njëri-tjetrit mbi një rrogoz, i cili në anën e tij dukej më pak i përdorur. Xhamia ishte bosh. Dielli hynte me zor nga katër kamare të vogla, të shpërndara nga një në çdo faqe muri. Në një cep të errët mezi dukej një tenxhere e madhe dhe pranë saj bukë dhe disa kokrra ullinj. Je në shtëpinë e Zotit, i tha imami, si për t’i thënë mos u habit. A ha Zoti ullinj, qeshi ai duke u përpjekur ta ngrohte xhaminë me shaka. Imamit nuk i lëvizi asnjë muskul. Ullinjtë i ha unë. Doktorët thonë se bëjnë mirë për veshkat.

Pse do të vish në Islam, e pyeti thatë imami, pa e lënë të vazhdonte udhëtimin e tij nëpër muret bosh të xhamisë. Aliu iu përgjigj se nuk kishte ndonjë shkak, por mendonte se Islami është një gjë që duhet provuar. Unë fitoj sa për t’u ushqyer, nisi të shpjegonte. Nuk kam ndonjë arsye të veçantë. Islami është feja e Perandorisë dhe unë e respektoj si një shtetas i rregullt. Nga Islami vijnë ligjet, taksat, ushtria dhe drejtësia. E këto nuk mund t’i zbatosh si duhet po nuk njohe burimin e tyre të vërtetë. Shpejt ose vonë, të gjithë do të bëhen myslimanë. Babai më ka thënë që punën e sotme mos e lër për nesër. Unë zgjohem herët në mëngjes, si kafshët që shes dhe shëroj, prandaj nuk e kam vështirë të falem në oraret që përcakton feja juaj. Njoh shumë të tjerë që do të ishin bërë myslimanë në qoftë se do të kishin regjimin e bagëtive.
Sa vjeç je? Tridhjetë e nëntë i mbusha në korrik. Ka myslimanë të tjerë në fshatin tënd? Jo, tha ai, unë do të jem i pari. Njeh ndonjë mysliman tjetër? Kroi kokën dhe u kujtua. Njoh Ali Tepelenën. Ç’është ky, tha imami. Aliu është kusar. I zë pritë karvanëve dhe grabit ushqime, mallra dhe kafshë, që pastaj i shet. Kohët e fundit ka marrë një titull nga Stambolli dhe trimat e tij e thërrasin dervenxhi. Tani kontrollon rrugët dhe grykat nga kalojnë karvanët dhe i ka bërë zap gjithë kusarët e tjerë. Askush nuk vjedh dot pa lejen e tij. Para disa muajsh u fsheh në shtëpinë time se e ndiqnin ushtarët e Kurt Pashës për ta vrarë. Kuajt i sjell tek unë për t’i shëruar dhe prandaj jemi njohur. A të ka folur Aliu për Islamin? Po. Njëherë ai më tha se sikur Muhamedi të ishte shqiptar, grekët do ta kishin vrarë atë. Imami nuk lëvizi, por diçka mërmëriti. Në qoftë se Muhamedi do të ishte shqiptar, grekët do të ishin çifutë dhe çifutët nuk e vranë dot Muhamedin. Megjithatë, Muhamedi nuk mund të ishte shqiptar. Të gjithë profetët kanë lindur në shkretëtirë aty ku nuk ka ujë dhe nuk ka dimër. Ne kemi shumë ujë dhe shumë dimër.
Imami futi dorën poshtë rrogozit dhe nxori një libër të verdhë me shkronja të mëdha arabe. Ky është Kurani. Është libri me porosi që Allahu i dha Muhamedit përmes të dërguarit të tij, engjëllit Xhebrail. Këtu tregohet se çfarë duhet të bëjë një mysliman. Dhe po ashtu se çfarë nuk duhet të bëjë. Mos harro se gjërat që nuk duhet të bësh, janë më të rëndësishme se ato që duhet të bësh. Kurani është libri i ndalimit dhe jo i lejimit. Ti nuk mund ta lexosh Kuranin, por unë do të të them disa gjëra, të cilat, nëse i pranon, do të të dallojnë ty nga të tjerët, nga të pafetë.
Islam do të thotë paqe. Paqja mund të mbretërojë mes njerëzve nëse ata i dedikohen Allahut dhe ndjekin rregullat që ai ka përcaktuar. Këto rregulla Zoti ia tha Muhamedit që ky t’ia thoshte njerëzve. Muhamedi shkroi Kuranin, megjithëse deri 40 vjeç nuk dinte as shkrim, as këndim, njësoj si ti sot. Kjo është një nga dëshmitë se ai ishte i dërguar i Allahut, porositë e të cilit për herë të parë i erdhën rreth vitit 610 kur ai jetonte në Mekë, me gruan e tij Hatixhe. Gjatë jetës së tij Muhamedi pati shumë gra të tjera. Kur ai vdiq, në prehrin e gruas së tij më të dashur Aishes, Meka, Medina dhe shumica e Arabisë kishin pranuar Islamin. Kurani i ka njohur të gjithë profetët e tjerë përpara Muhamedit, përfshi Musain, profetin e çifutëve dhe Isain e të krishterëve. Por Muhamedi është profeti i fundit. Prandaj dhe Islami është feja e vetme e Allahut. Qëllimi i profetëve të tjerë ka qenë të paralajmëronin dhe të bënin gati botën për misionin e Muhamedit, kështu që të krishterët e kanë detyrim që të kthejnë fenë e tyre në Islam. Jezu Krishti po të ishte gjallë do t’i bashkohej fesë së Muhamedit.
Imami ndaloi dhe e futi Kuranin nën rrogoz. Këto që po them duhet t’i dish sepse të krishterët e fshatit do të të prozvalin dhe do përpiqen të të poshtërojnë kur t’u thuash se je mysliman. Mos u mërzit. Të gjithë profetët janë sharë nga fshati i vet. Ti më the se do të bëhesh mysliman. Unë të pyeta pse. Më the se Islami është një gjë që duhet provuar sepse herët apo vonë të gjithë do të vijnë në Islam. Kjo është e vërtetë. Një ditë, të gjithë do të bëhen myslimanë. Por jo për arsyet që the ti. Unë do të t’i jap arsyet, ti do t’i jetosh dhe më pas do t’ia japësh të tjerëve.
Islami ka pesë kushte. Nëse ti i pranon, atëherë je mysliman. I pranoj, tha ai me një frymë. Ishte ftohtë dhe drita e diellit nga kamaret e xhamisë kishte nisur të dobësohej. Duro, i tha imami. Do të t’i them një nga një. Ngrihu në këmbë.

Ai u ngrit dhe pas tij u ngrit dhe imami. Gjysma e fytyrës i ndriçohej akoma nga drita e pasdites. Gjysma tjetër po kridhej gradualisht në errësirë. Islami dhe Krishterimi janë si hëna dhe dielli, mendoi ai. Të dyja kanë marrë përsipër të ndriçojnë botën, por kur njëri ikën vjen dita dhe kur ikën tjetri vjen nata. Tani jam në muzg. Dielli me hënën po ndërrojnë vendet si Krishterimi me Islamin në shpirtin tim. Deri në fund të jetës do të përpiqem të kuptoj kush është dielli dhe kush është hëna nga të dy, u zotua ai me vete dhe u përqendrua prapë tek imami, fytyra e të cilit kishte hyrë në hije.
A pranon se nuk ka Zot tjetër veç Allahut dhe se Muhamedi është robi dhe i dërguari i tij?
Bota është më e qetë tani që e udhëheq vetëm një Zot. Në kohën e grekëve të lashtë kishte shumë zota që bëheshin xhelozë për njëri-tjetrin dhe bota ishte lëmsh. E pranoj, tha ai.
A pranon t’i falesh Allahut, pesë herë në ditë namaz? E pranoj, por ç’më ndodh nëse falem gjashtë herë? Nuk të ndodh gjë, i tha imami, por nuk duhet ta bësh. Në fillim Zoti i tha Muhamedit se myslimanët duhet të faleshin pesëdhjetë herë në ditë, por Musai, profeti i çifutëve i tha Muhamedit t’i kërkonte më pak falje sepse kjo do të ishte e lodhshme për besimtarët. Pas shumë kërkesave që bëri Muhamedi, numri i faljeve u vendos të ishte pesë. Kjo në saje të çifutëve që bëjnë tregti edhe me faljet për Zotin. Ka pasur të drejtë Musai, i tha ai. Pesëdhjetë herë në ditë do të thotë që mos bënim asgjë tjetër, por veç të faleshim. Allahu na i njeh dobësitë tona, prandaj korrigjon ndëshkimet, sqaroi imami dhe vazhdoi.
A pranon të mbash ramazan? Ç’është ramazani, pyeti ai. Ramazani është muaji i nëntë i vitit. Është muaji kur Muhamedit iu shfaq për herë të parë engjëlli me porositë e Allahut. Ky është dhe muaji i agjërimit, muaji kur myslimanët i dedikohen Zotit të tyre, duke mos ngrënë, duke mos pirë dhe duke mos i prekur me dorë gratë e tyre. Ramazani përbën agjërimin kryesor, ndërsa gjatë vitit Islami ka edhe shumë lloje të tjera agjërimesh, si agjërimi i muajit të shabanit, agjërimi i gjashtë ditëve të muajit sherval, që është muaji që vjen pas ramazanit, agjërimi i ditës së ashures, agjërimi i xhumasë, i ditës së premte etj. këto do t’i mësosh me kohë dhe unë do të të kujtoj herë pas here, por mos harro se agjërimi i ramazanit është kusht për ty si për çdo mysliman tjetër. Gjatë ramazanit as duhet të shash, as të bërtasësh, as të zihesh, as të shpifësh apo të theshmosesh. Nëse të godasin, mos u kthe dorë dhe thuaju se je në agjërim. Agjërimi është shkëputja e njeriut nga kërkesat e trupit, nga stomaku dhe epshet që ndjellin gratë. Ramazanin do ta nisësh pas disa ditësh, sapo të shikosh hënën e re të muajit shtator. Po në qoftë se ka re si ta dalloj hënën, pyeti ai. Asnjë re nuk mund të ndalojë takimin e një myslimani me Zotin e vet, u përgjigj imami. Të krishterët hanë diçka kur agjërojnë, pyeti prapë ai. Si mund të duroj një muaj pa ngrënë? Të krishterët agjërojnë 40 ditë rresht përpara Pashkës dhe po ashtu gjatë vitit kanë agjërime të tjera. Megjithatë, ti mund të hash dy herë në ditë. Do hash diçka të ëmbël, mundësisht hurma me ujë kur perëndon dielli, dhe ky është iftari. Pastaj do falësh namazin e mbrëmjes. Ndërsa në mëngjes, kur fillon agimi, gjithnjë përpara namazit të parë, mund të fusësh një kafshatë në gojë dhe ky është syfyri. Agjërimi është sakrifica më e madhe që një mysliman bën për të respektuar Zotin e vet. Kur agjëron, ti i thua Allahut se nuk ke ardhur në jetë vetëm për të mbushur stomakun tënd me mish kafshe dhe për të fryrë barkun e sat shoqeje me mish njeriu. Po lopët, viçat, delet dhe qengjat e mi a duhet t’i detyroj të mbajnë ramazan, tha ai pafajësisht. Imami bëri një ngërdheshje si i bezdisur e megjithatë vazhdoi. Agjërimi është një sakrificë e ndërgjegjshme. Ty nuk të kontrollon kush nëse ha, nëse pi apo nëse kënaq gruan tënde. Gjatë agjërimit je përballë Zotit dhe ndërgjegjes tënde. Kafsha ka shpirt, por nuk ka ndërgjegje, prandaj vetësakrifikimi i saj nuk parashikohet në Kuran. As Muhamedi nuk e detyronte devenë e tij, Kasun që të agjëronte. Kafshët e tua nuk do të bëhen myslimane sepse edhe para kësaj dite nuk janë të krishtera, shtoi imami. E pranoj, tha ai. E pranoj ramazanin. Kur t’i them gruas se është një kusht ajo do të më kuptojë, kurse kafshët e mia nuk do kuptojnë asgjë dhe do vazhdojnë të më duan njëlloj. Vazhdojmë, nxitoi imami duke parë diellin që fshihej pas dritareve. Pas pak duhet të jap ezanin.

Kushti i katërt i islamit është dhënia e zekatit. Zekat do të thotë që t’u japësh të varfërve ushqim, rroba dhe t’i ndihmosh. Zekati nuk është lëmoshë, por është ndarje pasurie. Muhamedi mendonte se i varfri ka të drejtë të përfitojë nga pasuria e të kamurit. Zakonisht zekati shpërndahet pas sakrificës, pas agjërimit, pra në fund të ramazanit. Mund të japësh edhe para. Ai u mendua një copë herë dhe tha: Në fshat ka shumë të varfër. Nëse unë u jap të gjithëve zekat ç’më mbetet për vete? Ramazani më duket më i arsyeshëm se të detyron të kursesh, kurse zekati paska shumë harxhe. Po a nuk do varfërohem unë një ditë duke i falur vazhdimisht të tjerëve pjesë nga pasuria ime? Atëherë ti do të jetosh duke u ushqyer nga zekati që do të shpërndajnë të tjerët, u përgjigj imami. Ky është Islami. Jep pasuri që të marrësh paqe. A e pranon këtë kusht? Imami po humbte durimin. Atij iu duk se, sikur të rezistonte dhe pak imami do ta nxirrte jashtë duke mos e përzgjedhur si mysliman. Megjithatë, vendosi të bëjë edhe një përpjekje. Përmbushja e këtij kushti, siç ia kishte përshkruar imami, nuk e bindte. Si mund të falte nga një dele, apo një viç në fund të çdo agjërimi? Ti më the se që të bëhem mysliman duhet të plotësoj kushtet e Islamit, guxoi ai të pyeste imamin. Po, i tha imami, ashtu është. Që unë të bëhem mysliman duhet të jap zekat, apo jo? po, tha imami i çuditur nga ngulmimi. Po ai që përfiton zekat a duhet të jetë mysliman? Besoj se po, u përgjigj imami i hutuar. Në fshat unë jam myslimani i vetëm dhe nuk e di sa kohë do të vazhdojë të jetë kështu. Të gjithë të varfrit e fshatit janë të krishterë. A duhet t’i fal pasurinë që Allahu ma dha mua atyre që nuk i falen Allahut? Imami nuk foli, pro instinktivisht vuri dorën mbi Kuranin e mbuluar me rrogoz. A duhet të përfitojnë zekat të krishterët, këtë dua të them, përfundoi ai kur kuptoi se kishte fituar superioritet logjik që në ditën e parë të abetares islame. Këtë nuk e di, i tha imami që u ndie keq. Ndoshta duhet të presësh derisa në fshat të vijnë myslimanët e tjerë. E pranoj, shpejtoi ai. Pranoj se do filloj të jap zekat ditën që në fshat një i varfër do të bëhet mysliman. E pranoj kushtin. Ka akoma? Edhe një, u çlirua imami.

Duhet të shkosh të paktën një herë në jetë në Mekë dhe të rrotullohesh shtatë herë rreth gurit të Qabesë. Sa larg është Meka, pyeti ai. Meka është në Arabi, tha imami. Ky udhëtim zgjat një muaj, duke kaluar nëpër Stamboll. Çdo mysliman duhet të shkojë një herë atje, në Gurin e Qabesë, që është vend i shenjtë për myslimanët. Ai gur është adhuruar që në kohët e lashta, por Muhamedi e ktheu atë në kërthizën e botës islame. Muhamedi u përzu nga Meka prej çifutëve dhe arabëve paganë dhe atij iu deshën disa luftëra, në të cilat u derdh gjak myslimani, për t’u rikthyer në mekë me kokë të rruar siç duhet të bësh edhe ti kur të shkosh. Kur duhet të nisem? Këtë e vendos ti, tha imami. Para se të vdesësh duhet të shkosh. E pranoj, u qetësua ai. Paskam edhe tridhjetë vjet kohë për të shkuar.
Pas kushtit të pestë ndihej më i sigurt. Xhamia ishte pothuajse e errët dhe jashtë zhurmat e qytetit ishin dobësuar. Ai i kishte pranuar të pesë kushtet dhe po priste që imami ta shpallte vendimin e tij. Ka dhe diçka tjetër, u kujtua imami. Çfarë, u acarua ai. Më the se ishin pesë kushte për t’u bërë mysliman dhe unë i pranova. Imami dukej i lehtësuar, si një mami. Sot është dita e parë e lindjes së një myslimani dhe ti duhet të kesh një emër që mund ta zgjedhësh vetë. Nuk ka rëndësi, tha ai. Më thirr si të duash ti imam. Ibrahim, tha imami. Do quhesh Ibrahim. Ibrahimi nuk ka qenë as i krishterë, as çifut dhe as mysliman. Ai është një nga profetët e mëdhenj që Zoti i mësoi të parashikonte të ardhmen. Në kohën e Ibrahimit, njerëzit jetonin më shumë se sot. Ibrahimi rrjedh nga fara e Noes dhe ky rrjedh nga Ademi, që ishte njeriu i parë që Zoti krijoi mbi dhe nga dheu. Nga një brinjë e Ademit Zoti krijoi Havanë që është gruaja e parë në këtë botë. Ademi dhe Havaja patën në fillim dy djem Kainin dhe Abelin. Kaini e vrau Abelin dhe kjo është vrasja e parë e njeriut nga njeriu. Më vonë pema e Kainit u shua nga mëkati i tmerrshëm i vëllavrasjes. Ademi dhe Havaja patën një djalë të tretë Sethin, nga trungu i të cilit buron gjithë njerëzimi. Ibrahimi është degë e këtij trungu. Nga fara e Ibrahimit rrjedhin myslimanët, çifutët dhe të krishterët. Kurani thotë se Ibrahimi pati një fëmijë me skllaven e tij Hagar dhe ky fëmijë u quajt Ismail, që do të thotë i egër dhe fortë. Mirëpo gruaja e tij Sara, që më vonë lindi Isakun, që i dha farë Moisit të çifutëve dhe Jezuit të kaurëve, e zboi skllaven me gjithë Ismailin dhe këta jetuan në shkretëtirë. Ismaili u rrit si njeri i egër në mes të rërës dhe urisë. Dikur, Ibrahimi shkoi në shkretëtirë, takoi të birin dhe të dy ngritën Gurin e Qabesë ku u themelua Meka, vendi ku lindi Muhamedi. Sot, ne myslimanët jemi pasues të kësaj fare. Historinë e Ibrahimit e njohin edhe të krishterët nga Bibla. Ata i thonë Ademit, Adam, Havasë, Eva dhe Ibrahimit, Abraham. Më pëlqen, tha ai. Bukur, tha imami. Mirë se erdhe në islam, Ibrahim i Abdullahut. Çfarë është Abdullahu, u nxi ai. Pranova emrin tim të ri, por im atë ka vdekur dhe unë nuk mund t’ia ndërroj emrin pas vdekjes, ndjesë pastë. Abdullah do të thotë rob i Zotit dhe ky mbiemër i jepet gjithë myslimanëve të rinj si ti, baballarët e të cilëve kanë mbiemra të krishterë që Islami nuk i pranon. Jo, tha Ibrahimi duke e parë imamin në sy. Pranova emrin tim të ri, por mbiemrin nuk e ndërroj. Abdullah duket si budalla dhe nuk mund t’ia lë peshqesh këtë tallje fëmijëve të mi. Nuk e pranoj sikur ta di se kthehem i krishterë siç isha sot në mëngjes. Imami buzëqeshi, por nuk këmbënguli. Iu afrua dhe e puthi në të dy faqet. Paqja qoftë me ty Ibrahim. Shpresoj të jesh një mysliman i mirë. Do përpiqem, tha Ibrahimi dhe u drejtua nga dera e xhamisë. Pa kapërcyer pragun, imami e thirri nga errësira: Ibrahim, ti mund të marrësh deri në katër gra sepse kjo i lejohet çdo myslimani. Është një kusht, pyeti Ibrahimi pa u kthyer. Nuk është kusht, por në qoftë se ty të pëlqejnë gratë Islami ta lejon. Do mendohem, tha Ibrahimi duke dalë. Natën e mirë imam. Mirupafshim, tha imami. Mos harro të bëhesh synet Ibrahim.
Kishte dalë nga xhamia. Nata ishte e gjitha përpara tij.

2. 
Ibrahimi arriti në të gdhirë në fshat. Gruaja flinte dhe ai nuk e zgjoi. Pranë vatrës gjeti darkën që ajo i kishte lënë gati. Mishi ishte akoma i ngrohtë. E zbrazi shpejt kusinë dhe doli jashtë të pinte ujë pusi. Agimi ishte i freskët. Ngriti kokën lart dhe hëna iu duk si një sy deleje i mbyllur. Pasi piu ujë hoqi këmishën dhe lau sqetullat e barkun. Pastaj zbathi opingat dhe fërkoi këmbët me ujë. Bagëtia ishte zgjuar dhe delet lëvizën nën zhurmën e ujit që derdhej. Ai u afrua te vatha dhe ato u gjallëruan. Një shqerrë ende e përgjumur ishte ulur në gjunjë me kokën përmbys dhe atij iu duk sikur po falej. Iu kujtua imami dhe pesë porositë e tij. Ishte dita e tij e parë si mysliman. U fut brenda në shtëpi dhe u ul në gjunjë të falej, por u kujtua se imami nuk i kishte mësuar asnjë lutje. Ndenji ashtu për pak kohë. Duhet të thoshte diçka. Mblodhi fort gjunjët poshtë barkut dhe me fytyrë të kthyer nga vatra tha me zë të ulët, por të plotë: Zoti im i vetëm. Dje isha pa ty. Sot jam me ty. Nesër do të jem te ty. Dje nuk të dëgjoja. Sot të dëgjoj. Nesër më dëgjo. Unë të zgjodha ty para të tjerëve dhe kërkoj që ti të më zgjedhësh mua mes të tjerëve. Më bëj mua më të mirin që unë t’i bind të gjithë se ti je më i miri. Jepi ushqim, shëndet dhe bollëk familjes sime. Sa të më japësh do t’i shumoj dhe do t’i kthej prapë ty, se ti je burimi dhe unë jam uji. Ashtu si uji edhe unë kam vetëm një qëllim, që të kthehem prapë në burim më i pastër dhe më i rëndë.
E përsëriti tri herë lutjen që kishte krijuar vetë. Kur pushoi, fytin e kishte të thatë. Ishte lutja e parë dhe atij i ishte dukur shumë e gjatë. Besoj se mjafton, mendoi dhe lëvizi gjunjët për të qarkulluar këmbët e mpira. Nga pas i erdhi një zhurmë e butë. Çfarë të ka ndodhur, i tha e shoqja. Ai u ngrit, u afrua afër vatrës dhe u shtriq. U bëra mysliman, tha. Ajo hapi gojën sikur të përjetonte një mynxyrë, por nuk foli dot. Ta shpjegoj kur të zgjohem, i tha ai. Tani më sill një jastëk se dua të fle. Gruaja ia solli jastëkun dhe para se të mbyllte sytë ai pa qerpikët e saj që dridheshin.
Gjatë gjithë natës kishte ndjesinë se po flinte nën shi. Kur u zgjua kuptoi se kokën dhe qafën e kishte të qullur. Balli i pikonte pa pushim dhe hunda ishte kthyer në një trampolinë nga ku uji i derdhej në gjoks. Gruaja me sy të skuqur e shikonte me pikëllim. Ç’po bën këtu, e pyeti Ibrahimi. Je sëmurë, iu përgjigj ajo me zë të fikur. Të kam vënë gjithë natën lecka me ujë dhe uthull në kokë për të të qetësuar ethet. Mos lëviz. Do një çaj trëndafili? Jo, i tha ai, dua qumësht. Gruaja u çel dhe nxitoi drejt sepetit. Dora i dridhej kur i dha qumështin. Ai ktheu një gllënjkë dhe mbështeti kokën në jastëk. Gruaja e përpinte me sy. Nuk e beson dot e shkreta, mendoi ai. Si mund ta besonte?
E shoqja ishte nga fisi i krishterë i Xhavellave të Sulit. Këta malësorë kishin luftuar prej shekujsh me turqit dhe nuk e kishin pranuar Kuranin as me shpatë, as me ofiqe. Suljotët ishin krenarë për fenë e tyre dhe besonin se ishin garda e krishterë e shqiptarëve. Ata kishin vrarë në disa raste shqiptarë që kishin ndërruar fenë dhe këtë e bënin për të frikësuar të gjithë ata që, sipas tyre, shisnin fenë te turqit. Ekspeditat e këtyre malësorëve në fshatrat e fushës ishin gjithnjë e më të dhunshme. Herën e fundit, përpara disa muajsh, daja i gruas, Llambro Xhavella, në krye të 100 trimave, kishte djegur dhjetë shtëpi myslimanësh të rinj dhe i kishte detyruar ata që ose të mohonin fenë e re, ose çdo shtëpie do t’i rrëmbehej nga një mashkull. Llambro kishte bindur familjet e mëdha të Sulit që të strehonin djem të vegjël të krishterë, të cilët, sipas tij, duhet t’i shpëtonin nga pabesia e baballarëve frikacakë. Djemtë e Ibrahimit shkonin çdo vit për verim te dajat, në malet e Sulit dhe kur ktheheshin tregonin se kolonia e vogëlushëve të rrëmbyer bëhej çdo vit e më e madhe. Dhe janë çdo vit e më të egër, i kishte thënë një herë i biri, a thua se dajë Llambro i ushqen me barut. Nuk mund ta bëjë këtë dhe me fëmijët e mbesës, mendoi dhe pa gruan që nuk ia ndante sytë duke pritur që ai të fliste. Piu dhe pak qumësht, zgjati dorën dhe e afroi gruan nga vetja.

Nuk jam sëmurë, i tha, jam mysliman. E shoqja nuk lëvizi, por ai ndjeu një ngurtësim në lëkurën e saj. Ajo ishte ftohur papritmas dhe Ibrahimit iu duk sikur po përqafohej me një skelet. Nuk ke pse idhnosesh me mua, vazhdoi të fliste ai. Nuk do ndryshojë asgjë në jetën tonë. Ti je gruaja ime dhe unë do vazhdoj të kujdesem dhe të të mbaj si më parë. Katandia jonë do të shtohet sepse unë besoj se disiplina e Islamit do t’i sjellë mbarësi kafshëve tona. Fshatit do t’i dal për zot vetë dhe ty nuk ka pse të të vijë turp nga unë. Sot, unë jam myslimani i parë në fshat, por do ta shohësh se shpejt shumë të tjerë do të bëjnë si unë. Të krishterët dhe myslimanët kanë një mijë vjet që jetojnë bashkë dhe ne të dy nuk jemi të vetmit që flemë bashkë, por lutemi veç e veç. Kur ika dje në qytet nuk e kisha vendosur dhe prandaj nuk të thashë gjë. U binda kur isha në pazar duke shitur. Shikoja burra dhe gra të krishterë që blinin dhe shisnin me nxitim, a thua se ishin në ditën e fundit të jetës së tyre. Aty pata një ndjenjë përkohshmërie që nuk e kisha provuar kurrë më parë. Këta njerëz e ndiejnë se ajo që po jetojnë është shumë e përkohshme dhe duan ta shijojnë atë që kanë përpara se bota të ndryshojë. Ata e dinë se era që po fryn nga Lindja do ndryshojë jetët e tyre. Veç t’i kishe parë dje gratë që dilnin nga kishat. Dukeshin si në ditën e tyre të fundit të lirisë. Islami po afron dhe era që fryn mbi qytet po sjell rërë shkretëtire. Islami ka rregulla të tjera për burrat, për gratë dhe në përgjithësi për lirinë. Kjo fe vjen si një ushtri që ka ndërtuar perandorinë më të madhe të botës në Stamboll dhe forca e saj është vetëm në fillimet e veta. Në qoftë se nuk e pranon duhet ta luftosh dhe në qoftë se vendos të luftosh mund edhe të humbësh, e në qoftë se humb ke vdekur. Ne shqiptarët e fshatrave të varfër, nuk i rezistojmë dot asnjë ushtrie, sepse në mijëra vjet kurrë nuk kemi pasur ushtrinë tonë që të na mbrojë nga fetë e ushtrive të tjera. Fati ynë dihet. Ne kemi lindur për t’i shërbyer ushtrive dhe feve që kalojnë nëpër tokat tona. Krishterimi ka mijëra vjet që i ka mësuar shqiptarët me rregullat dhe zakonet e veta. Mos kujton se të gjithë shqiptarët u bënë të krishterë duke qeshur në këto 1700 vjet? Jo. me hell dhe me shpatë janë bërë pagëzimet e para. Sa familje janë shkatërruar dhe janë ndarë kur krishterimi erdhi me ushtritë e veta pushtuese. Ne nuk kemi qenë gjithmonë të krishterë dhe nuk kemi pse të jemi të tillë deri në fund të kohës. Tani është koha e Islamit. Paratë, fuqia dhe shteti e kanë qendrën në Stamboll. Kjo u vendos qysh se turqit pushtuan Kostandinopojën në kohën e katragjyshit tim. Që atëherë Islami nuk është ndalur. Edhe grekët do ishin bërë myslimanë nga frika. Por ata kanë një pakt me turqit, sepse kur i dorëzuan Kostandinopojën u vendos që grekët të ishin kombi më i preferuar pas myslimanëve dhe kështu është akoma. Turqit kanë nevojë për artet dhe dijen e grekëve, ndërsa nga ne nuk kanë çfarë të përfitojnë dhe prandaj do të na detyrojnë me hir apo me pahir të marrim fenë e tyre. Në qytet takova një imam, i cili më shpjegoi islamin. Krishterimi dhe Islami, sipas tij, burojnë nga i njëjti trung. Mijëra vjet më parë dy vëllezër, Ismaili, i madhi dhe Isaku, i vogli, u ndanë sepse nënat e tyre ishin të ndryshme. Babai i tyre zgjodhi të jetonte me gruan e tij të ligjshme dhe me djalin e saj, Isakun. Ismaili jetoi me të ëmën skllave në shkretëtirat e Arabisë, aty ku më pas lindi Islami. Nga pasuesit e Isakut lindi Krishti, ndërsa nga pasuesit e Ismailit lindi Muhamedi. Porositë që Zoti i dha Muhamedit dallojnë myslimanët nga të krishterët. Imami m’i tha të pesë porositë dhe unë i pranova sepse m’u dukën të lehta, të shëndetshme dhe pa harxhe. Unë duhet të falem pesë herë në ditë, duhet të agjëroj më shumë se një muaj në vit, duhet t’i jap ushqim dhe veshje të varfërve dhe në qoftë se kam mundësi të shkoj para se të vdes një herë në Mekë ku është vendi i shenjtë i myslimanëve. E ç’bën tjetër një burrë i krishterë, përveçse falet më pak, agjëron më shumë dhe nuk është i detyruar të shkojë në Mekë. Unë mund të kem edhe tri gra të tjera nëse dua. Ti nuk duhet të kesh turp nga unë. Shpejt do bindesh se unë kam bërë zgjedhjen e duhur. Ndoshta zgjedhja ime nuk sjell më shumë lumturi, por unë besoj se ajo sjell më pak dhimbje. Do isha një njeri me fat sikur babai im të ishte bërë mysliman për të mos ma lënë mua barrën e zgjedhjes. Djemtë tanë do ta kenë jetën më të lehtë, ta dish. Kjo sepse babai i tyre mori përsipër ta përballojë vetë sikletin e ndryshimit të fesë duke mos ia lënë atyre.

Kur foli për djemtë, gruaja nisi të merrte frymë. Skeleti i saj u ngroh dhe ai ndiente se si gjaku i saj gurgullonte nëpër kocka si uji i mëngjesit nëpër tubat e çezmës. Pas pak gruaja lëvizi këmbët e ftohta. U shkëput nga ai dhe u ngrit. Sytë i kishte të fryrë, por të thatë dhe pa lot. Më vjen turp nga fshati, tha ajo. Njerëzit e mi në Sul do të më mohojnë dhe ne do të mbetemi fillikat. As do na hyjë njeri në derë dhe as do na pranojnë nëpër dasma dhe morte. Nuk do na shesin më kripë, as bukë, as vaj dhe do na i helmojnë bagëtitë. Gratë do ndërrojnë rrugën kur ti t’u dalësh përpara, burrat do pështyjnë në tokë kur t’i takosh. Më vjen të vdes, rënkoi ajo. Të kishe pritur dhe pak. Kisha dëgjuar se Mihali i Zoicës do bëhej mysliman sepse kadiu i qytetit që ai e furnizon me bulmet ia kishte vënë kusht. Të kishim parë ç’do t’i thoshte fshati Mihalit pastaj të vendosje. Pse duhet të ishe ti i pari?
Ai e piu deri në fund qumështin që ishte ftohur dhe mendoi se ndoshta gruaja kishte të drejtë. Kishte bërë një kapërcim ylberi, por tani nuk mund të kthehej më pas. Nuk e di a duhej të isha i pari, por nuk mund të isha i dyti, tha ai duke u çuar. Atëherë gruaja iu afrua dhe iu ngjit për trupi. Unë jam martuar me një të krishterë dhe do vdes me një mysliman, u zotua ajo duke ia hedhur krahët rreth belit. M’u beto për Krisht që nuk do t’i bësh djemtë myslimanë dhe nuk do marrësh gra të tjera, siç thotë feja jote. Gruaja i kishte mbështetur kokën në sup dhe atij iu dhimbs. Në fund të fundit ajo ishte si gjithë gratë e tjera, myslimane apo të krishtera. Skeleti i saj ishte dashuria, mishi i saj ishte xhelozia. Vetëm vdekja mund të ndajë xhelozinë nga dashuria, mendoi ai dhe u ndie më i qetë. Sikur gruaja të mos ishte xheloze do ta kisha jetën më të vështirë, ngushëlloi veten. Ta premtoj, i tha ai duke e shtrënguar pas kurmit të vet dhe shtoi: Djemtë që kanë lindur nuk do bëhen myslimanë dhe unë nuk do marr grua tjetër deri ditën që ti do lindësh një vajzë.
Nuk do t’i gëzohem asaj dite, tha gruaja dhe vuri dorën mbi bark sikur po i jepte një urdhër mitrës së vet.
Më quaj Ibrahim, i tha ai. Është emri i profetit të parë që ishte babai i Ismailit dhe i Isakut. Ti mund të më thërrasësh Abraham.

3. 
Kur prifti hyri në fshat pas tri ditësh, pleqësia e priste e mbledhur. Kolera islame ju hyri në shtëpi, i tha burrave të fshatit pa i përshëndetur. Në qoftë se nuk e izoloni, do t’ju përpijë të gjithëve një nga një.
Lajmi se një nga burrat ishte bërë mysliman e tronditi fshatin.
Gratë ndezën qirinj që nuk u shuan për shtatë ditë me radhë. Burrat, të cilët ndiheshin më fajtorë për tradhtinë e një anëtari të gjinisë së tyre, e mbytën hidhërimin e ditëve të para me raki. Dikush betohej se, nëse pleqësia e lejonte, ai do shkonte natën dhe do ta vriste Ibrahimin. Një tjetër tha që shtëpia e myslimanit të rrethohej me një kanal të lartë dhe kështu ai do jetonte në një ishull të pakalueshëm brenda fshatit. Të thërrasim priftin, propozoi një tjetër. Atij i takon të na thotë se çfarë duhet të bëjmë kur delet braktisin vathën e Zotit dhe shkojnë të ushqehen me dorën e turkut.
Kur prifti, që u bënte mesha një herë në katër të diela, erdhi nga qyteti, i lodhur dhe i pluhurosur, shumicën e burrave e gjeti të pirë. Ata filluan të flisnin të gjithë njëherësh dhe në atë rrëmujë priftit iu desh të ndërhynte disa herë për të shuar zënkat mes tyre. E tregonin në mënyra të ndryshme historinë e Ibrahimit, pastaj kundërshtonin versionet e njëri-tjetrit, bërtisnin, akuzonin shoku-shokun dhe pastaj priftin se indiferenca e tij ndaj fshatit do t’i joshte njerëzit avash-avash drejt fesë tjetër.
Pushoni kaurë të dehur, bërtiti prifti që kishte humbur durimin. Një ditë kjo do të ndodhte e ju nuk mund të bënit përjashtim. Islami është një kolerë që ka një mijë vjet që përhapet me majën e shpatës. Miliona njerëz në Lindje jetojnë nën këtë epidemi, por duke qenë të gjithë njëlloj të sëmurë nuk kuptojnë se nga se vuajnë dhe as nuk përpiqen ta shërojnë veten. Fshati juaj është një pikë uji në oqeanet e feve të mëdha. Zoti përcaktoi kufijtë mes këtyre oqeaneve dhe ky kufi ishte Kostandinopoja. Myslimanët e shkelën kufirin që Zoti kishte vendosur mes territoreve fetare kur pushtuan këtë qytet grek aty ku takohen oqeanet. Qysh nga ajo ditë ujërat e papastra të Islamit derdhen në oqeanin tonë dhe sot ato ndotën dhe fshatin tuaj. Kur linda unë, vetëm një në dhjetë shqiptarë ishte mysliman. Tani që jam në mes të jetës, myslimanët bëjnë tre shqiptarë në dhjetë. Shpresoj që kur të vdes të mos e kenë kaluar gjysmën e dhjetës.
Prifti ndaloi dhe mori frymë thellë. Burrat dukeshin më të vegjël nën mjegullën e duhanit që pinin pa pushim.
Ju e dini se çfarë i tha Jezu Krishti Pjetrit natën e fundit, vazhdoi ai. Kur gjeli të këndojë tri herë do më kesh mohuar tri herë. Edhe unë shoh mohues midis jush. Shumë shpejt në këtë fshat do ketë myslimanë të tjerë dhe unë dua të kuptoj pse. Pse, o shqiptarë, e keni kaq të lehtë të mohoni fenë e parë? Mohoni për para, apo mohoni nga frika? Mohoni nga padija, apo mohoni nga varfëria? A e keni pyetur veten pse nuk keni pasur kurrë shtetin tuaj, pse nuk keni pasur kurrë shenjtorët tuaj, pse nuk keni akoma libra në gjuhën tuaj, pse nuk keni shkollat tuaja dhe pse nuk keni flamurin tuaj? Jua them unë pse. Sepse ju nuk e keni besuar Krishtin. Atë e keni pranuar si një nënshtrim ndaj perandorive që ju kanë qeverisur. E keni pranuar fenë si të ishte një taksë shpirtërore, së cilës mund t’i shmangesh me dredhi. Perandoritë, deri ditën kur ra Kostandinopoli, ishin të krishtera dhe ju ishit të krishterë. Tani perandoria juaj është myslimane dhe ju po mbani radhë në Islam. Ju bëheni me fenë e pushtuesit tuaj dhe prandaj nuk do keni kurrë shtetin tuaj sepse kur pushtuesit të ikin, ju do të bëheni me pushtuesin e ri.
Burrat ishin lëshuar në stolat e tyre. Ligjërata e priftit i kishte bërë esëll. Mos na fyej, o grek, i tha dikush. Ne të kemi thirrur të na ndihmosh. Ti po na thua që të bëhemi grekë që të mos bëhemi myslimanë?
Ishe shumë i hidhur hirësi, foli burri më i moshuar që ishte dhe kryetari i pleqësisë. Dhoma ra në qetësi. Zotrote na the se shqiptari nuk është një i krishterë i pastër dhe një ditë mëkati do ta çojë atë në Islam. Unë kam vendosur të jem edhe pak kohë në këtë botë. Gjithë jetën time i jam lutur Zotit që t’i jepte paqe dhe bukë fëmijëve të mi dhe fëmijëve të fëmijëve të mi dhe Zoti shpesh më është përgjigjur. Sa jam gjallë kam pasur bukë, por kurrë nuk kam pasur paqe. Bukën e kam fituar vetë, paqen ma kanë marrë një herë grekët dhe një herë turqit. Ne jemi të krishterë, grekët janë të krishterë dhe paqe nuk ka. Tani po vijnë turqit që thonë se bukën duhet ta sigurojmë vetë, ndërsa paqen do të na e sjellin ata. Turqit thonë se, nëse nuk e pranojmë paqen e tyre, do të na e marrin dhe bukën dhe tokën. E ata me paqe kuptojnë Islamin, apo jo? unë sa të vdes do mbetem i krishterë, siç kam lindur. Turqit thonë se toka është e perandorisë, ndërsa ju grekët thoni se feja jonë është feja juaj sepse ungjijtë janë shkruar në greqisht. Unë nuk do jem gjallë, por di që një ditë stërnipërit e mi do t’i kenë të dyja dhe askush nuk do mund t’ua marrë më, as fenë, as tokën dhe as gratë. Prandaj të kemi thirrur, të na thuash se ç’duhet të bëjmë që myslimani i fshatit tonë mos shumohet me vajzat tona dhe mos ushqehet me bukën tonë, megjithëse ti nuk beson se Krishti dhe shqiptari mund të jetojnë në të njëjtin trup, pa e tradhtuar njëri-tjetrin. Plaku pushoi nën vështrimin admirues të burrave të tjerë.
Prifti u mendua një copë herë dhe foli. The atë që mendoj prej disa kohësh, i tha plakut. Shqiptari dhe Krishti nuk jetojnë dot bashkë përjetësisht. Shqiptari beson se është i varfër sepse Krishti nuk kujdeset për të siç kujdeset për grekët dhe prandaj ai e tradhton Krishtin sepse ndihet i tradhtuar. Koha do na e thotë se kush ka tradhtuar i pari ndër të dy dhe atë ditë ky gjykim do jetë ose një ngushëllim i madh, ose një pikëllim i madh për shumë myslimanë shqiptarë. Por sot ne kemi shumë pak fakte për të provuar çka po them. Tradhtia është në ditët e saj të para. Megjithatë, detyra ma do që unë të përpiqem që ajo që besoj të mos ndodhë. Prandaj kam ardhur. Në qytet ka shumë shqiptarë që janë bërë myslimanë. Ne vendosëm që t’i izolojmë dhe prandaj të krishterët nuk janë më gjitonë me myslimanët. Ata jetojnë në një lagje të veçantë, e cila po rritet përditë. Kanë çezmat dhe dyqanet e tyre. Të krishterët po ashtu. Takohen vetëm të dielave në ditën e pazarit. Fise të tëra janë ndarë sepse një vëlla është bërë mysliman dhe të tjerët kanë mbetur të krishterë. Martesat mes fëmijëve të dy feve nuk lejohen më. Ju thashë se kjo do të ndodhë edhe në fshatin tuaj sepse myslimani ka pas tij kadiun, asqerin, dervenxhiun dhe pashain. Sot, ata janë më të fortë. Por ju duhet të jeni më të zgjuar. Turqit kanë shpatën, por të krishterët kanë mendjen. Ky ballafaqim mes shpatës dhe mendjes do bëjë që ju të mbeteni shumicë në fshatin tuaj. Duhet ta izoloni Ibrahimin që të gjithë të kuptojnë se në këtë fshat nuk mund të jetosh dot si mysliman. Por edhe në qoftë se të tjerë do t’i bashkohen Islamit, shumë shpejt ata do kacafyten. Turqit janë si ujqit. Pasi shumohen vrasin njëri-tjetrin. Ju duhet ta ushqeni zjarrin që ata kanë në shpirt. Kjo është dredhia që duhet të përdorni

Do t’ju rrëfej një histori për fëlliqësitë e tyre, tha prifti. Përpara njëqind e tridhjetë vitesh, të parët e fesë myslimane në Stamboll dërguan një dervish për të përhapur islamin ndër shqiptarë. Pasi mori fermanin e Sulltanit, ky u nis për në Berat. Qëndroi një kohë aty, mësoi shqip dhe më pas u vendos në Tepelenë. Aty filloi të ndihmonte jetimët, sakatët dhe të varfrit. Shpërndante ushqim dhe ndihma që turqit ia dërgonin nga Stambolli për të joshur të krishterët. Shumë shpejt emri i Demir Hanit u përhap në të gjithë zonën dhe njerëzit filluan ta besojnë si të ishte shenjt. Madje, ndjekësit e tij, që ai i kishte kthyer në myslimanë, hapën fjalë se Demir Hani bënte mrekullira dhe kishte aftësi të shëronte njerëz, vetëm duke i prekur. Të sëmurë, të gjymtuar dhe gra gdhiheshin në radhë që Demir Hani t’i prekte me dorë dhe t’i nxirrte xhindet nga trupat e tyre, siç thoshte ai vetë. Dikur, një bajraktar mysliman, gruaja e të cilit nuk pillte, vendosi të dërgojë të shoqen te Demir Hani. Ajo ishte e re dhe shumë e bukur. Demiri e mbajti gruan një muaj dhe përditë mbyllej me të në dhomat e veta larg syve të dervishëve të tjerë. Pas një muaji, e dërgoi në shtëpi dhe i tha burrit të saj se e shoqja ishte shëruar. Burri i gëzuar ra me gruan e vet dhe pas nëntë muajsh lindi një djalë. E ëma dhe babai kishin qëlluar të dy të verdhë, të gjatë dhe me sy blu si gjithë malësorët shqiptarë, ndërsa djali doli i shkurtër dhe pis i zi. Fshati filloi të përqeshte bajraktarin. Gruaja u shastis, ndërsa burri e rrahu dhe e la pa bukë që t’i tregonte të vërtetën. Pas tri javësh pa bukë dhe pa ujë, e rrahur dhe e poshtëruar gruaja tregoi se kur ishte në Tepelenë Demir Hani e kishte detyruar të binte me të duke i thënë se ky është vullneti i Zotit dhe asgjë e keqe nuk do t’i ndodhte asaj. Bajraktari i çnderuar u nis në Tepelenë për të vrarë Demir Hanin. E rrethoi teqenë dhe i bëri thirrje të dilte jashtë që të merte ndëshkimin e merituar. Për dhjetë ditë Demir Hani rezistoi. Teqeja ishte e mbushur me ushqimet që ai ua shpërndante njerëzve. Një natë, Demir Hani e ftoi bajraktarin të takoheshin që t’i shpjegonte çfarë i kishte ndodhur gruas së tij. I përvëluar për të marrë vesh të vërtetën bajraktari u fut në teqe dhe aty Demir Hani e vrau me sëpatë. Viktima ishte njeri me influencë dhe gjithë tepelenasit filluan të flisnin kundër Demir Hanit. Po ashtu gra dhe vajza të tjera, e madje dhe djem të vegjël rrëfyen se kur ata shkonin për t’u shëruar, Demir Hani i prekte me dorë në vende të ndaluara dhe disa prej tyre i kish fëlliqur. Fjala shkoi deri në Stamboll dhe paria myslimane u ankua te Sulltani se Demir Hani po përdhoste Islamin me veprime, të cilat i trembnin shqiptarët që donin të bëheshin myslimanë. Për shkak të turpeve të Demir Hanit shumë myslimanë e braktisën Islamin. Fshati i bajraktarit u mblodh dhe më shumë se 50 burra myslimanë dogjën Kuranin dhe u betuan se kurrë më nuk do tradhtonin Jezu Krishtin. Pas disa kohësh, Sulltani dërgoi një ferman ku ngarkohej një nga dervishët e afërt të Demir Hanit që t’i priste atij kokën. Ky e zbatoi. Thonë se atë ditë Demir Hani vrapoi nëpër teqe deri në mbrëmje duke mbajtur kokën e tij në duar. Muaj më vonë edhe dervishit që vrau Demir Hanin iu pre koka po me urdhër të Sulltanit. U tha se ishte ky që kishte sajuar dhe shpifur gjithë ato histori të fëlliqura që t’i zinte vendin Demirit dhe t’i rrëmbente pasurinë që kishte fituar.

Kur prifti pushoi, burrat dukeshin të lodhur. Kishin tri ditë pa gjumë dhe prifti akoma nuk po iu thoshte se ç’duhej të bënin me Ibrahimin.
Gjatë tri ditëve që ata rrekeshin të gjenin një mënyrë për të përballuar bashkëjetesën me të, Ibrahimi vazhdonte jetën e tij qetësisht sikur asgjë të mos kishte ndryshuar. Çdo mëngjes herët ai shtronte një rrogoz në oborrin e shtëpisë, ulej në gjunjë dhe falej. Ata që e kishin parë këtë rit tregonin se myslimani falej pa zë. Lutja e tij ishte shumë e shkurtër. Më pas, Ibrahimi merrej me kafshët e veta. Ditën e dytë ai kishte shkuar të shihte vëllanë e tij, Vasilin. Ky, në mungesë të një vendimi të pleqësisë, i kishte hapur derën e shtëpisë dhe e kishte pritur. Vasili iu tha burrave të pleqësisë se Ibrahimi dukej i qetë dhe në humor. Qetësia e tij e kishte shpërqendruar Vasilin, i cili priste që i vëllai të shfajësohej për damkën që i kishte vënë familjes. Për një kohë të gjatë, të dy kishin biseduar për thatësirën e gjatë të atij gushti dhe për asgjë tjetër. Pastaj Ibrahimi e kishte pyetur se çfarë vendimi kishte marrë pleqësia. Vasili ishte bërë nervoz dhe i kishte thënë se shumë anëtarë të pleqësisë donin ta dëbonin nga fshati. Ibrahimi rinte përballë të vëllait dhe nuk fliste. I qetë dhe pa e ngritur zërin i tha: Ti je mbyllur në fshat dhe nuk di ku po shkon bota Vasil. Turqit janë sot fuqia më e madhe që ka parë njerëzia. Shumë shpejt dallga e Islamit do të mbysë fshatrat tona. Ata kanë para dhe asnjë ushtri nuk mund t’iu bëjë ballë. Në Janinë të gjithë e dinë se herët apo vonë turqit do të kenë gjithçka në dorë. Shqiptarët atje çdo ditë bëhen myslimanë. Për ne shqiptarët Islami është e vetmja rrugë për të na dalluar nga grekët. Turqit na kanë me sy të mirë dhe unë besoj se ata do të na e lënë ne në dorë këtë vend, për inat të grekëve. Por që kjo të ndodhë ne duhet të marrim fenë e tyre. Është e vetmja mundësi që ne të bëjmë prokopi dhe pas qindra vjetësh të qeverisim veten tonë dhe grekët. Ky fat nuk troket çdo ditë në derë. Asnjë shqiptar me mend në kokë nuk duhet ta humbë këtë mundësi.
Vasili nuk fliste, por e shihte vëllanë si i ndërkryer. Koha do tregojë nëse kam pasur të drejtë, kishte vazhduar Ibrahimi. Ti je vëllai im e unë jam vëllai yt dhe feja nuk mund të na ndajë. Megjithatë, unë jam i vendosur të pranoj çdo vendim që do të marrë pleqësia, por nëse dikush prek familjen time, apo më kërkon të iki nga fshati, ta dini se unë do luftoj. Nuk mund ta shkulësh rrapin nga rrënjët pa gjakosur dorën. Ti mund të vish kur të duash në shtëpinë time dhe unë do të vij nëse më pranon.
Kështu ishin ndarë dy vëllezërit. Kur Vasili ia tregoi priftit dhe pleqësisë së fshatit takimin me Ibrahimin, burrat u xhindosën dhe thanë se ata nuk mund të pranonin kërcënimet e një myslimani prandaj vendimi duhej marrë një orë e më parë. Vasili nuk fliste, por dukej se e vuante gjyqin që fshati po i bënte të vëllait.

Mëkat, tha prifti, pasi dëgjoi shpjegimet e Ibrahimit. Më i zgjuari prej jush qenka bërë mysliman. Nuk do ta keni kollaj ta thyeni këtë njeri. Ç’duhet të bëjmë, e pyeti Vasili që rrinte në këmbë sikur priste një urdhër. Ky njeri nuk mund të mposhtë një fshat, foli prifti. Fuqia e tij qëndron te dobësia juaj. Ju e keni dashur dhe e keni respektuar prandaj sot jeni të përçarë dhe të pavendosur. Betejën e parë me ju sapo e ka fituar. Jam i bindur që ai fle tani i qetë me Zotin e tij të ri, ndërsa ju keni tri ditë që nuk dini çfarë të bëni për të mbrojtur Zotin tuaj. Fol, i thanë burrat priftit. Ç’të bëjmë?
Si në një sallë gjyqi, prifti u çua në këmbë dhe ashtu bënë të gjithë burrat pas tij, përveç kryetarit të pleqësisë.
Ibrahimi duhet të vuajë për fyerjen që i ka bërë fshatit, shpalli prifti. Atij as nuk do t’i shitet, as nuk do t’i falet grurë, kripë, bukë, miell, vaj dhe asgjë tjetër që hahet. Askush nuk do të prekë mish nga kafshët e Ibrahimit. Askush nuk do të çojë kafshët e veta për t’i shëruar tek Ibrahimi. Askush nuk do të martojë vajzat e veta me djemtë e Ibrahimit. Askush nuk do të ngrejë shtëpi pranë Ibrahimit. Gjitonët do t’i mbyllin dritaret që shohin nga shtëpia e tij. Rruga përpara shtëpisë së Ibrahimit nuk do të shkelet nga asnjë i krishterë. Atij do t’i mbyllet dera e shtëpisë së të krishterit, përveçse kur ka morte. Gratë e krishtera nuk do t’i japin dorën Ibrahimit. Burrat do ta qëllojnë Ibrahimin vetëm nëse ai do të hyjë në kishë apo në qoftë se ai sulmon një të krishterë. Nëse Ibrahimi vdes, ai nuk do të varroset bashkë me të krishterët. Vajzat e Ibrahimit, të krishterët do t’i respektojnë sepse ato janë viktima të tradhtisë së babait. Djemtë e tij do vuajnë ndëshkimin njëlloj si i ati i tyre. Ata zhvishen nga të drejtat për t’u zgjedhur në pleqësi dhe për të ndjekur meshat dhe shkollat e krishtera. Duke filluar nga sot, për dyzet ditë, asnjë i krishterë nuk do t’i thotë Ibrahimit mirëmëngjesi dhe natën e mirë dhe po ashtu askush nuk do t’i flasë gjatë kreshmës. Nuk ka urim për myslimanin.
Kur prifti mbaroi, burrat u panë në sy. Ata prisnin ndëshkime më të rënda. Ishin përgatitur ta dëbonin dhe disa do ishin të gatshëm ta vrisnin myslimanin. Por i vëllai i Ibrahimit ishte aty dhe ata nuk folën për ndëshkime më të ashpra. Prifti e ndjeu se pleqësia mbeti e pakënaqur. Kur njëri prej tyre tha nëpër dhëmbë se kisha po toleronte Islamin, prifti i tha: Biri im, myslimanin po e vrave, të vret; po e le pa bukë, të vjedh; po nuk i fole, çmendet. Më mirë një i çmendur se një mysliman.
Duke dalë, Vasili iu afrua priftit. Babai na la një tokë mua dhe vëllait. Ne e kemi punuar bashkë dhe familjet tona kanë ndarë të korrat përgjysmë. Si thua a duhet ta punoj tokën me Ibrahimin tani që ai është mysliman? Prifti ndaloi dhe u përgjigj: Babai juaj e kishte përfituar atë tokë si i krishterë. Ju e keni trashëguar si të bijtë e një të krishteri. Vëllai yt nuk është më i krishterë dhe ajo tokë është e jotja, sa kohë që ti nuk je mysliman.

4

Pleqësia u shpërnda menjëherë dhe prifti e la fshatin. Kjo është nata e tyre e fundit në paqe, mendoi. Çdo gjë do jetë ndryshe nesër. Mbi qytet hëna e re shtrihej si një kumbull mbi një kadife blu. Kur prifti hyri në shtëpi imami kishte filluar të këndonte majë xhamisë. Ishte dita e parë e ramazanit. Ibrahimi nuk kishte fjetur gjithë natën duke pritur që Vasili të vinte për t’i treguar vendimin e pleqësisë së fshatit. Por i vëllai nuk u duk. Ulur në oborr vështronte hënën e re. Ishte shenja që lajmëronte ramazanin siç i kishte thënë imami. U ul në gjunjë dhe u fal, pastaj shkoi të flinte vetëm pranë vatrës. Kur u zgjua, e shoqja e pyeti se pse nuk kishte ardhur në shtrat dhe ai i tha se kishte filluar ramazani dhe gjatë këtij muaji myslimani nuk ha, nuk pi dhe nuk e prek gruan me dorë. I mjeri ti, i tha gruaja. Ku e gjete këtë fe që të ndalon gjërat që do më shumë në jetë?
Kur dielli u ngrit mbi çati, një zhurmë e madhe dërrasash dhe gozhdësh që nguleshin mbi to e nxori Ibrahimin me nxitim në oborr. Gjitoni i tij, Mihali i Zoicës bashkë me të vëllanë dhe dy të tjerë kishin marrë disa dërrasa të mëdha dhe po ia vinin dritares. Mirëmëngjesi, i tha Ibrahimi dhe u afrua. Asnjëri prej tyre nuk u përgjigj. Mirëmëngjesi, i tha ai prapë, ku i keni lënë veshët, or miq? Sërish as Mihali dhe as të tjerët nuk reaguan. Ç’ju kam bërë, u çor Ibrahimi, ju kam ngrënë bukën? Katër burrat vazhdonin punën. Ibrahimi rrinte pa lëvizur dhe i shikonte. Pas pak dritarja e Mihalit ishte e mbyllur. Atë ditë, gjashtë dritare të fshatit që shikonin shtëpinë e Ibrahimit u zhdukën. Nga rruga e tij nuk kaloi askush.
Pasdite, Ibrahimi, i lodhur nga agjërimi dhe i mërzitur nga poshtërimi, doli të bëjë një shëtitje nëpër fshat. Kushdo që rastisi as e pa në sy dhe as i foli. Dy djem të vegjël që luanin cinglash sa e panë, hodhën shkopinjtë dhe hynë në shtëpi duke thirrur në panik: Nënë myslimani, erdhi myslimani. Dera u mbyll me forcë.
Kur u kthye në shtëpi, e shoqja po qante. Çfarë ke, pyeti ai. Shkova të marr kripë, nuk më dhanë. Kërkova miell për bukë, nuk më dhanë. Kërkova vaj, po ashtu. Ç’po ndodh me ne Ibrahim? Të folën, i tha ai. Më nxinë, jo më folën, rënkoi gruaja. Më thanë se nuk ka bukë dhe vaj për familjen e myslimanit. Renda te Hana, gruaja e tët vëllai dhe më nxori me duar bosh. Yt shoq na ka turpëruar, më tha. Për ju nuk ka ushqim në fshatin tonë. Asnjë vajzë nuk do t’i jepet djemve të tu. Tani toka i përket Vasilit sepse burri yt ka humbur të drejtën e trashëgimisë. Kur e pyeta se kush i ka vendosur gjithë këto, më tha se këtë vendim e ka marrë pleqësia dhe gjithë fshati e ka pranuar.
Ibrahimi mbylli derën e shtëpisë me shul dhe i kërkoi gruas një lugë sheqer. Ka dhe pak për nesër, i tha ajo duke i dhënë sheqerin. Është koha e iftarit dhe imami më tha se duhet të fus në gojë diçka të ëmbël, u justifikua ai. Lëpiu buzët dhe u ul për t’u falur në sy të gruas që e shikonte me dhimbje.
Atë natë i vunë fëmijët për të fjetur më herët dhe secili u shtri në dhomën e vet. Kur u zgjua në mes të natës për t’u bërë gati për syfyrin, ndjeu në hundë erën e diçkaje që digjej. Vatra ishte e pandezur dhe ai hapi portën e shtëpisë. Disa metra jashtë oborrit, në mes të rrugës, digjej një kryq i madh i ngulur vertikalisht në tokë. Ibrahimi u frikësua se mos zjarri i merrte drutë që kishte në cep të oborrit dhe u afrua. Katër burra që ishin fshehur pas zjarrit ia dhanë vrapit. Kur u larguan, në një distancë që ai nuk mund t’i shquante, njëri prej tyre ndaloi dhe i thirri: Ibrahim, o derr, Muhamedi të pret në ferr. Tre të tjerët e përsëritën si refren disa herë dhe të gjithë bashkë u zhdukën, pas një muri. Ibrahimi iu avit kryqit, që kërcente pa ritëm mbi kokën e tij. Mendoi ta shkulte nga toka dhe ta shuante zjarrin, por e tërhoqi dorën dhe nuk e preku. Tymi ngrihej lart dhe pas pak e mbuloi hënën si një perçe gri. Kryqi u dogj i patrazuar deri në mesditë. Kur u zgjuan, djemtë filluan të loznin rreth kryqit. Ibrahimi i ndiqte rrotullimet e tyre dhe mendonte me vete se jeta e njeriut duhet të ishte si kjo lojë kalamajsh. I vjen rrotull kryqit gjithë jetës që të mos digjesh në zjarr.

Kur djemtë u futën në shtëpi e pyetën Ibrahimi se kush e kishte ngulur kryqin e djegur para shtëpisë së tyre. Fshati, u përgjigj Ibrahimi. Djemtë panë njëri-tjetrin të hutuar. Ishte përgjigjja që prisnin më pak. E ka ngulur fshati që të ruhet nga rrufetë e Zotit, shtoi i ati.
Për një javë Ibrahimi nuk doli nga shtëpia. Falej në orët e caktuara, nuk hante, nuk pinte, merrej me kafshët e veta dhe kalonte kohën duke biseduar me djemtë. E shoqja shkoi dhe një herë tek e kunata, por ajo sërish e nxori me duar bosh. Fshati i mbeti besnik vendimit të pleqësisë. Askush nuk kaloi përpara shtëpisë së Ibrahimit. Në kohën që Ibrahimi falej, kambana e kishës së vogël gjëmonte pa pushim. Çdo natë, katër burrat shfaqeshin përpara shtëpisë, ngulnin një kryq të ri që shkëlqente në errësirë dhe pastaj i vinin flakën. Pas një jave, rruga përpara shtëpisë dukej si varrezë me kryqe të rrëzuar. Ushqimet e tyre pothuajse kishin mbaruar. Gruaja i dha djemve kos dhie dhe mollë të pjekura nga të shtëpisë dhe filloi të qante. Do iki në qytet, tha Ibrahimi. Do gjej diçka për të ngrënë. Kthehem në darkë. Thirri djemtë dhe i porositi se pa ardhur ai askush nuk duhej të dilte nga shtëpia. Do vij me ty, i tha djali i madh. Jo, i tha Ibrahimi. Sa kohë nuk jam unë, ti je i zoti i shtëpisë, por mos e kalo derën e oborrit pa u kthyer unë. Po nëse ti nuk kthehesh, e pyeti i biri. Ibrahimi bëri sikur nuk e dëgjoi dhe u nis.

Kur hyri në qytet, dielli po perëndonte. Frymën e mbajti te xhamia. Imamin e gjeti të ulur mbi rrogoz me një tas hurma përpara. Selam Alekum, Ibrahim. Bujrum në iftarin tim. Ibrahimi u ul mori një hurmë dhe goja e tharë nga rruga iu ndez më keq. Fëmijët e mi janë pa bukë, i tha Ibrahimi dhe i tregoi javën e tij të tmerrshme. Jam gati të vras për të shuar urinë e tyre. Imami e dëgjoi deri në fund dhe kur mbaroi i tha: Zoti po të vë në provë. Të ka lënë pa bukë, pa miq dhe pa vëlla që të kuptojë se sa mund të sakrifikosh për të fituar dashurinë e tij të mëshirshme. Muhamedi vuajti 20 vjet, më keq se ti, që të fitonte emrin që i njohim sot. Mbaje ramazanin deri në fund që të pastrosh shpirtin tënd nga urrejtja dhe mëkati. Mos harro se gjatë këtij muaji të shenjtë nuk duhet të mallkosh dhe as të vrasësh njeri. Zoti ka gjithmonë bukë për robtë e tij. Imami u ngrit, shkoi në cep të xhamisë dhe i mbushi një torbë me miell, sheqer, vaj, kripë dhe ullinj. Merri dhe këto hurma që aq shumë i pëlqenin profetit dhe çoja fëmijëve të ëmbëlsohen. Po si mund të vazhdoj kështu, i tha Ibrahimi. Këto ushqime nuk zgjasin më shumë se disa ditë dhe djemtë do të m’i marrë prapë uria. Duro, i tha imami. Kur t’i mbarosh këto, Zoti do të të dërgojë një shenjë. Nisu tani se vajti vonë dhe të presin.
Ibrahimi u përshëndet me imamin dhe doli nga xhamia. Pas pak u errësua. Dielli perëndoi dhe u fut në torbën e tij të mbushur. Rrugën e bëri thuajse me vrap.
Në mesnatë, arriti në fshat i rraskapitur, por i çliruar. Një turmë me burra dhe gra ulërinin përpara shtëpisë. Sapo panë Ibrahimin u bënë si të tërbuar. Gratë filluan ta shanin, burrat e shtynë dhe e goditën. Ibrahimi nuk ktheu dorë, por shtrëngoi torbën fort dhe eci drejt shtëpisë. Nuk po kuptonte gjë, por mendonte për djemtë dhe për gruan. Duke ecur mes grushteve të burrave dhe mallkimeve të grave i doli përpara i vëllai, Vasili. Edhe ti Vasil, e pyeti Ibrahimi. Unë po i mbaj, u përgjigj i vëllai duke mos e parë në sy. Do ishte bërë hataja. Yt bir është çmendur. Thuaji të lirojë Mihalin se ka gjithë natën që e mban brenda dhe thotë se do ta vrasë. Ibrahimi nuk donte të dëgjonte më dhe u sul drejt shtëpisë. Gruaja e kishte parë dhe i hapi derën. Pa e lënë të fliste, i tregoi me zë të fikur ç’kishte ndodhur. Katër burrat kishin ardhur në mes të natës për të djegur kryqin. Atë natë, ata duket se kishin pirë sepse qeshnin dhe shanin me të madhe dhe duke bërë shenja në drejtim të shtëpisë këndonin me sa kishin në kokë: Ibrahim, o qafir, do të zhdukim me pahir, mysliman nga taksirati, nuk ka vend për ty fshati, Muhamedi është synet, Ibrahimi është lanet. Kur kryqi filloi të digjej deri në majë, burrat u larguan si përherë dhe unë u shtriva të fle, tha gruaja. Pas pak, dëgjova të bërtitura në oborr dhe kur dola pashë tët bir, që mbante për zverku njërin nga burrat dhe e tërhiqte për nga shtëpia. Duhet të ketë dalë nga dritarja dhe i është vënë pas nëpër fshat derisa e ka zënë, shtoi ajo. Ku është futur, e pyeti Ibrahimi. Në qilar i ke të dy, bëri me kokë ajo.

Kur Ibrahimi hyri në qilar, i biri me një thikë në dorë ishte ulur në shesh. Në fund të qilarit, në errësirë, Mihali i Zoicës ishte i lidhur si bagëti nga këmbët. Gomar, i thirri të birit, të thashë të mos dilje nga shtëpia pa ardhur unë. Djali u ngrit në këmbë dhe faqja e njomë iu djersit. I ati e kishte fyer në sy të presë së tij dhe kjo e kishte zhburrëruar. Ibrahimi e kuptoi dhe iu drejtua Mihalit. Ç’pate me familjen time, o bukëshkalë? Më liro, iu lut Mihali. Për atë Zot nuk kam më punë me ty. Edhe dritaren që zura me dru do ta hap, le të thotë ç’të dojë pleqësia. Mos e beso baba, i foli i biri nga prapa. Po e lirove, ata do të vijnë prapë nesër të djegin kryqin dhe do të të shajnë ty. Ky të ka sharë qafir në mes të fshatit. Unë nuk duroj dot të më thonë djalë qafiri. Po e lirove ti, unë do ta vras nesër, siç na kanë vrarë këta.
Ibrahimi u ftoh. Kur kishte ikur, djali ishte një kalama, ndërsa tani ai kishte përpara një burrë, i cili i vinte kushte. Ma jep thikën, i tha të birit. I biri rezistoi një çast dhe pastaj, duke e parë në sy të atin, i tha: Po e lirove fshati do mendojë se jemi frikësuar. Ma lër ta ruaj unë këtë kërmë dhe shko të bisedosh me pleqësinë. Në qoftë se ata duan që të na ngordhin për bukë le të vdesë ky para nesh. Ibrahimi nuk i besonte veshëve. Nga jashtë të thirrurat e turmës po shtoheshin dhe ai nuk kishte kohë të arsyetonte nëse pjekuria e të birit ishte fryt i moshës apo i urisë së ditëve të fundit. Pemët piqen duke u ushqyer, mendoi, njerëzit piqen nga uria. Më jep thikën dhe shko lart, i thirri. Djali i zgjati thikën. Merre, i tha, kryqe dhe thika gjen sa të duash në fshat. Ibrahimi iu afrua Mihalit dhe ia liroi pak litarët. Sonte do flesh këtu, i tha. Liria jote nuk varet më nga unë. Mos luaj me zjarrin dhe më lër të shkoj në shtëpi, u përpoq ta bindte Mihali. Ka kohë për të ikur, iu përgjigj Ibrahimi që shoi qiririn dhe e la tjetrin në errësirë.
Doli në oborr dhe të bërtiturat e njerëzve që e prisnin pushuan për një çast, por kur e panë vetëm, familjarët e Mihalit nuk u përmbajtën dot. Ibrahimi ngriti dorën, për t’i lënë të kuptonin se kishte për të thënë diçka, dhe ata pushuan. Mihali do të rrijë në shtëpinë time. Dua të flas me pleqësinë dhe ta zgjidhim gjithçka në paqe, si vëllezër të një fshati.
Turmën e përshkoi një mërmërimë, por askush nuk e sulmoi Ibrahimin. Qetësia e tij i kishte ngurtësuar të gjithë. Çfarë do nga pleqësia, pyeti dikush nga turma. Unë nuk ika nga fshati dhe djemtë e mi meritojnë të hanë dhe të martohen aty ku kanë lindur. Iknë në shtëpi dhe mos kini merak. Mihalin nuk e gjen gjë në shtëpinë time, por jeta e tij varet nga ju, më shumë se nga unë. Pleqësia të ndryshojë vendimin dhe ne mbetemi gjitonë siç ishim më parë.
Kaq tha Ibrahimi dhe u drejtua nga shtëpia. Turma mbeti jashtë si e ngrirë. Myslimani po i vinte kushte fshatit dhe kjo ishte një situatë që askush nuk mund ta përtypte. Vëllai i Mihalit nuk e mbajti dot zemërimin dhe thirri: Ibrahim, o derr, me dorën time do të ther. Por të tjerët iu hodhën, e kapën nga krahët dhe e detyruan të pushojë. Mendo për tët vëlla, i thanë. Ik qetësohu sonte, nesër mblidhemi në pleqësi. Turma u shpërnda në errësirë dhe atë natë fshati nuk fjeti duke menduar për të nesërmen.

Pleqësia u mblodh në mëngjes. Burrat dukeshin të dërrmuar. Plani i tyre nuk kishte ecur. Vëllai i Mihalit i kishte sytë e kuq. Ai u thërriste të gjithëve dhe kundërshtonte çdo propozim që i dukej se e vononte lirimin e Mihalit. Të shkojmë tani, ta nxjerrim me forcë. Ibrahimi dhe kalamajtë e tij nuk mund t’i bëjnë ballë njëzet burrave të armatosur. Burrat dukeshin të heshtur. Frikacakë, i kthehej ai. Im vëlla e ka kokën nën thikë, ju tirrni lesh këtu. Menduat se do ta qëronit Ibrahimin duke e lënë pa bukë dhe pa kripë. Por ai shkoi në qytet dhe myslimanët e tjerë ia mbushën torbën. Por derri nuk zbutet nga uria. Kur ju gërhisnit çdo natë, unë dhe im vëlla shkonim dhe e kërcënonim me zjarr. Ibrahimi do dorëzohej po të mos e zinte ai kalama Mihalin në mes të natës. i zuri pusi, njëlloj si xhaxhai i të atit atëherë. E priti te dera e shtëpisë dhe i vuri thikën në fyt. Do ta vras atë bir bushtre. Vasili, që deri atë kohë nuk e kishte hapur gojën, nuk duroi dhe kërceu nga vendi. Mos i hap plagët e vjetra se nuk ndahemi mirë, iu hakërrye ai. Të dy burrat u shanë dhe desh nxorën thikat, për të tjerët ndërhynë për t’i ndarë.
Kryetari i pleqësisë u çua në këmbë dhe mjekra e tij e moçme i bëri të gjithë të heshtin. Ti dhe Mihali nuk keni respektuar vendimin e pleqësisë, tha ai. Ne nuk ju thamë që të digjnit kryqe në oborrin e Ibrahimit. Tani, ai ta ka marrë vëllanë dhe ti na kërkon ne ta lirojmë sepse e di që vetë nuk ia del dot. Por, edhe sikur t’ia dalësh, ne nuk do të lëmë sepse në fund të këtij sherri ka gjak. Nuk duhet të derdhim gjak në fshat sepse hasmëria do të zgjerohet si rrathët e ujit dh e pastaj fshati do të prishet. Vasil, shko fol me tët vëlla dhe na thuaj çfarë kërkon që të lirojë Mihalin që fshati të qetësohet. Çfarë t’i premtoj, pyeti Vasili. Thuaji se do t’ia falim rrëmbimin e Mihalit. Ai është i lirë të lëvizë nëpër fshat dhe askush nuk do ta prekë me dorë atë dhe familjen e tij. Po bukë, tha Vasili. Ai do kërkojë që fshati t’i shesë bukë si më parë. Nuk kemi bukë të tepërt, u hodhën burrat, por ai mund të shkojë sa herë të dojë në qytet të mbushë torbën e tij dhe ne nuk do ta pengojmë. Po nëse nuk pranon? Nëse nuk e dorëzon Mihalin deri nesër, shtëpia e tij do rrethohet dhe as miza nuk do të hyjë më në atë xhami. Ai nuk do lejohet të shkojë në qytet për ushqim dhe bagëtia e tij do ngordhin se ne nuk do t’i lëmë të kullotin. Po qe se nuk pranon, rrethimi fillon nesër në mëngjes dhe ai do dorëzohet që të mos vdesë urie.

Vetëm kaq, pyeti Vasili që nuk dukej i bindur. Premtoji edhe tokën që i ke marrë, tha kryetari i vendosur. Vasili donte të thoshte diçka, por ata nuk e lanë dhe ai u nis. Jashtë kishte zënë shi. Kur hyri në oborr, thirri të vëllanë. Ibrahimi hapi derën dhe e ftoi brenda. Je lagur, Vasil, tha ai dhe i kërkoi të shoqes një peshqir. Vasili e mori, fshiu kokën dhe filloi të fliste. Duhet ta lirosh Mihalin, ndryshe ata do të të rrethojnë shtëpinë derisa të dorëzohesh nga uria. Po dole, do të të rrëmbejnë dhe do të të lidhin ty dhe fëmijët. Bagëtinë nuk do ta lënë të kullosë. Duhet ta lirosh deri sot natën. Kaq, pyeti Ibrahimi që rrinte me kokën ulur, ndërsa e shoqja i solli të dyve nga një kafe. Nëse liron Mihalin, pleqësia do të lejojë të lëvizësh nëpër fshat dhe të shkosh në qytet sa herë të duash. Askush nuk ka punë me ty dhe djemtë e tu dhe kurrkush nuk do të djegë më kryqe natën. Nuk mjafton, tha Ibrahimi. Ky fshat nuk do gjejë qetësi në qoftë se çdo gjë nuk kthehet si më parë. Im bir, i madhi është rritur për një ditë. Ai nuk harron fyerjen që na kanë bërë dhe unë kam frikë se ai do vrasë këdo që nuk i jep bukë dhe nuk i flet të atit. Në qoftë se ai vret do ta vrasin, tha Vasili. Në qoftë se ata vrasin dhe unë do të vras. Edhe ty do të të vrasin Ibrahim, i tha i vëllai. Po ti Vasil, iu kthye Ibrahimi me inat. Do shohësh se si unë dhe djemtë e mi theremi si kafshë pa i bërë keq askujt? Unë nuk kam vjedhur dhe nuk kam vrarë, dhe nuk i kërkoj gjë njeriu. Dua të jetoj si gjithë të tjerët. Po ti je mysliman, i tha Vasili dhe kjo i frikëson të gjithë. Prifti thotë se nëse ne lejojmë që djemtë e tu të martohen me vajzat tona, atëherë fara jote do ta kthejë siç ishe më parë, i krishterë? Të gjithë do të ta falin dhe çdo gjë do të kthehet si më parë. Mendohu, i tha Vasili dhe i vuri dorën mbi sup.
E shoqja, që e ndiqte bisedën pa folur, lëvizi për herë të parë dhe Ibrahimit iu duk sikur ajo po e miratonte Vasilin. Ai e pa ashpër në sy dhe ajo nuk e hapi gojën. Gjërat kanë shkuar larg, Vasil. Unë nuk jam më ai që isha dhe fshati nuk është më i pari. Kam një muaj që unë i lutem Zotit tim të ri. Nëse unë kthehem i krishterë siç isha as Zoti i parë që e tradhtova dhe as i dyti që ti më kërkon ta tradhtoj nuk do jenë më me mua. Fshati do të tallet njëlloj dhe unë nuk mund t’u lë këtë turp djemve të mi. I thuaj fshatit që Mihali do të lirohet vetëm nëse vendimi i pleqësisë ndryshon. Kush nuk do të më flasë le mos më flasë, por pleqësia nuk duhet të detyrojë askënd të mos më thotë mirëmëngjes. Djemtë e mi do të martohen në fshat aty ku një ditë bashkë me fëmijët e tyre do nderojnë varrin tim. Unë kam lindur shqiptar dhe jo mysliman. Dua që fshati të më respektojë siç kam lindur dhe jo si do vdes.

Vasili dukej i përlotur. Ata nuk do pranojnë, tha ai. Mos i bjer murit me kokë, Ibrahim. Do të të kthej edhe tokën që na la babai. Mos m’u lut, i tha prerë Ibrahimi. Thuaj këto që të thashë, përndryshe Mihali do të vdesë këtu bashkë me ne të tjerët. Sa për tokën, nuk po të them faleminderit sepse më ke kthyer atë që e kam pasur. Edhe kur të vdes toka nuk do të jetë e jotja.
Vasili u ngrit të dilte, ndërsa e shoqja kishte mbuluar sytë me duar. Djali i madh, që kishte dëgjuar të gjithë bisedën mes vëllezërve, hyri në dhomë dhe i përqafoi këmbët Ibrahimit.
Pleqësia e priti Vasilin e mbledhur. Nuk pranon, tha ai sa u duk te dera. Ç’të tha, e pyetën burrat. Do që çdo gjë të kthehet siç ishte. Ai ju jep mish dhe fshati duhet t’i japë bukë. Kush do t’i flasë le t’i flasë, por pleqësia nuk duhet të detyrojë askënd që të mos e përshëndesë rrugës. Kërkon po ashtu që mos ndalojmë vajzat të martohen me djemtë e tij. Përndryshe, më tha që Mihali do të vdesë bashkë me të, sepse ai nuk dorëzohet. Burrat rënduan më shumë mbi jastëkët ku ishin ulur. Ata e ndienin se vendimi i tyre tani do të ishte edhe më i rëndë për fshatin.
Nuk kemi rrugë tjetër, tha kryetari duke u ngritur dorën sikur po shpallte luftë. Ibrahimi zgjodhi më të keqen. Bëhuni gati për rrethimin. Asnjeri të mos hyjë me forcë në shtëpinë e tij. Nëse Ibrahimi apo dikush del nga shtëpia do ta marrim dhe do ta lidhim derisa të lirohet Mihali. Bagëtinë po ashtu.

Burrat nuk pritën të nesërmen, por e rrethuan shtëpinë e Ibrahimit që në mbrëmje. Shiu nuk kish pushuar gjithë ditën dhe ata kërkuan velenxa të mëdha nën të cilat u shtrinë gjatë natës. gratë u çonin për të ngrënë dhe burrat pinin raki që të duronin lagështinë që i kishte mbërthyer gjymtyrët. Shiu vazhdoi pa pushim.
Të nesërmen në mëngjes burrat dukeshin të lodhur, por të vendosur ta vazhdonin rrethimin. Ibrahimi i shikonte nga brenda shtëpisë. I shikonte ashtu të shtrirë në shi dhe mendonte se si i kishte ndryshuar jeta, pasi hyri në Islam. Njerëz me të cilët familja e tij kishte jetuar për qindra vjet, duke ndarë lindje dhe varrime, tani torturoheshin në shi, duke uruar që ai të vdiste sa më shpejt për t’i lënë rehat të ktheheshin në shtëpitë e tyre të ngrohta.
Ditën e tretë të rrethimit shumë nga burrat filluan të kolliteshin dhe të teshtinin. Ibrahimi shikonte gratë që vinin dhe i sillnin burrave kupa të nxehura me raki që ata i përpinin për të ngrohur barqet e plevitosura. Shumica ishin ftohur e megjithatë asnjeri nuk e kishte lënë rrethimin.
Ditën e gjashtë shiu vazhdonte. Burrat kishin ndërtuar një tendë me kashtë dhe ishin futur poshtë saj për t’u mbrojtur nga uji që derdhej nga qielli me ibrik. Tenda ishte e vogël dhe nuk i nxinte të gjithë burrat. Ata kishin vendosur ta bënin rrethimin me turne. Kur disa shtriheshin nën tendë, të tjerët i vinin rrotull shtëpisë duke parë me inat nga dritaret e Ibrahimit. Natën ndiznin zjarr, mbi të cilin piqnin gështenja që i pinin me raki. Një natë, Ibrahimi hapi derën e shtëpisë dhe burrat brofën në këmbë të alarmuar. Po del, thirrën ata. Kujdes ta kapim. U vunë në pozicion sulmi dhe pritën gjahun. Pas pak një domate kërceu në errësirë dhe u zgërlaq në këmbët e njërit prej burrave. I zënë në befasi, burri u tremb dhe ra përmbys mbi purenë e kuqe të domates. Ibrahimi me të birin filluan të qeshin nga brenda. Le të mendojmë se kemi ushqim më shumë se ç’kanë ata durim, i tha Ibrahimi të birit që rritej çdo ditë. Po tallet me ne myslimani, thanë burrat dhe filluan të këndojnë për të nxjerrë dufin dhe të ftohtin: Ibrahim, o lamash, sot ti qesh, nesër do qash. Ibrahim ha domate, je i skuqur me mëkate.

5

Ditën e dhjetë të rrethimit Ibrahimi ra më herët për të fjetur. Ishte dita e fundit e ramazanit dhe ushqimet pothuajse kishin mbaruar. Edhe sikur të mos agjëroja për ramazan përsëri nuk do të kisha ngrënë këtë muaj, mendoi ai para se ta zinte gjumi.
Nga mesi i natës i biri e tundi fort. Ngrihu, i tha, se ç’po ndodh aty jashtë. U afruan të dy te dritarja dhe panë burat që po flisnin me një djalë të ri të armatosur, i cili tundte një kërbaç. Pas tij, dhjetëra burra të hipur në kuaj kishin mbushur rrugën përpara shtëpisë. Zjarret nuk ishin shuar ende dhe djaloshit i dukeshin flokët e verdhë.
Kush është ky, e pyeti i biri. Është Ali Tepelena, tha Ibrahimi. Megjithëse binte shi, Aliu rrinte serbes majë kalit. Burrat e pleqësisë e kishin rrethuar dhe duke i bërë shenja me duar nga shtëpia e Ibrahimit diçka mundoheshin t’i shpjegonin. Pa i dëgjuar, Aliu i grahu kalit dhe hyri në oborr. Shokët e tij, në fillim i shtynë, pastaj i goditën burrat, të cilët pa kundërshtuar vrapuan dhe humbën në errësirën e fshatit.
Ibrahimi hapi derën dhe doli përpara. Mirë se erdhe në shtëpinë time Ali Tepelena. Pa ia kthyer përshëndetjen Aliu i tha; Ç’donin këta burra nga ty? Duan të më zbojnë nga fshati. Kanë dhjetë ditë që më kanë rrethuar. As më flasin dhe as më japin bukë. E ka vendosur pleqësia.
Ke vrarë njërin prej tyre, pyeti Aliu. Jo. jo, i tha Ibrahimi duke e ftuar brenda. Jam bërë mysliman. Aliu u drejtua dhe e pa në sy. Nuk e meriton ky fshat këtë nder, tha. Kush të detyroi? Askush, tha Ibrahimi. Bashkë me dimrin po vjen Islami, kjo dihet. Për t’u mbrojtur nga dimri kam dru. Por për t’u mbrojtur nga Islami pyeta imamin. Pranova kushtet e tij dhe u bëra mysliman. Ibrahimi u habit dhe vetë nga shpjegimi që i bëri Ali Tepelenës. Gjatë ramazanit ai ishte menduar shumë të kuptonte se çfarë e kishte shtyrë të shkonte në Islam. Herë pas here mendonte se ditën që ishte bërë mysliman shpirti i tij i rrumbullakët ishte palosur në dysh dhe kishte marrë formën e një gjysmëhëne, që tani varej e paushqyer brenda kafazit të brinjëve të tij.
Të kërkoi para imami kur hyre në Islam? Ibrahimi u habit nga pyetje e Ali Tepelenës. Jo, i tha. Po ti i dhe para imamit? As unë nuk i dhashë. Ai më dha një tas me hurma për kalamajtë. Pse më pyet, Ali? Duhet të kisha paguar para që të hyja në Islam? Nuk ma tha njeri.
Aliu filloi të qeshte. Islami nuk është cirk jevgjitësh, tha ai. Nuk ka nevojë të paguash për të hyrë atje. Kam dëgjuar se imamët u marrin para shqiptarëve që t’i pranojnë në Islam, ndaj të pyeta. Të dy burrat ishin ulur dhe dukeshin më të shpenguar. Ibrahimi e shikonte. Aliu ishte ulur mbi fustanellë, kindat e së cilës ishin nxirë nga balta. Hoqi shapkën e kuqe që mbante në kokë dhe flokët e lagur iu derdhën mbi jelek. Kur shtriu këmbët, Ibrahimi pa që mbi kundrat e tij të zeza shkëlqente një kopsë argjendi. I paskan vajtur mbarë kusaritë, mendoi.

Jashtë, në oborr, kuajt dhe shokët e Aliut lageshin në shi. Sonte do të rri këtu, i tha Aliu. Kuajt janë të lodhur. Hoqi jelekun dhe u mbështet pas murit. Këmisha e lagur i ishte ngjitur pas trupit. Ashtu i zhveshur dukej si një fëmijë. Ibrahimi e shikonte dhe rrinte gojëkyçur. Kam ditë që nuk flas me njeri, i tha si për t’u shfajësuar. Burrat e fshatit nuk më flasin dhe po të rrija dhe ca vetëm, do harroja të bëja muhabet. Ata më thanë se ti ke marrë peng një të krishterë dhe nuk e dorëzon, tha Aliu. Ibrahimi u skuq dhe filloi të tregonte. Kur e morën vesh se isha bërë mysliman u tërbuan. Pleqësia vendosi që fshati mos më jepte më bukë dhe ushqim. Unë shes mish, por ata nuk e pranojnë më mishin e kafshëve të mia. Kur mbeta pa gjë, shkova në qytet dhe mora ushqim tek imami. Natën që u ktheva në shtëpi im bir nuk i kishte duruar sharjet e tyre, e kishte zënë për gryke njërin, që e kemi dhe gjiton, dhe ata vendosën të më rrethojnë derisa ta liroj. Ka dhjetë ditë që flenë jashtë shtëpisë dhe presin që të dorëzohem kur të më mbarojnë ushqimet. Ke më ushqime, pyeti Aliu. Shumë pak miell për bukë ka mbetur. Nuk kam marrë dot as qumësht nga delet e mia, se po të dilja do më kishin qëlluar. Pse nuk e liron të krishterin? Nuk e liroj nëse pleqësia nuk nderon vendimin që kam marrë. Je bërë pishman? Përse, pyeti Ibrahimi. Që u bëre mysliman. Ibrahimi u mendua pak. Akoma, tha. Por më duket se fshatin e kam humbur. Asgjë nuk do jetë më siç ka qenë edhe nëse pleqësia e ndryshon vendimin. Nuk je i pari dhe nuk do jesh i fundit, kërkoi ta qetësonte Aliu. Shumë shqiptarë po bëhen myslimanë. Mua më duket se shqiptarët tani e kanë kuptuar se ata nuk mund të jenë në një shtet me grekët dhe që të ndajnë shtetin duhet në fillim të ndajnë fenë dhe pastaj tokat dhe pasuritë. Aliu, i mbështetur pas murit, dukej sikur fliste me vete. Megjithatë, ne shqiptarët duhet të dimë të zgjedhim. Jo çdo lloj islami i shkon shqiptarëve. Ne nuk jemi as turq dhe as arabë, prandaj duhet të gjejmë islamin që na rëndon më pak dhe na kënaq më shumë. Mushka dhe kali janë nga një familje. Por mushka ngarkohet me dru, ndërsa kali ngarkohet me njerëz. Ibrahimi e shikonte dhe dukej gjithmonë e më i hutuar.
Ç’të tha imami për Islamin? Më tha se që të jem mysliman duhet të falem pesë herë në ditë, të mbaj ramazan, të jap zekat dhe të shkoj në Mekë. Jam falur çdo ditë dhe kam agjëruar. Kafshët nuk duhet të mbajnë ramazan, më tha imami. Mushka dhe kali nuk kanë detyrime përballë Islamit. Të pyeta nëse imami të rrëfeu për historinë e Islamit, u nxeh Aliu. Ibrahimi mblodhi supet dhe Ali Tepelena vazhdoi:
Islami ka 12 degë që quhen tarikate. Dega më e madhe është ajo e sunitëve. Por mes tyre më e veçanta është dega e bektashinjve. Islam, vërtet do të thotë paqe, por myslimanët nuk e kanë zbatuar kurrë njëlloj Islamin dhe për këtë shkak mes tyre nuk ka pasur kurrë paqe. Bektashizmi ka lindur si një degë e jeniçerëve myslimanë. Më shumë se njëqind vjet përpara pushtimit të Kostandinopojës, që është vepër e jeniçerëve, Sulltan Orhani themeloi urdhrin e jeniçerëve. Këta u betuan se do ishin besnikë deri në vdekje ndaj sulltanit dhe u bekuan nga Haxhi Bektashi, i cili në atë kohë ishte një nga krerët e Islamit. Që nga ajo kohë bektashizmi ka lindur dhe ka udhëtuar nëpër botë bashkë me jeniçerët, të cilët e kanë mbrojtur dhe e kanë ushqyer këtë tarikat. Jeniçerët nuk ishin të gjithë djem të lindur myslimanë. Shumica e tyre ishin fëmijë që turqit ia rrëmbenin familjeve të krishtera ruse, greke, armene apo dhe çifute. Por shumë prej tyre ishin shqiptarë. Ti e di që turqit na quajnë arnaut? A e di ç’do të thotë arnaut? Arnaut, osmanët quanin dikë që nuk di të kthehet prapa. Meqë radhët e jeniçerëve ishin të mbushur me shqiptarë të paepur, të cilët nuk ktheheshin të gjallë pa fitore, ata u quajtën arnautë. Siç të thashë, këta djem edukoheshin për t’u vrarë dhe prandaj trajtimi që u bëhej atyre ishte i ndryshëm. Ata toleroheshin më shumë dhe kishin më tepër liri se gjithë ushtarët e tjerë. Por këta djem kishin nevojë për një besim të ri. Plaçka e luftës dhe besnikëria ndaj Sulltanit nuk u mjaftonte më atyre. Haxhi Bektashi e kuptoi këtë dhe mënyra se si ai e lexonte Islamin u kthye në frymëzim për jeniçerët. Ata mendonin se ishin të ndryshëm në gjithçka në krahasim me njerëzit e tjerë dhe feja e tyre e re e shprehte këtë ndryshim. Kur Haxhi Bektashi iu kaloi atyre bekimin, ai ishte 80 vjeç. Jeniçerët besonin se ai rridhte nga Fatimja, që ishte vajza e Muhamedit dhe kjo i dha më shumë forcë bektashizmit. Kudo ku shkonin jeniçerët merrnin me vete edhe dervishët bektashinj. Në pushimet mes betejave ata ndërtonin teqe. Teqetë e bektashinjve janë gjithnjë 6 orë larg njëra-tjetrës në mënyrë që në fund të çdo rruge udhëtari të çlodhej në një vend që e mban gjithmonë derën hapur. Bektashinjtë janë të butë dhe mikpritës. Turqit e sotëm janë të egër dhe mizorë. Ata janë sunitë dhe nuk i pranojnë bektashinjtë. Por frika që kanë në Stamboll nga jeniçerët i ka detyruar të heshtin dhe të mos i sikterisin dervishët. Jam i bindur se bektashizmi është myslimanizmi që i shkon më shumë shqiptarëve dhe sidomos atyre që kanë qenë të krishterë. Bektashinjtë mund të pinë dhe gratë e tyre mund të dalin zbuluar përpara burrave. Ata besojnë se Jezu Krishti ka qenë i pari që ka predikuar Islamin, dhe, po të mos ishin jeniçerët vetëm për këtë mendim ata do të ishin shkuar të gjithë në hell. Turqit e quajnë bektashizmin si një islam i krishterë dhe prandaj e luftojnë.

Skënderbeu ka qenë bektashi dhe prandaj u bë aq kollaj i krishterë për së dyti, megjithëse kishte jetuar shumë vjet si mysliman. Nastradini që tregon histori për të qeshur nga Persia, po ashtu.
I pari që e solli bektashizmin ndër shqiptarë ishte Demir Hani. Ky ishte dervish dhe ngrit në Tepelenë teqenë e parë përpara njëqind e kusur vjetësh. Bëri shumë të mira: ndihmoi jetimët, shpërndau para, shëroi njerëz dhe qindra shqiptarë i ktheu në myslimanë. Njerëzit besonin se ai ishte njeri i shenjtë dhe tregonin se e kishin parë që shëronte të sëmurët vetëm duke i prekur. Demir Hani grumbulloi dhe shumë pasuri nga dhuratat që i vinin prej shqiptarëve të krishterë dhe myslimanë që ai ndihmonte. Pasuria e tij u bë aq e madhe, saqë një dervish tjetër, njeriu që Demir Hani i besonte më shumë, u bë lakmitar dhe mendoi t’i zinte vendin. Ai hapi fjalë se Demir Hani ngacmonte gratë dhe fëmijët dhe se natën merrte djem të rinj ën dyshekët e tij. Me një ferman të Sulltanit Demir Hani u dënua me vdekje. Sulltani ngarkoi dervishin që e spiunoi t’i priste atij kokën dhe ky zbatoi fermanin. Ky dervish ishte vëllai i stërgjyshit tim, Hysenit. Më vonë edhe vëllanë e Hysenit e vranë, por që nga ajo kohë ne trashëguam pak pasuri dhe emër në Tepelenë.
Aliu pushoi pak dhe kontrolloi këmishën me duar. Më është tharë, tha dhe vazhdoi.
Ne shqiptarët nuk besojmë sa duhet, sepse mendojmë më shumë për sot se për nesër. Ne i duam gjërat sot dhe na duket pa kuptim që të falemi gjithë jetën për t’u shpërblyer kur të vdesim. Një fe që të lodh ne e braktisim. Zoti na ka lënë mes grekëve dhe turqve. Këta i vodhën fenë të tjerëve. Grekët ia morën çifutëve dhe turqit ia morën arabëve. Pastaj të dy ngritën perandori për të sunduar popujt e tjerë. Grekët e mbajtën Bizantin një mijë vjet dhe pushtuan turqit, shqiptarët dhe arabët. Tani turqit kanë gati 500 vjet që me perandorinë e tyre po qeverisin grekët, arabët dhe ne shqiptarët. Shumë shqiptarë bëhen myslimanë se nuk duan të kenë fenë e grekëve. Por ata nuk pranojnë kur grekët u thonë se duke u bërë myslimanë në të vërtetë janë bërë turq. Dhe kanë të drejtë. Shqiptarët nuk e njohin mirë Islamin. Islami është një pjatë ku mund zgjedhësh. Unë kam zgjedhur bektashizmin. Jam shqiptar dhe nuk jam grek. Jam bektashi dhe nuk jam turk. Imami nuk t’i ka thënë gjithë këto, sepse ai nuk i pranon bektashinjtë. Por duke mos të treguar të vërtetën mbi Islamin ai nuk të ka dhënë mundësi të zgjedhësh atë që do. Pa e kuptuar ti ke bërë zgjedhjen që ka dashur imami. Të dha një emër? Si quhesh tani? Ibrahim, u përgjigj ai. E zgjodhe ti apo ta dha ai? Ma dha imami. Do ta mbash? Ibrahimi nuk dinte ç’të thoshte. Mbaje, iu përgjigj Aliu. Nuk të beson njeri po të ndërrosh emrin tri herë në muaj.
Të dy mbetën gjatë duke u menduar. Nuk kishin gjumë. Para se të flinin Aliu e pyeti se çfarë do të bënte me të krishterin. Kur të iki unë, i tha, ata do ta rrethojnë prapë shtëpinë po nuk e lirove. Nuk e liroj nëse fshati nuk ndryshon vendimin, iu përgjigj Ibrahimi. Mirë, i tha Aliu, nesër njofto pleqësinë. Do shkoj vetë t’i takoj.

Kur u zgjua të nesërmen dhe hyri në dhomën e oxhakut, Ibrahimi gjeti aty të birin dhe Aliun. Ky ishte gjysmë i zhveshur dhe kofshët e bardha i kishin dalë nga velenxa. I kishte vënë dorën djalit mbi flokë dhe ky e shikonte si i magjepsur. Djalë trim, i tha Ibrahimit. Më tregoi si e kishte zënë për gryke kaurin që të kishte sharë ty. Thanasi u ngrit në këmbë kur hyri i ati dhe mbeti ashtu, pa ia ndarë sytë Aliut që nuk po vishej. Dërgoje Thanasin të lajmërojë pleqësinë. Ata janë shpërndarë, tha Ibrahimi, ku t’i gjej? Kush është i pari i tyre, pyeti Aliu. Arianit Komneni, u përgjigj Ibrahimi dhe i bëri shenjë djalit. Thuaji që e pret Ali Tepelena, beu i Tepelenës. Thanasi fluturoi. Mbiemër i dëgjuar ky, tha Aliu duke veshur fustanellën. Ibrahimi kishte kthyer kokën nga muri që të mos e shihte lakuriqësinë e Aliut. Thonë që familja e tyre është shquar që në kohën e Skënderbeut. Këtu ku jemi sot, të parët e tij kanë pasur zotërimet e veta që ia kanë marrë turqit. Plaku thotë se kur të ikin turqit, atij do t’i kthehen tokat dhe nderet. Pse është kryetar i pleqësisë, pyeti Aliu. Edhe babai i tij, edhe i gjyshi kanë drejtuar pleqësinë. Fshati i ka respektuar dhe u ka njohur drejtimin, tha Ibrahimi.
Kur Ibrahimi ktheu kokën, Aliu i veshur kishte dalë jashtë. Shiu kishte pushuar pas më shumë se një jave dhe dielli i mëngjesit po i thante pellgjet në oborr. Aliu iu afrua kalit të tij të bardhë që ishte lidhur pranë plevicës dhe nisi t’i shkundte jelet e lagura. Kali llastohej nga dora e të zotit dhe tundte bishtin. Qimet e tij të gjata që bëheshin blu nga dielli i mëngjesit i rrethonin supet e Aliut, si një shall. Aliu nuk ishte i gjatë. Koka e tij mbaronte aty ku niste hunda e kalit. Kur kali nxirrte frymë nga hojëzat, flokët e verdhë të Aliut hapeshin në ajër dhe po të mos kishte mustaqe, ai do dukej si një vajzë. Pasi rregulloi shalën prej lëkure, Aliu i kërceu kalit dhe me shpejtësi doli nga oborri dhe u zhduk pas shtëpisë së Mihalit. Rrugët ishin bosh dhe trokitja e potkonjve të kalit ngjante si një muzikë e luajtur mbi kalldrëm.
Fshatit akoma nuk i kishte dalë frika nga prishja e dhunshme e rrethimit të një nate më parë. Burrat tymosnin nëpër shtëpi pa folur, gratë gatuanin në heshtje, fëmijët luanin pa zhurmë. Pas shumë ditësh, Ibrahimi dhe e shoqja dolën të lirë në oborr. Rruga e shtëpisë ishte e mbushur me kryqe të djegur dhe me mbeturinat e burrave që kishin rendur nëpër natë. Gruaja filloi të pastronte. Mblodhi mbetjet e bukëve, kuleçve dhe lakorëve që ishin shpërndarë dhe shkelur nga kuajt e njerëzit dhe ua hodhi bagëtive të uritura. Pastaj thirri Ibrahimin dhe të dy bashkë mblodhën kryqet e djegur. Njëri prej tyre nuk ishte shkatërruar dhe gruaja me kujdes ia pastroi blozën që e kishte nxirë deri në majë dhe e mbështeti në murin e shtëpisë. Pjesët e mbetura Ibrahimi i mori dhe i hodhi në vatër dhe ndezi zjarr. Gruaja po e shihte nga prapa kurrizit të përkulur mbi vatër sesi i rregullonte copat e druve duke i kryqëzuar njërin mbi tjetrin. Ibrahimi e ndjeu, u kthye nga ajo dhe me ëmbëlsi i tha: Ata për t’i djegur i prunë këta kryqe. Do e ushqejnë mirë zjarrin. Gruaja nuk foli dhe vazhdoi të pastronte oborrin e lagështitur. Balta ishte e butë dhe e mbushur me gjurmë njerëzish. Po t’i ndiqje ato nuk shkoje asgjëkund. Njëlloj si jeta, mendoi gruaja dhe u lut pa zë, ndërsa një kalë i bardhë po afrohej me shpejtësi në drejtim të shtëpisë.
Dita ishte e bardhë dhe gruaja hapi sytë për të kuptuar kush po vinte. Nga larg dukeshin dy figura që kalëronin bashkë. Si dielli dhe hëna mbi kalë, mendoi ajo, kur kali hyri në oborr, gruaja pa të birin që mbante në dorë kapistallet dhe pas tij kokën e verdhë të Aliut që varej mbi supin e Thanasit. Flokët e tyre ishin ngatërruar. Të dy qeshnin dhe Aliu e shtrëngonte Thanasin fort për beli. E gjeta rrugës dhe e mora, i tha ai gruas që vrapoi të ndihmonte të birin për të zbritur.
Pleqësia nuk mblidhet, i tha Aliu Ibrahimit kur hyri brenda. Arianit Komneni i tha tët biri se është i sëmurë dhe nuk mund të ngrihet sot nga shtrati. Burrat e tjerë nuk kanë dalë nga shtëpia. I kemi tmerruar Ibrahim. Janë zhdukur kaurët.
Ibrahimi nuk tha gjë. Thanasi kishte hyrë brenda në shtëpi dhe duke parë të atin sikur të merrte leje iu drejtua Aliut: Ali bej do ikësh? Aliu iu afrua aq shumë Thanasit, saqë dukej sikur po i merrte erë, dhe tha: Nuk shkoj pa u mbledhur pleqësia. Do pres sa t’i thahen kockat e lagura Arianit Komnenit. Shko prapë në shtëpinë e tij dhe i thuaj që dua ta takoj me çdo kusht. Pyete kur më pret në shtëpi.

6

Arianit Komneni e priti Ali Tepelenën të nesërmen. Gjatë ditës, Aliu kishte dërguar shokët e tij nëpër fshat dhe këta kishin marrë bukë, vaj, kripë, sheqer dhe fruta. Burrat e krishterë nuk kundërshtuan dhe shtëpia e Ibrahimit u mbush me ushqime. Pasi kishin ngrënë e kishin pirë, Aliu i tha Ibrahimit se donte të takonte Mihalin në qilarin e shtëpisë. Kur zbritën, Mihali po rrinte i kërrusur. Duart i kishte të lidhura dhe fytyrën shumë të zbehtë. Ngriti kokën dhe pa Aliun drejt në sy. Të ka vënë poshtë mëkati, i tha Aliu. Mihali nuk foli, por dha të kuptonte se nuk e njihte. Aliu u afrua, e zuri nga flokët dhe i tha: Jam Ali Tepelena. Ibrahimi është miku im. Ka qenë miku im edhe kur ishte i krishterë, por tani e kam dy herë mik sepse ka ardhur në rrugën time. Unë do shkoj të takoj pleqësinë. Ata kërkojnë që ti të lirohesh, por, pa ndryshuar vendimin që kanë marrë, ti nuk do dalësh nga ky qilar. Çfarë do t’i them atyre në emrin tënd?
Mihali dukej i pashpresë, por ndiqte me kujdes çdo fjalë të Aliut. U thuaj që në qoftë se nuk ndryshojnë çka kanë vendosur unë do vdes këtu. Jam shumë keq. Më ka hyrë pleviti në palcë dhe këmbët nuk më mbajnë më. Bota ka myslimanë në çdo cep. Edhe nëse unë vdes, prapë do ketë myslimanë. Ndoshta edhe më shumë. Vdekja ime nuk e ndryshon dot përhapjen e Islamit në Shqipëri dhe prandaj do ishte e kotë. Nuk dua të vdes, tha Mihali dhe filloi të qante. Ibrahimit iu dhimbs.
Nuk është e nevojshme të bëhesh mysliman, tha vrazhdë Aliu. Të paktën jo sot. Unë dua që ky fshat të mësohet t’i pranojë myslimanët sepse kështu respekton ekuilibrat e botës. Kjo botë ka të bardhë dhe të zinj, ka të drejtë dhe të shtrembër, ka të djathtë dhe të mëngjër, ka lindje dhe perëndim, ka dimër dhe verë, ka femra dhe meshkuj dhe ka kaurë e myslimanë. Fshati do ishte i pajetueshëm sikur të kishte veç meshkuj që kishin vetëm dorën e djathtë, të kishte vetëm dimër, të kishte vetëm desh dhe të gjithë këta të ishin të zinj. E kupton ç’po të them? Mihali vari kokën dhe tha: Po kush na thotë çfarë është e mirë dhe çfarë është e keqe? E mirë është çdo gjë që na shërben për t’u bërë më të fortë se të tjerët. Po të mos kishte krishterim nuk do kishte myslimanë. Ibrahimi u bë mysliman sepse u ndie i kotë kur shkoi në Pazar dhe pa sesi të gjithë fitonin, por ai jo. sikur në këtë fshat të gjithë të bëhen myslimanë, atëherë punët do jenë më zi se sot. Kjo do të ndodhë dikur, por ti nuk do t’ia arrish asaj dite, tha Aliu duke dalë. Kali e priste jashtë, por ai vazhdoi në këmbë.

Dielli i pasdites i hynte në kraharor duke e ngrohur të gjithin. Stomaku i mbushur, i shpërndante fuqi kockave të tij të reja, ndërsa zemra i rrihte si një daulle bajrami që lajmëron besimtarët se ka ardhur ora për të shijuar të mirat e kësaj bote. A do bëja të njëjtën gjë, për të mbrojtur një të krishterë nga myslimanët, mendoi me vete dhe i dha vetes përgjigjen që i kishte thënë Mihalit. Ia vlen të bësh çdo gjë që të bën më të fortë se të tjerët.
Ali Tepelena shihte larg. Deri para disa vitesh, ishte një kusar që vidhte bagëti nëpër fshatra dhe sulmonte karvanët. Në qoftë se nuk sulmon, të sulmojnë. Ky ishte predikimi që ai mbante mend nga e ëma, të cilën për këtë arsye e konsideronte si të vetmin profet të dobishëm të jetës së vet. Duke sulmuar, kishte bërë emër dhe pasuri dhe kjo ishte një rrugë nga e cila ai besonte, se mund ta ndalte vetëm vdekja. Vetëm një herë ishte tërhequr Aliu. Në atë kohë nuk ishte më shumë se dhjetë vjeç. Sipas zakonit, djemtë e vegjël në fshatin e tij luftonin se cila familje do të merrte dashin e madh të ngjyer me bojë të kuqe, të pashkës. Ai i mundi një nga një të gjithë moshatarët e vet, të cilëve ua vinte shqelmin në fyt, derisa ata dorëzoheshin nga mungesa e frymës. Kur të gjithë prisnin që të njëjtën gjë t’i bënte edhe kundërshtarit të fundit ai e fali, i hoqi këmbën nga zverku dhe pastaj djali tjetër e shtriu dhe e poshtëroi në mes të fshatit. Familja e tij e humbi dashin e pashkës atë vit. E ëma e rrahu në shtëpi kur ai i tha se nuk e kishte mundur djalin sepse ishte shumë i bukur dhe atij i kishte ardhur keq. Më vinte ta puthja dhe jo t’i merrja firohen, i tha Hankos që e shikonte si egërsirë. Vish një nga fustanet e sat motre dhe futu në harem, e kishte përqeshur ajo.
Aliu ia njihte këtë dobësi vetes. Atë e ndalte vetëm bukuria. Pushteti dhe paraja e joshnin dhe e ndërsenin. Ku po shkoj kështu, tha me vete të mbroj një mysliman? A kishte vërtet rëndësi për të fati i një myslimani në një fshat të humbur si ky? Iu kujtua Demir Hani që para njëqind vjetësh bridhte fshatrave të Shqipërisë për t’i bërë të krishterët t’i faleshin Muhamedit. Sa pa kuptim e kishte harxhuar jetën Demir Hani. A ia vlen të vdesësh për t’i kthyer njerëzit nga Jezu Krishti te Muhamedi dhe anasjelltas? Dy profetët ishin në qiell: njëri me një gotë qumësht e tjetri me një gotë verë, ndërsa shqiptarët grinden se gota e secilit prej të dyve zbrazet e para. Grinden sepse u mungon dikush, dikush prej mishi dhe kocke, dikush që të mund t’i drejtojë dhe që ata ta shohin me sy dhe ta prekin me dorë. Profetët janë të dobët sa janë mes njerëzve, por ata forcohen kur ngrihen në qiell. E kundërta ndodh me prijësit. Kur janë në tokë ata janë zot, kur ngrihen në qiell, harrohen. Sidomos myslimanët i harrojnë shpejt prijësit e tyre. Kjo sepse fuqia e tyre nuk trashëgohet, por jepet ose merret nga Porta e Lartë. Të krishterët e trashëgojnë pushtetin nga baballarët te bijtë dhe kjo i lidh njerëzit me emrin e të parit të tyre.
Teksa përsiatej kështu i doli përpara një vajzë e vogël me sy të zinj dhe faqe të kuqe. Gërsheti i zi pas koke i varej deri te beli. Rruga ishte bosh dhe vajza nuk po luante me asnjeri.
Si të quajnë, iu përkul Aliu. Sara, u përgjigj vajza. E kujt je ti Sara? Jam e Arianit Komnenit, tha vajza dhe tundi gërshetin siç tundte kali bishtin kur i kujtohej i zoti. Aliu u ngurtësua në fytyrë dhe vajza i tha: Mysliman je ti? Pa kuptuar, Aliu u skuq dhe ndoshta kjo ishte e para dhe e fundit herë në jetë që i erdhi turp të pohonte se ishte mysliman. Sara nuk priti që ai t’i thoshte po. u zhduk pas një dere të madhe druri që dukej si derë kishe. Gërsheti e tërhiqte vajzën si një litar, të cilin Aliu e ndoqi pas. Duke ecur nëpër oborrin e gjatë të shtëpisë iu duk vetja si një njeri që kërkon të lidhë hënën me litar, për ta futur në trup.

Arianit Komneni i mbuluar me një velenxë të kuqe dhe të trashë nuk u ngrit nga vendi kur Ali Tepelena u fut në dhomën e tij. Mjekra e tij e bardhë zgjatej si një njollë qumështi mbi të kuqen e velenxës. Kur Aliu u afrua për ta takuar, Arianiti u kollit fort. Aliu mendoi se plaku u kollit për të mos i uruar mirëseardhjen. Poshtë velenxës fshihej trupi i një burri të gjatë dhe kockëmadh, të cilin pleqëria e tregonte edhe më të madh. Flokët e bardhë dhe të lëshuar i binin mbi fytyrën pa rrudha gjë që të krijonte përshtypjen e një njeriu që mendohet në errësirë. Këtë fytyrë do desha të kem në moshën e tij, mendoi Aliu dhe vendosi të flasë i pari.
Kam ardhur të flasim për Ibrahimin, i tha. Ai është bërë mysliman pa e detyruar kush. Pleqësia ka vendosur ta zhburrërojë ose ta detyrojë të largohet nga fshati. Ai nuk do të largohet sepse këtu ka gjithçka. Ju duhet ta pranoni myslimanin siç e pranon gjithë bota.
Arianit Komneni nuk lëvizi, por velenxa e kuqe u duk sikur u fry kur ai u përgjigj. Pleqësia ka vendosur atë që gjykoi se ishte e drejtë, tha ai dhe u kollit prapë. Fshati nuk i do myslimanët. Ne kemi katërqind vjet që nuk pranojmë Islamin. Burra e gra janë therur nga turqit dhe nuk kanë pranuar të ndërrojnë fenë. Ibrahimi nuk mund të ndryshojë drejtimin e varreve tona. Në qoftë se do të jetojë si mysliman të gjejë një vend tjetër.
Ali Tepelena e kishte menduar më të lehtë bisedën me Arianit Komnenin dhe kur e dëgjoi që foli ashtu ndjeu një flakë që i dogji gjoksin. E nxori pa zhurmë frymën që i digjte kraharorin, por në vend të tij, u kollit Arianiti.
Islami ka një mijë vjet që pushton fshatra dhe qytete dhe miliona burra dhe ushtri janë përpjekur, por të gjithë kanë dështuar ta ndalin, tha Aliu. Mos mendo se je më i fortë se ata Arianit. Një pikë ujë nuk e kthen dot drejtimin e dallgës Skënderbeu i rezistoi Islamit 25 vjet dhe në fund dështoi dhe ai. Jam i bindur që ka vdekur duke menduar se sakrifica e tij ishte e kotë sepse jo vetëm që shumë shqiptarë vdiqën, por se lufta e tij i nxiti turqit të mendojnë se shqiptarët nuk i duan dhe prandaj kemi qindra vjet që përpëlitemi pa ushtri dhe pa shtetin tonë. Në qoftë se Skënderbeu do t’i ishte bindur turqve, shqiptarët nuk do kishin humbur kaq kohë dhe në paqe me islamin do kishin shtetin e tyre tri herë më të madh dhe më të fortë. Në fund të fundit ç’rëndësi ka nëse je mysliman apo i krishterë. Rëndësi ka si jeton. Më mirë një i krishterë i varfër dhe i mjerë apo një mysliman i pasur dhe i fortë? Unë zgjedh të dytën dhe këtë duhet të kishte zgjedhur dhe Skënderbeu e pas tij të gjithë ne të tjerët. Ne shqiptarët nuk kemi ditur të bëjmë paqe me kushtet tona me perandoritë, por si një tufë e përçarë dhe pa bari kemi pranuar një nga një zakonet dhe fenë e tyre. Këtë nuk e kemi bërë me marrëveshje dhe prandaj perandoritë, përfshi dhe Turqinë nuk na e kanë njohur nënshtrimin si pranim të arsyeshëm, por si detyrim të shkaktuar nga frika dhe varfëria.

Arianiti po e ndiqte me të njëjtën qetësi, por Aliu e kuptoi se kjo temë i kishte prekur një tel të fshehtë të shpirtit të tij që ashtu si pamja e tij profetike jetonte në historitë e lashta.
Skënderbeu nuk luftoi Islamin dhe kjo është një nga mashtrimet më të mëdha të historisë sonë, tha plaku qetësisht. Dikur e ka pohuar dhe vetë se nuk luftonte Islamin, por turqit. Duhet të dish se ai luftoi për pushtet, jo për besim. Gjatë gjithë jetës ëndërroi të ishte mbret i Shqipërisë dhe në qoftë se turqit do t’ia kishin njohur mbretërimin ai do të ishte bërë prapë mysliman siç ishte gjatë gjithë rinisë së tij. Skënderbeu, si gjithë shqiptarët deri më sot, besonte se mund të krijonte perandorinë e tij të vogël brenda perandorisë së madhe, por kjo ishte dhe është e pamundur dhe kushdo që do të përpiqet do të dështojë njëlloj si ai. Dështimi i Skënderbeut ishte dështim i racës sonë, e cila për fat të keq beson se mund të pasurohesh si turk duke jetuar si i krishterë. Shqiptarët e kanë të vështirë të zgjedhin dhe këtu u ngatërrua edhe Skënderbeu. Ai donte të kishte mbretërinë e tij brenda Islamit, por me kusht që atë ta qeveriste në stilin e evropianëve të krishterë, të cilët i trashëgojnë mbretëritë e tyre brez pas brezi. Por kjo është e pamundur, sepse Islami nuk ia njeh të drejtën e trashëgimisë njeriut. Islami beson se gjithçka ta jep dhe ta merr Zoti ose ai që përfaqëson Zotin mbi tokë dhe kësisoj shuan çdo ambicie të njeriut për të ndërtuar diçka që ia vlen ta lësh pas vdekjes, që njerëzit ta kujtojnë dhe ta nderojnë, kur ti të mos jesh më mes tyre. Islami e mëson njeriun të mendojë se në këtë tokë ai ka ardhur vetëm për të nderuar Allahun dhe për asgjë tjetër dhe prandaj myslimanët nuk punojnë, nuk pikturojnë dhe nuk kanë art, si të krishterët. Nga myslimanët, vetëm Muhamedi trashëgoi te pasardhësit e tij pushtet dhe pas tij edhe sulltanët e askush tjetër. Skënderbeu e kuptoi me vonesë se kjo e drejtë atij nuk do t’i njihej. Ambicien e tij prej të krishteri të dështuar e kuptuan shpejt edhe venecianët dhe me gjithë lutjet e tij, ata nuk e ndihmuan të krijonte një mbretëri të krishterë në Shqipëri. Venecianët kuptuan se shqiptarët nuk e kanë shqisën e të jetuarit nën një zot dhe nën një mbret të vetëm, të cilit i binden etër e bij. Këtë ata e kishin mësuar nga bizantinët dhe ata e kishin mësuar nga romakët. Më thuaj, çfarë mbretërish kemi pasur ne nën Bizantin e krishterë, i cili ishte e vetmja perandori e madhe e botës që i lejonte popujt e saj të krijonin mbretëritë e tyre të pavarura. Grekët i patën perandorët e tyre në Bizant. Bullgarët dhe serbët po ashtu. Hungarezët dhe rusët natyrisht. Po shqiptarët pse nuk ndërtuan dot mbretëri gjatë një mijë vjetëve bizantine? Kam gjithë jetën që e mendoj atë që të thashë: shqiptarët nuk dinë të zgjedhin dhe ç’është më e keqja nuk dinë të mbrojnë atë që zgjedhin dhe akoma më keq ata e tradhtojnë shpejt atë që zgjedhin. Ibrahimi është një shqiptar i vërtetë, por historia më thotë se duke qenë kaq i vërtetë, ai është i padobishëm dhe madje është i dëmshëm. Prandaj nuk mund ta pranoj në fshat sepse nuk dua që historia të përsëritet duke e shkatërruar fshatin tim. Jetoj me shpresën se derisa të vdes nuk do të lejoj që Skënderbeu të lindë në këtë fshat.
Ali Tepelena u ndie i dobët kur kuptoi se nuk dinte se si ta kundërshtonte Arianit Komnenin. Ai nuk i njihte si plaku historitë e vjetra dhe gjithnjë kishte menduar se sa më pak prej tyre të dinte aq më të lehtë do ta kishte jetën. Nëna i thoshte gjithnjë se historia e jetës së tij duhej të ishte krejtësisht e ndryshme nga historia e jetës së të atit. Por me kalimin e viteve Aliu ishte bindur se nuk mjafton të bësh pikë për pikë të kundërtën e babait për të qenë i pasur dhe i pushtetshëm. Po qe se ky rregull do të ishte i vlefshëm, historia e njerëzimit do të kishte mbetur në vend si një kalë, të cilit i janë lidhur këmbët. Një hap para dhe pastaj një hap prapa dhe nuk shkon asgjëkund. Tani që Arianiti e kishte lidhur edhe atë pas fijeve të historisë Aliut iu kujtua e ëma. Ndryshe nga Arianiti ai kishte arsye të mendonte se e vërteta e jetës së njeriut nuk mund të gjendet në të vërtetën e jetës së dikujt tjetër, por ndoshta është më lehtë të tentosh të kundërtën e jetës së dikujt, për të arritur tek e vërteta dhe suksesi. Këtë ia tha edhe Arianitit, i cili e shijonte me modestinë e një ikone të varur në mur habinë që i kishte shkaktuar vizitorit të vet.